Rondetafel schuldpreventie: schulden in cijfers 21 oktober 2011 Eric Dirikx cel Armoedebestrijding

SCHULDEN Inleiding Nationaal en lokaal perspectief Besluit

1. Inleiding Verschillende soorten schulden: Overlevingsschulden Compensatieschulden Aanpassingsschulden Overbestedingsschulden Onvermogenschulden @ 2011 Roel Bazuin Oorzaken en gevolgen van schulden Problematische schulden zijn vaak een complex probleem, doordat oorzaken en gevolgen met elkaar verweven zijn, zowel sociaaljuridisch als immaterieel, en grijpen voortdurend op elkaar in. Voorbeelden van sociaaljuridische oorzaken zijn: - een langdurige bijstandsuitkering, - hoge huur, - hoge prijzen - bezuiniging op inkomensaanvullende subsidies. Immateriële oorzaken en/of gevolgen kunnen zijn: problemen als uitzichtloosheid, moedeloosheid of ontwrichting van gezinnen. Vooral deze immateriële problemen zorgen vaak voor toename van de schulden. Er is in dit verband dan sprake van circulaire causaliteit1. 1 Circulaire causaliteit: het op elkaar ingrijpen en continueren van oorzaken en gevolgen. In de typologie van De Dreef (1992) worden vier typen schulden beschreven die elk hun eigen kenmerkende oorzaken en gevolgen hebben: overlevingsschulden, aanpassingsschulden, compensatieschulden en overbestedingschulden. Naast deze vier typen is er nog een vijfde categorie: de onvermogenschulden. Overlevingsschulden Leeft iemand van een minimuminkomen, dan is het begrijpelijk dat diegene eerst noodzakelijke aankopen zoals kleding, eten of schoeisel koopt. Als er later huur, energie of andere lasten moeten betaald worden, kan dit gedeeltelijk of niet. Deze schulden heten dan ook overlevingsschulden en worden als onontkoombaar gezien. Een minimuminkomen kan veroorzaakt worden door een lage koopkracht (prijsverhogingen, huurverhogingen, verlagingen van uitkeringen of invoering van eigen bijdragen). Daarnaast veroorzaken factoren als werkloosheid en langdurige afhankelijkheid van een uitkering ook een minimuminkomen. Gevolg van het ontstaan van dit soort schulden is voornamelijk armoede. Als men eenmaal in een armoedecultuur leeft, komt men hier vaak niet meer op eigen krachten uit. Er ontstaat een negatief zelfbeeld, geen perspectief om iets aan eigen positieverbetering te doen en een negatief beeld ten opzichte van het kans maken op de arbeidsmarkt. Ook kan men minder sociale relaties ondergaan en onderhouden, waardoor uitsluiting van maatschappelijk verkeer op de loer ligt. Compensatieschulden Eenzaamheid, tekort aan sociale contacten, te weinig emotionele warmte, gebrek aan zingeving of geen leuk werk kunnen er de oorzaak van zijn dat mensen dusdanige psychische problemen hebben dat zij vinden dat zij zichzelf wel regelmatig mogen verwennen. Dit noemen we ‘troostaankopen’. Als de psychische problematiek lang aanhoudt, en daarmee ook het kopen van ‘troostaankopen’, lopen mensen het gevaar in de schulden te komen, de zogenaamde compensatieschulden. Evenals bij andere schulden loopt iemand hierdoor het gevaar op nog meer sociale uitsluiting, waardoor de psychische problematiek versterkt wordt. Aanpassingsschulden Aanpassingsschulden worden voornamelijk veroorzaakt door een calamiteit, zoals werkeloosheid, arbeidsongeschiktheid, echtscheiding of ziekte). Iemand gaat er in dit geval financieel op achteruit, en is niet in staat om –op korte termijn- zijn levensstijl en bestedingsgedrag hierop aan te passen. Overbestedingschulden Overbestedingschulden ontstaan, wanneer mensen hun financiën slecht beheren, waardoor zij meer uitgeven dan zij verdienen of kunnen terugbetalen. Sociale en psychische problemen zijn dan ook vaak het gevolg. Oorzaken hiervan kunnen zijn: tekortschietende vaardigheden, relatieproblemen of koopverslaving. Tekortschietende vaardigheden ontstaan wanneer mensen niet geleerd hebben met geld om te gaan. Zij hebben geen overzicht van inkomsten en uitgaven of de vaardigheid te reserveren en te plannen. Ook relatieproblemen kunnen een oorzaak zijn van overbesteding. In dit geval is er geen compensatie van de problematische situatie, maar het willen opvullen van de ontbrekende spullen. Verder is de zogenaamde koopverslaving een grote oorzaak van overbestedingschulden. Koopavonden, koopzondagen en verlengde openingstijden lijken een nieuwe vorm van vrije tijdsbesteding te worden. Onvermogenschulden Onvermogenschulden ontstaan voornamelijk uit onmacht om eigen financiën te beheren. Het gaat doorgaans om sociaal problematische mensen van wie bekend is dat zij niet met geld kunnen omgaan door psychisch/psychiatrisch onvermogen, sociale zwakte, kansarmoede, beperkte geestelijke vermogens of verslavingsgedrag. Hierdoor hebben zij geen vaardigheden om met hun geld om te kunnen gaan, een administratie bij te houden, recht aan te vragen of ervoor op te komen.

1. Inleiding Bij wie ontstaan er schulden? Groepen die een bovengemiddeld risico lopen op een problematische schuldsituatie zijn: (Percentage personen dat leeft in een huishouden met minstens 1 achterstallige betaling totaal = 5%, bron EU-Silc en ADSEI, Vlaanderen 2009) Alleenstaanden (5%) Alleenstaande ouders (17%) Mensen met een laag inkomen (uit een uitkering of werk) (11%) Laagopgeleiden (5%) Gezin met kinderen en W=0 (21%) Niet EU-burger (18%) tov EU burger (3%) Huurder (11% tov eigenaar 3%) Budgetstandaarden (Vlaanderen): alleenstaande vrouw + jongen 8 j en meisje 15j: 1875€ / koppel met dezelfde kinderen: 2140€ (studie uit 2009, maar met gegevens van voor 2008!!). Huisvestingskosten nemen gemiddeld 45% van het totaalbudget voor hun rekening bij gezinnen, bij alleenstaanden (met of zonder kinderen) loopt dit op tot meer dan de helft. Deze budgetten zijn berekend in de veronderstelling dat het ganse gezin gezond is, geen schulden heeft en geïnformeerde keuzes kan maken. Indicator S3 Omschrijving Percentage personen dat leeft in een huishouden met minstens 1 achterstallige betaling inzake hypotheek/huur, nutsvoorzieningen (gas, elektriciteit, water) en leningen (aankopen op afbetaling of andere leningen) tijdens het afgelopen jaar DIMENSIES Ruimte Vlaams Gewest Tijd 2009 BRON EU-SILC, Algemene Directie Statistiek Voor meer informatie http://aps.vlaanderen.be/sgml/largereeksen/1319.htm

1. Inleiding Bij wie ontstaan er schulden? Zelfstandige ondernemers Verslaafden Ouderen met beginnende dementie of andere gezondheidsproblemen Functioneel analfabeten … Budgetstandaarden (Vlaanderen): alleenstaande vrouw + jongen 8 j en meisje 15j: 1875€ / koppel met dezelfde kinderen: 2140€ (studie uit 2009, maar met gegevens van voor 2008!!). Huisvestingskosten nemen gemiddeld 45% van het totaalbudget voor hun rekening bij gezinnen, bij alleenstaanden (met of zonder kinderen) loopt dit op tot meer dan de helft. Deze budgetten zijn berekend in de veronderstelling dat het ganse gezin gezond is, geen schulden heeft en geïnformeerde keuzes kan maken. Indicator S3 Omschrijving Percentage personen dat leeft in een huishouden met minstens 1 achterstallige betaling inzake hypotheek/huur, nutsvoorzieningen (gas, elektriciteit, water) en leningen (aankopen op afbetaling of andere leningen) tijdens het afgelopen jaar DIMENSIES Ruimte Vlaams Gewest Tijd 2009 BRON EU-SILC, Algemene Directie Statistiek Voor meer informatie http://aps.vlaanderen.be/sgml/largereeksen/1319.htm

1. Inleiding Wanneer ontstaan er schulden? overlijden van de partner echtscheiding persoonlijk letsel of ziekte ontslag of het niet verlengen van een tijdelijk contract beginnen van een eigen bedrijf verhuizen … Sociologie: life events (ingrijpende gebeurtenissen) Studie over verhuisbewegingen bij mensen die leven in precaire omstandigheden: gedurende 1 leven 30 verhuisbewegingen.

2. Nationaal perspectief Registratie door Centrale voor kredieten aan particulieren (onderdeel van de Nationale Bank van België) Doel: de preventiemiddelen in de strijd tegen de overmatige schuldenlast van particulieren te versterken De Centrale voor kredieten aan particulieren van de Nationale Bank van België is één van de instrumenten die door de Belgische overheid ingesteld is om overmatige schuldenlast bij gezinnen te bestrijden. Dit bestand registreert sinds 2003 alle consumentenkredieten en hypothecaire kredieten die in België door natuurlijke personen worden afgesloten. Het gaat daarbij om kredieten die om privé-doeleinden worden aangegaan. De Centrale registreert eveneens de eventuele betalingsachterstanden die uit deze kredieten voortvloeien. Het onderzoek naar de belangrijkste ontwikkelingen van het jaar betreft de evolutie van het aantal geregistreerde kredietnemers, kredietovereenkomsten, betalingsachterstanden en berichten van collectieve schuldenregelingen enerzijds en van bepaalde activiteitsindicatoren van de Centrale anderzijds.

2. Nationaal perspectief Aantal kredietnemers met een betalingsachterstand Aantal kredietovereenkomsten met een openstaande betalingsachterstand Totaal achterstallige bedrag Nieuwe betalingsachterstanden Aantal collectieve schuldenregelingen Aantal nieuwe aanvragen collectieve schuldenregeling De Centrale voor kredieten aan particulieren van de Nationale Bank van België is één van de instrumenten die door de Belgische overheid ingesteld is om overmatige schuldenlast bij gezinnen te bestrijden. Dit bestand registreert sinds 2003 alle consumentenkredieten en hypothecaire kredieten die in België door natuurlijke personen worden afgesloten. Het gaat daarbij om kredieten die om privé-doeleinden worden aangegaan. De Centrale registreert eveneens de eventuele betalingsachterstanden die uit deze kredieten voortvloeien. Het onderzoek naar de belangrijkste ontwikkelingen van het jaar betreft de evolutie van het aantal geregistreerde kredietnemers, kredietovereenkomsten, betalingsachterstanden en berichten van collectieve schuldenregelingen enerzijds en van bepaalde activiteitsindicatoren van de Centrale anderzijds.

2. Nationaal perspectief Aantal kredietnemers met een betalingsachterstand: Stijging met 2,5% tot 365.374 personen (4,2% van de meerderjarige bevolking) (2010 tov 2009) De meeste personen hebben één of twee betalingsachterstanden (82,3 %). Bijna de helft van deze personen heeft daarnaast echter nog één of meerdere lopende kredieten die wel correct worden afbetaald.

2. Nationaal perspectief Aandeel van de meerderjarige bevolking met ten minste één contract

2. Lokaal perspectief Totaal aantal personen met minstens 1 contract, Arrondissement (!) Gent (eind 2010): 225 735 (Be: 4 963 644) Arr. Gent staat voor 4,5% van de Belgische contracten 52,9% van de meerderjarige bevolking heeft minstens 1 contract lopen (BE: 57,0%) Arrondissement Gent telt zo’n dikke 510.000 inwoners Wallonië: alle provincies rond 60% van de meerderjarige bevolking met minstens 1 contract. Gent scoort dus gemiddeld in vergelijking met de Vlaamse provincies.

2. Lokaal perspectief Aandeel van de meerderjarige bevolking met ten minste één contract

2. Nationaal perspectief Aandeel van de meerderjarige bevolking met ten minste één achterstallig contract De meeste personen hebben één of twee betalingsachterstanden (82,3 %). Bijna de helft van deze personen heeft daarnaast echter nog één of meerdere lopende kredieten die wel correct worden afbetaald.

2. Lokaal perspectief Achterstallige contracten, Arrondissement (!) Gent (eind 2010): 12 654 personen hebben minstens 1 achterstallig contract (BE: 365 374 personen) Arr. Gent staat voor 3,4% van de achterstallige Belgische contracten 2,9% van de meerderjarige bevolking heeft een achterstallig contract (BE: 4,2%) Wallonië zit hier terug hoger: gemiddeld tussen de 5 en 6% van de meerderjarige bevolking heeft daar een achterstallig contract

2. Lokaal perspectief Aandeel van de meerderjarige bevolking met ten minste één achterstallig contract

2. Nationaal perspectief Aantal kredietovereenkomsten met een openstaande betalingsachterstand: Toename met 3,3% tot 448 725 Contracten (2010 tov 2009) Maw: 5,44% van de kredietovereenkomsten heeft een betalingsachterstand in 2010 Eind 2010 telt de Centrale 8 253 320 geregistreerde kredietovereenkomsten1. In vergelijking met het jaar voordien is dit een stijging met 1,2 % (+ 96 255 contracten).

2. Nationaal perspectief Stijging van het aantal betalingsachterstanden geldt voor alle kredietvormen De stijging is voor het 2e jaar op rij het grootst bij de hypothecaire kredieten (+4,0%), gevolgd door kredietopeningen (+3,9%) Eind 2010 telt de Centrale 8 253 320 geregistreerde kredietovereenkomsten1. In vergelijking met het jaar voordien is dit een stijging met 1,2 % (+ 96 255 contracten).

2. Nationaal perspectief Totaal achterstallige bedrag: Toename met 0,26 miljard euro tot 2,42 miljard euro Stijging meer uitgesproken bij hypothecaire kredieten dan bij consumentenkredieten

2. Nationaal perspectief Nieuwe betalingsachterstanden: 123 704 in 2010, ongeveer evenveel als in 2009

2. Nationaal perspectief Aantal collectieve schuldenregelingen: 87 125 in 2010, een toename met 11,5% tov 2009

2. Nationaal perspectief Aantal nieuwe aanvragen collectieve schuldenregeling: 17 864 nieuwe aanvragen in 2010, 1960 meer dan in 2009

2. Lokaal perspectief Aantal berichten van toelaatbaarheid van collectieve schuldenregelingen, Arrondissement (!) Gent (eind 2010): 5.601 (Be: 87.125)

2. Lokaal perspectief Berichten van toelaatbaarheid van collectieve schuldenregelingen (%), Arr. Gent

2. Nationaal perspectief Uitstaand achterstallig bedrag neemt sneller toe dan het aantal uitstaande wanbetalingen. Meer mensen met betalingsmoeilijkheden, maar ook de bestaande betalingsmoeilijkheden nemen toe. Dus ook meer mensen die gebruik maken van collectieve schuldenregeling. (Bijna dubbel zoveel op 6 jaar tijd in het arr. Gent) Is besluit

2. Lokaal perspectief Cijfers voor Gent

3. Besluit Arrondissement Gent vormt geen uitzondering in vergelijking met België Schuldproblematiek wordt groter in aantallen, en ook relatief kent het probleem een stijging Hypothecaire kredieten en kredietopeningen worden steeds moeilijker afgelost

6 Getuigenissen Gezondheidskosten (UZ Gent, Patricia Fruyt) Energie- en waterschulden (OCMW Gent Christel Herman) Onderwijs (Eurowheels, Lieve Achten) Armoedebeweging (BMLIK, Rudy Balcaen) Jongeren (CAW Artevelde, Frances Van Belle) Opnieuw je eigen centen beheren(OCMW Gent, Joost Neukermans)