Ellen Van Stichel 29 maart 2012 Uit liefde voor rechtvaardigheid de bijdrage van de christelijke ethiek aan het debat over ontwikkelingsamenwerking Ellen Van Stichel 29 maart 2012

Inleiding Krantenoogst … Justine Henin won dit jaar [2006] 3,2 miljoen euro aan prijzengeld. Daarmee brengt ze haar carrièretotaal op dik tien miljoen euro, een bedrag dat ook Kim Clijsters (1,1 miljoen euro prijzengeld in 2006) haalt. (...) Vijftien procent van de Belgen leeft met een armoederisico. Zij moeten het maandelijks zien te rooien met zowat zevenhonderd euro. Tijdens een wijnveiling in Sint-Niklaas ging een Romanée Conti uit 1999 van de hand voor 4.200 euro. Een Château Petrus uit 1982 haalde 2.250 euro. ‘De opbrengst overtrof onze stoutste verwachtingen,’ aldus de veilingmeester. Uit een rapport van de Wereldbank blijkt dat de armste helft van de wereldbevolking één procent van de rijkdom bezit. De rijkste tien procent bezit haast 90 procent van het wereldwijde gezinsinkomen. Dit is hetzelfde als zou je tien euro verdelen onder tien mensen, waarbij één van hen 9 euro krijgt en de andere negen de overblijvende euro onder hen moeten verdelen. De gemiddelde rijkdom per persoon bedraagt 181.000 dollar in Japan, 1.100 dollar in India en 180 dollar in Congo. Nike betaalt golfer Tiger Woods, zelf van Thaise afkomst, 55.000 dollar per dag om een petje met het bekende logo te dragen. Een Thaise stikster krijgt vier dollar per dag om zo’n petje te maken. Ze moet 38 jaar werken om een dagloon van Woods te verdienden. De Vlaamse regering stopte Nike onlangs 5.959.116 euro investeringen toe voor hun distributiecentrum in Laakdal. Elke Europese koe krijgt van de Europese Unie jaarlijks een subsidie van 913 dollar, ofte twee euro per dag. Dat is het dubbele van wat een gemiddelde Afrikaan dagelijks verdient. In het decembernummer van het Franse magazine Capital showen bekende Fransen hun polshorloges. Presidentskandidaat Nicolas Sarkozy draagt een Breitling Navitimer, waarde 4.880 euro. (...) In Bangladesh hebben wanhopige ouders, die hun banklening niet meer konden afbetalen, hun derde kind geveild. De opbrengt was 230 euro. (...) De grootste landen ter wereld geven 900 miljard euro uit aan defensie, 300 miljard aan landbouwsubsidies (vooral voor de agro-industrie), en 60 miljard aan ontwikkelingshulp waarvan 90 procent verdwijnt in de zakken van plaatselijke potentaten. De Thanksgiving-verkopen in de Verenigde Staten waren een succes met een stijging van 19 procent. 140 miljoen Amerikanen gaven gemiddeld 360 dollar per persoon uit. In China, het economische wonder van de jongste tien jaar, is het reële inkomen van de 10 procent armste Chinezen in drie jaar tijd met 2,4% gedaald. De rijkste Chinezen werden 16 procent rijker. De kloof tussen arm en rijk wordt in China steeds groter, net zoals in Rusland, Brazilië, Amerika, Nederland en België. En de rest van de wereld. “Krantenoogst,” De Standaard, 11 december 2006.

Inleiding Metz: “Faith in History and Society”: “(…) the much discussed identity crisis of Christianity is not primarily a crisis of its message, but rather a crisis of its subjects and institutions, which have pulled back all too far from the inevitable practical meaning of its message and in so doing have undercut its intelligible power”

Overzicht Ontwikkelingssamenwerking ~ vraag naar verplichtingen van welvarende landen ten aanzien van verre armen Moraalfilosofisch debat: liefdadigheid of rechtvaardigheid wel of niet wereldwijde rechtvaardigheid? Christelijke sociale ethiek: naastenliefde als uitgangspunt Verschillende visies op liefde/liefdadigheid en rechtvaardigheid

Verplichtingen tegenover de ‘verre armen’ Moeten welvarende landen iets moeten doen ten aanzien van de ‘verre armen’? En zo ja, wat dan? superogatie morele verplichtingen liefdadigheid humanitarisme rechtvaardigheid

Tegenstanders van globale rechtvaardigheid => humanitarisme Geen gemeenschappelijke identiteit => verplichtingen zijn minder veel eisend Mensen zijn gesitueerde en contextuele wezens => belang van sociale context en moraliteit gaat individu vooraf Gevolgen voor globale rechtvaardigheid: Rechtvaardigheid ~ “shared understandings” Onderscheid leden en niet-leden Geen wereldwijde economische en politieke structuren => geen wereldwijde rechtvaardigheid John Rawls A Theory of Justice => 3 principes van rechtvaardigheid ~ gedeelde economische basisstructuur Law of Peoples => internationaal gelden deze principes niet

Kosmopolitisme Uitgangspunt: gelijke morele waardigheid van elke mens => niet louter bezorgd zijn om leden van de eigen gemeenschap Gemeenschappelijk kenmerk: geboorteplaats is toevallig en dus moreel arbitrair

Kosmopolitisme 2 soorten: Voorwaardelijk kosmopolitisme: Specifieke kenmerken van globalisering vereisen rechtvaardigheid: het creëert armoede en ongelijkheid Onvoorwaardelijk kosmopolitisme: menselijke waardigheid is voldoende reden voor globale rechtvaardigheid

Voorwaardelijk kosmopolitisme Beitz tegenover Rawls: er is wel degelijk een globale economische basisstructuur (cf. IMF, WTO, economische crisis, etc.) => plichten van rechtvaardigheid

Voorwaardelijk kosmopolitisme Pogge: De globale economische orde veroorzaakt onrechtvaardigheid en ongelijkheden 1. Ongelijke onderhandelingspositie arme landen 2. Protectionisme en patenten 3. Privileges

Voorwaardelijk kosmopolitisme Global institutionele orde privileges Regeringen regeringen van arme van welvarende landen landen Burgers van welvarende landen protectionisme en patenten Burgers van arme en kwetsbare landen

Onvoorwaardelijk kosmopolitisme Iedere mens heeft op basis van zijn of haar menselijke waardigheid recht op een aantal zaken, in termen van rechten (Shue) of capabilities (Nussbaum en Sen) Prepolitiek concept van rechtvaardigheid Minimumeisen => universeel en open voor interpretatie Shue: “a morality of the depths: they specify the line beneath which no one is to be allowed to sink. Falling under this minimal level would jeopardise one’s self-respect and therefore one’s dignity. Capability approach: The ten capabilities are: life; bodily health; bodily integrity; senses, imagination and thought; emotions; practical reason; affiliation; other species; play; control over one’s environment. Assigning duties to individuals faces the following problems: problems of collective action (when persons individually do what their obliged to, this might lead to inefficiency); of fairness (it must be ensured that everyone does his fair share); problems of capacity (institutions might and do have better capacity to fulfil the obligations) and of demandingness (people must be able to live their life without constantly calculating whether they have do as they are required to). Nor is a global state preferable (rather dangerous) => decentralised structure: states, multinationals, global economic policies, international organisations and NGO’s.

Analyse Strikte scheiding tussen liefdadigheid en rechtvaardigheid Rechtvaardigheid is meestal opgevat als relationeel en reciprociteits-gebaseerd Uitzondering: focus op menselijke waardigheid

Christelijke traditie Intrinsiek kosmopolitisch (cf. Imago Dei; universele boodschap van Jezus zoals blijkt uit parabel van Barmhartige Samaritaan) Twee kwesties Relatie tussen rechtvaardigheid en liefdadigheid Notie van rechtvaardigheid

Liefde en rechtvaardigheid in de Bijbel God als Schepper en Bevrijder Verbond met een volk Rechtvaardig zijn en liefhebben zoals God Rechtvaardigheid ~ juiste relaties => inclusie van de anawim

Liefde en rechtvaardigheid in de Bijbel “The traditional contrast between obligations in charity and obligations in justice is foreign to the Bible.” Band tussen liefde en rechtvaardigheid Goddelijke liefde zet aan tot rechtvaardigheid Bijbelse rechtvaardigheid is niet blind, niet onpartijdig

Samenvatting “There are ‘two women of justice’, one with a scale and her eyes blinded, and the other, who proclaims: “He has shown might with his arm, dispersed the arrogant of mind and heart. He has thrown down rulers from their thrones, but lifted up the lowly. The hunger he has filled with good things, the rich he has sent away empty.” (Lk 4)

Katholiek sociaal denken Inleiding 1740: ‘encycliek’ als genre Rerum novarum (1891) Mater et magistra (1961) Cf. John XXIII: optimisme en openheid voor de wereld Tekenen des tijds Engagement om de wereld te veranderen

Katholiek sociaal denken: visie op liefdadigheid en rechtvaardigheid Uitgangspunt: gebod van naastenliefde (focus op gemarginaliseerden en universeel) twee interpretaties van deze naastenliefde: 1) liefde als liefdadigheid  rechtvaardigheid 2) liefde en rechtvaardigheid als complementair

Katholiek sociaal denken: visie op liefdadigheid en rechtvaardigheid (1) liefde als liefdadigheid  rechtvaardigheid: Kenmerkend voor recentere sociale leer: Deus caritas est Naastenliefde = globaal geïnterpreteerd als “humanitaire hulp” (§30) (voedsel; kleding; opvang– en huisvestingsmogelijkheden) Antwoord op een concrete, onmiddellijke nood Cf. caritatieve organisaties => niet louter individueel Typische opdracht van “de kerk”  rechtvaardigheid: taak van de politiek

Katholiek sociaal denken: visie op liefdadigheid en rechtvaardigheid (2) liefde en rechtvaardigheid: liefde als motivatie en drijfveer voor rechtvaardigheid Liefde als motivatie voor maatschappelijke inzet die resulteert in structurele veranderingen “Christelijke naastenliefde en rechtvaardigheid kunnen niet gescheiden worden. Want liefde impliceert een absolute eis tot rechtvaardigheid, namelijk de erkenning van de waardigheid en rechten van de naaste.” Kenmerkend voor de ‘conciliaire’ periode en voor documenten van bisschoppenconferenties!

Katholiek sociaal denken: visie op rechtvaardigheid Reeds van bij Rerum novarum een speciale aandacht voor rechtvaardigheid Context van globalisering? Kort overzicht: Dé encycliek over rechtvaardigheid: Populorum progressio Vooruitgangsgeloof (cf. ontwikkelingsdenken) Rechtvaardigheid, solidariteit én naastenliefde Erkenning van de structurele dimensie van wereldwijd onrecht en armoede Relatieve ongelijkheid even problematisch als absolute armoede

Katholiek sociaal denken: visie op rechtvaardigheid De bisschoppensynode: De iustitia in mundo Context Structurele dimensie van globale problemen: dominantie, misbruik, systematische barrières etc. Globale afhankelijkheid Rechtvaardigheid = bevrijding en participatie Recentere ontwikkelingen: focus op liefde Johannes Paulus II: solidariteit Benedictus XVI: naastenliefde als individuele caritas

Ter illustratie… Justice in the world Deus caritas est Context: Synode Uitgangspunt: sociaal Methodologie: inductief Liefde & rechtvaardigheid Rechtvaardigheid als participatie Context: initiatief van de paus Uitgangspunt: theologisch Methodologie: deductief Liefdadigheid  rechtv. Geen duidelijke invulling van rechtvaardigheid

Besluit Verband Deus caritas est en moraalfilosofie inzake liefdadigheid en rechtvaardigheid Rechtvaardigheid & liefde Rechtvaardigheid als participatie Concrete toepassing: ontwikkelingssamenwerking (en niet -hulp!) vanuit christelijk perspectief