DE ORGANISATIESOCIOLOGIE OVER DE DUITSE BEZETTING VAN NEDERLAND Naar aanleiding van LAMMERS’ VREEMDE OVERHEERSING UIT 2005 Wout Ultee Hedendaagse sociologische theorieën Tweedejaars studenten sociologie 15 januari 2007

IN 1921 DE EERSTE LEERSTOEL VOOR SOCIOLOGIE IN NEDERLAND TE AMSTERDAM BINNEN DE RECHTENFACULTEIT EEN LEERSTOEL VOOR SOCIOLOGIE EN CRIMINOLOGIE BEKLEED DOOR BONGER PAS IN DE JAREN 50 VAN DE 20 STE EEUW KWAMEN ER OPLEIDINGEN SOCIOLOGIE AAN NEDERLANDSE UNIVERSITEITEN OPLEIDINGEN AAN ALLE UNIVERSITEITEN, MAAR SINDS MIDDEN JAREN TACHTIG GEEN OPLEIDINGEN SOCIOLOGIE MEER IN LEIDEN EN NIET AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM

ALS GRONDLEGGER VAN DE NEDERLANDSE SOCIOLOGIE WORDT BESCHOUWD STEINMETZ HIJ WAS SINDS 1908 HOOGLERAAR BIJ GEOGRAFIE AAN DE GEMEENTEUNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM MET ALS OPDRACHT POLITIEK AARDRIJKSKUNDE, VOLKENKUNDE EN LAND- EN VOLKENKUNDE VAN DE INDISCHE ARCHIPEL HIJ PUBLICEERDE VERGELIJKINGEN VAN VOOR- INDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN WAT BETREFT STRAFRECHT EN OORLOGSVOERING GEBRUIKTE DAARVOOR EEN VOORLOPER VAN HET ETNOGRAFISCH ATLAS

DE VOLKENKUNDE, NU ZOU MEN ZEGGEN CULTURELE ANTROPOLOGIE, WERD GEPLAAGD DOOR DE TEGENSTELLING TUSSEN ETNOGRAFIE EN ETNOLOGIE: BEGINNEN MET ZWAAR AANGEZETTE THEORIEËN OF BEGINNEN MET LANGDURIG EN GEDETAILLEERD VELDWERK? STEINMETZ PREEKTE DE VOORRANG VAN DE ETNOGRAFIE BOVEN DE ETNOLOGIE

DIE STRIJD WERD DESTIJDS AL DOOR MENIG NUCHTER OMSTANDER EEN SCHIJNTEGENSTELLING GEVONDEN VELDWERK ZONDER THEORIEËN IS BLIND THEORIEËN ZONDER GEGEVENS BLIJVEN LUCHTKASTELEN MAAR DE ECHTE OPLOSSING WAS ER NIET WETENSCHAP BEGINT MET VRAGEN EN DE BESTE VRAGEN BETREFFEN EEN TEGENSPRAAK TUSSEN EEN THEORIE EN BEPAALDE ONDERZOEKSBEVINDINGEN

STEINMETZ WAS VAN MENING DAT MEN DE EIGEN SAMENLEVING NET ZO KAN BESTUDEREN ALS DE VOLKEN IN DE INDISCHE ARCHIPEL EN WAS VAN MENING DAT DE SOCIOGRAFIE VOORRANG MOET HEBBEN BOVEN DE SOCIOLOGIE ZIJN LEERLINGEN MAAKTEN SOCIOGRAFIEËN VOOR DELEN VAN NEDERLAND ALS DE HAARLEMMERMEER HET OLDAMBT EN STAPHORST

ZODOENDE BEGON DE SOCIOLOGIE AAN SOMMIGE NEDERLANDSE UNIVERSITEITEN BINNEN DE GEOGRAFISCHE FACULTEIT ER KWAM EIND JAREN VIJFTIG EEN TEGENBEWEGING OP DE MODERNE SOCIOLOGIE ALS VERVANGER VAN DE SOCIOLOGRAFIE DE LEIDERS VAN DE MODERNE SOCIOLOGIE WAREN VAN DOORN EN LAMMERS

VAN DOORN EN LAMMERS SCHREVEN MODERNE SOCIOLOGIE, SYSTEMATIEK EN ANALYSE, EERSTE DRUK 1959 DAT BOEK MOEST THEORETISCH ZIJN EN OM DAT DOEL TE BEREIKEN BEVATTE HET EEN STELSEL VAN NAUWKEURIG GEDEFINIEERDE BEGRIPPEN

BEGRIPPENSYSTEEM DEEL 1 SOCIAAL SYSTEEM: HET TOTAAL VAN ONDERLING SAMENHANGENDE STRUCTURELE EN CULTURELE ELEMENTEN, DAT SPECIFIEK IS VOOR EEN BEPAALDE GROEPERING SOCIALE STRUCTUUR: EEN NETWERK VAN SOCIALE BETREKKINGEN EN SOCIALE VERHOUDINGEN SOCIALE BETREKKING: DE KANS DAT INTERACTIE OP EEN BEPAALDE WIJZE TOT STAND KOMT INTERACTIE: DE ACTIVITEITEN VAN MEERDERE PERSONEN DIE OP ELKAAR ZIJN BETROKKEN

BEGRIPPENSYSTEEM DEEL 2 SOCIAAL SYSTEEM: HET TOTAAL VAN ONDERLING SAMENHANGENDE STRUCTURELE EN CULTURELE ELEMENTEN, DAT SPECIFIEK IS VOOR EEN BEPAALDE GROEPERING DAN CULTUUR GEDEFINIEERD BEGRIPPENSYSTEEM DEEL 3 SOCIALE STRUCTUUR: EEN NETWERK VAN SOCIALE BETREKKINGEN EN SOCIALE VERHOUDINGEN DAN SOCIALE VERHOUDING GEDEFINIEERD

MIDDEN JAREN ZEVENTIG HAD DE MODERNE SOCIOLOGIE AFGEDAAN VAN DOORN WAS HOOGLERAAR ORGANISATIESOCIOLOGIE TE ROTTERDAM LAMMERS WAS HOOGLERAAR ORGANISATIESOCIOLOGIE TE LEIDEN WAAROM AFGEDAAN?

IN DE MODERNE SOCIOLOGIE ONTBRAK EEN GEHEEL VAN UIT ELKAAR AFLEIDBARE PROPOSITIES EN VAN DOORN EN LAMMERS KWAMEN DAAR OOK IN DE VELE LATERE DRUKKEN NIET MEE VOOR DE DAG DE SOCIOLOGIE KON VAN ALLES ANALYSEREN DE SYSTEMATIEK DAARVOOR HADDEN VAN DOORN EN LAMMERS GELEVERD MAAR ER WAS GEEN AANDUIDING VAN DE HOOFDVRAGEN VAN DE SOCIOLOGIE ZODAT HET BEGRIPPENSTELSEL IN DE LUCHT BLEEF HANGEN

VAN DOORN AANVANKELIJK MEER BIJ HET BREDE PUBLIEK BEKEND DAN LAMMERS VAN DOORN SCHREEF IN 1970 SAMEN MET HENDRIX ONTSPORING VAN GEWELD, OVER HET NEDERLANDS/INDISCH/INDONESISCH CONFLICT LAMMERS SCHREEF IN 1983 ORGANISATIES VERGELIJKENDERWIJS EN IN 1993 ORGANISEREN VAN BOVENAF EN VAN ONDEROP LAMMERS HAD IN DE JAREN ZEVENTIG MOOIE ENGELSTALIGE ARTIKELEN OVER STUDENTENPROTEST EN OVER MUITERIJ

HOE VERHOUDT ZICH DE ORGANISATIESOCIOLOGIE TOT DE (ALGEMENE) SOCIOLOGIE? DE SOCIOLOGIE STELT VRAGEN OVER SAMENLEVINGEN OFWEL STATEN DE ORGANISATIESOCIOLOGIE STELT VRAGEN OVER ORGANISATIES WAARBIJ MOET WORDEN BEDACHT DAT NIET ALLEEN BEDRIJVEN, ZIEKENHUIZEN, OPLEIDINGSINSTITUTEN EN DIENSTEN VAN MINISTERIES ORGANISATIES ZIJN OOK STATEN ZIJN ORGANISATIES DE ORGANISATIESOCIOLOGIE IS ALGEMENER DAN DE (ALGEMENE) SOCIOLOGIE

LAMMERS VREEMDE OVERHEERSING EERSTE BLADZIJDE EERSTE HOOFDSTUK (BLADZIJDE 25) BUREAUCRATISCHE METHODEN VOLGENS WEBER GESCHIKT VOOR HET BESTUUR VAN EEN LAND ÉN VAN EEN BEDRIJF DEZE ZIN BRENGT MEERDERE SOORTEN ORGANISATIES ONDER ÉÉN HOED EN GEEFT AAN WAT VAN ORGANISATIES MOET WORDEN VERKLAARD: HUN EFFECTIVITEIT EN EFFICIENCY (VGL. OOK BLADZIJDE 22)

DE TITEL VAN LAMMERS’ BOEK UIT 1993 SUGGEREERT DAT DE EFFECTIVITEIT EN EFFICIENCY VAN EEN ORGANISATIE MOET WORDEN VERKLAARD UIT DE VERHOUDING TUSSEN DE LEIDING VAN EEN ORGANIATIE EN DE LEDEN VAN DIE ORGANISATIE IN ELK GEVAL WORDT IN DAT BOEK DE HYPOTHESE VERWORPEN DAT ORGANISEREN VAN BOVENAF EFFECTIEF EN EFFICIËNT IS

IN HOOFDSTUK 1 VAN LAMMERS’ BOEK UIT 2005 WORDT NOG STEEDS TE VEEL OVER BEGRIPPEN GESPROKEN MAAR UITEINDELIJK KOMT ER TOCH EEN VERWERPING VAN EEN HYPOTHESE UIT DE BUS EN EEN NIEUWE HYPOTHESE VERWORPEN WORDT WEER DE HYPOTHESE DAT ALLEEN VERHOUDING TUSSEN LEIDING EN LEDEN BEPALEND IS VOOR DE EFFECTIVITEIT EN EFFICIENCY VAN EEN ORGANISATIE (VGL. BLADZIJDE 32 ONDERAAN)

LAMMERS ZEGT DAT TUSSEN DE LEIDING EN DE LEDEN VAN EEN ORGANISATIE ALTIJD ALLERLEI TUSSENORGANISATIES STAAN (DENK AAN DURKHEIM, WAT LAMMERS NIET DOET) HIJ ONDERSCHEIDT MEERDERE SOORTEN TUSSENORGANISATIES EN UITEINDELIJK BLIJKT HET VOOR DE VERKLARING VAN EFFECTIVITEIT EN EFFICIENCY BELANGRIJKSTE ONDERSCHEID DAT TE ZIJN TUSSEN EEN PLURALISTISCH (REPRESENTEREND) EN EEN MONISTISCH (BEHEERSEND) INTERORGANISATIONEEL BESTEL (BLADZIJDE 55)

DE HYPOTHESE IS DAT EEN MONISTISCH INTERORGANISATORISCH BESTEL OP KORTER TERMIJN TOT MEER EFFECTIVITEIT MAAR UITEINDELIJK TOT MINDER EFFICIENCY VAN EEN ORGANISATIE LEIDT DAN EEN PLURALISTISCH INTERORGANISATORISCH BESTEL EEFECTIVITEIT EN EFFICIENCY: VGL. BLADZIJDE 57

LAMMERS ‘TOETST’ DEZE HYPOTHESE DOOR OP GEGEVENS TE WIJZEN OVER DE DUITSE BEZETTING VAN NEDERLAND DE DUITSERS NAMEN ZES MAATREGELEN DIE HET BESTAANDE PLURALISTISCHE INTERORGANISATIONELE BESTEL ONZETTE IN EEN MONISTISCH BESTEL DE ZES MAATREGELEN STAAN OPGESOMD OP BLADZIJDE 38 EN WORDEN DAARNA TOT IN DE KLEINIGHEDEN BESCHREVEN

IN HOOFDSTUK 1 WAREN TUSSENKOPJES AANDUIDINGEN VAN ONAFHANKELIJKE VARIABELEN IN HOOFDSTUK 2 GELDT DAT NOG STERKER

HOOFDSTUKKEN 2 EN 3 BEVATTEN HYPOTHESEN OVER DE VERHOUDING TUSSEN DE LEIDING EN DE LEDEN VAN EEN ORGANISATIE VOOR DE EFECTIVITEIT EN DE EFFICIENCY VAN DIE ORGANISATIE HOOFDSTUK 2 GAAT ALLEEN OVER DOELBEREIK HOOFDSTUK 3 BETREKT OOK DE KOSTEN VOOR HET BEREIKEN VAN DOELEN IN DE VERKLARING

HOOFDSTUK 2 WAS EEN LEZING VOOR DE AFDELING LETTEREN VAN DE KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN DAT IS EEN GEZELSCHAP VAN OUDE HEREN WAARINDE TOON WORDT AANGEGEVEN DORO HISTORICI EN JURISTEN DAAROM ZEGT LAMMERS OP BLZ. 63 WEINIG NIEUWS NAAR VOREN TE BRENGEN LAMMERS DEKT ZICH DAARMEE IN

LAMMERS’ BOODSCHAP IN HOOFDSTUK 2 IS ECHTER SCHOKKEND DE DUITSE BEZETTING VAN NEDERLAND WAS VERGELIJKENDERWIJS EFFECTIEF EN DAT WAS ZE NIET OMDAT DE DUITSERS ZOVEEL NAAKTE MACHT GEBRUIKTEN MAAR OMDAT ZE GEZAG HADDEN DAT MOET JE ZEGGEN TEGEN GELEERDEN DIE IN DE OORLOG JONG WAREN!

DE VRAAG VAN HOOFDSTUK 2 IS WAAROM DE DUITSE BEZETTER IN NEDERLAND MEER VAN HAAR DOELEN WIST TE VERWEZENLIJKEN DAN IN ANDERE LANDEN TWEE DOELEN: VOLDOEN AAN DUITSE ORDERS DOOR INDUSTRIE OMBRENGEN VAN JODEN DE AFHANKELIJKE VARIABELE KAN PER LAND WORDEN GEKWANTIFICEERD MAAK ZELF DE TABEL

ÉÉN MOGELIJK ANTWOORD OP DEZE VRAAG VERWERPT LAMMERS: HOE MEER NAAKTE MACHT EEN BEZETTER GEBRUIKT OF HEEFT, DES TE MEER BEREIKT ZE HAAR DOELEN DIE HYPOTHESE WORDT VERWORPEN MET HET GEZEGDE MET BAJONETTEN KAN JE VAN ALLES DOEN BEHALVE EROP ZITTEN (VGL. BLADZIJDE 11)

DE DUITSE BEZETTING VAN NEDERLAND WAS ZO GESLAAGD OMDAT DE BEZETTER BEHALVE OVER NAAKTE MACHT OOK BESCHIKTE OVER ECONOMISCHE EN SOCIALE MACHT EN OMDAT DE BEZETTER IN BEPAALDE MATE GEZAG HAD DE ONAFHANKELIJKE VARIABELEN UIT DE HYPOTHESE VAN LAMMERS STAAT IN DE TITEL VAN HOOFDSTUK 2 DAT HET HIER OM EEN HYPOTHESE GAAT, WORDT VERDUISTERD DOOR DE UITWEIDINGEN OVER DE BEGRIPPEN MACHT EN GEZAG (VGL. BLZ. 63)

LAMMERS’ HYPOTHESE IS DAN HOE MEER GEWELD EEN BEZETTER GEBRUIKT, HOE MEER ECONOMISCHE EN SOCIALE MACHT ZE INZET EN HOE MEER TRADITIONEEL, CHARISMATISCH, RATIONEEL-LEGAAL EN RATIONEEL- PRAGMATISCH GEZAG EEN BEZETTER HEEFT, DES TE MEER BEREIKT ZE HAAR DOELEN VOOR DE SOORTEN MACHT EN GEZAG, ZIE BLADZIJDE 64 EN 66

LAMMERS GAAT VERVOLGENS AANNEMELIJK MAKEN DAT DE DUITSE BEZETTER NIET VEEL MILITAIREN IN NEDERLAND HAD (BLADZIJDE 46) ECONOMISCHE EN SOCIAL MACHT GEBRUIKTE EN HIJ WIJST OP ENKELE VORMEN VAN RATIONEEL-PRAGMATISCH EN ZELFS RATIONEEL-LEGAAL GEZAG RATIONEEL-PRAGMATISCH: ZIEKENFONDSBESLUIT RATIONEEL-LEGAAL: INSTRUCTIES VAN GEVLUCHTE NEDERLANDSE REGERING

LAMMERS ZEGT NIET DAT DE DUITSE BEZETTER EN ZIJN HANDLANGERS GEEN CHARISMATISCH GEZAG HAD HITLER WAS VOOR DE OORLOG EEN SCHREEUWLELIJK MUSSERT WAS GETROUWD MET ZIJN TANTE SYSS-INQUART LIEP MANK EN WERD ZES EN EEN KWART GENOEMD NSB-ERS WERDEN ALGEMEEN VOOR LANDVERRADERS UITGEMAAKT WEL HAD MAX BLOKZIJL RADIOPRAATJES DIE HET NIET SLECHT DEDEN WILHELMINA EN DE PRINSESJES WAREN ALTERNATIEF CHARISMATISCH GEZAG

DE VRAAG VAN HOOFDSTUK 2 IS VERGELIJKEND, MAAR HET ONDERZOEK NIET DE VRAAG VAN HOOFDSTUK 3 IS WEER VERGELIJKEND EN DIT MAAL IS HET ONDERZOEK HET OOK LAMMERS VOLGT DUS DE TITEL VAN ZIJN BOEK UIT 1983

HOOFDSTUK 3 IS VERSCHENEN IN HET TIJDSCHRIFT MENS EN MAATSCHAPPIJ DAARIN KOM JE NIET TERECHT ALS HET BETOOG BIJ BEGRIPPEN BLIJFT DAAROM KWAM LAMMERS MET HYPOTHESEN VOOR DE DAG

DE VRAAG VAN HOOFDSTUK 3 GAAT OVER EFFECTIVITEIT EN EFFICIENCY DE HYPOTHESE IS (VGL. BLADZIJDE 127): NAARMATE BIJ EEN BEZETTING HET NIVEAU VAN TOPCOLLABORATIE HOGER LIGT, ZIJN DE BATEN VOOR EEN BEZETTENDE MACHT HOGER EN IS DE LEEFBAARHEID VOOR DE ONDERHORIGE BEVOLKING OOK (OPSTAPJE TOT DEZE HYPOTHESE OP BLADZIJDE 118)

LAMMERS HEEFT ALS BIJKOMENDE VERONDERSTELLING IN DENEMARKEN WAS HET NIVEAU VAN TOPCOLLABORATIE HOGER DAN IN NEDERLAND EN IN NEDERLAND HOGER DAN IN POLEN DE VOORSPELLING IS DAN DAT DE DUITSERS HET MEEST PROFIJT HADDEN VAN DE BEZETTING VAN DENEMARKEN, DAN VAN NEDERLAND EN HET MINST VAN POLEN DIE VOORSPELLING KLOPT NIET GEHEEL: VOLGENS STATISTIEKEN HADDEN DE DUITSERS MEER PROFIJT VAN NEDERLAND DAN VAN DENEMARKEN (BLADZIJDE 135) MAAK ZELF DIE TABEL

VOLGENDE KEER NEDERLAND ALS BEZETTER WORDT DIT OOK GELEIDELIJK AAN VERGELIJKEND ONDERZOEK NAAR EEN VERGELIJKINGSVRAAG? LAMMERS DEKT ZICH TEGEN JURISTEN IN DOOR TE ZEGGEN DAT HIJ NIET EEN FORMELE DEFINITIE VAN BEZETTING GEEFT DAARMEE IS HIJ DE KRITIEK VOOR DAT NEDERLAND FORMEEL IN NEDERLANDS- INDIË OF INDONESIË GEEN EBZETTENDE MOGENDHEID IS GEWEEST