Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006

Waarom levensloop? Aanleren van economische kijk Leer om te leren (concepten i.p.v.feiten) Dicht bij huis (micro; havo); leuk en praktisch Ordening van samenleving (macro; vwo); actueel Eigen verantwoordelijkheid gaat niet vanzelf Meer keuzevrijheid geeft meer verantwoordelijkheid Kunst van het kiezen Financiële planning (financieel alfabetisme, ICT) Verzekeren en sparen: levensloopregeling, keuzevrijheid, financiële innovatie (hypotheken) Relaties (partner, generaties, kinderen) Menselijk en sociaal kapitaal Politieke debat Op hoger niveau: beter beleid Afruilen: solidariteit versus eigen verantwoordelijkheid Beter burgerschap

Outline Levensloopdenken De concepten (de bril)

De bril van de levensloop Waar gaat het om? (bijna) alles Bekende problemen… Arbeid en zorg, pensioen, onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid …. maar in (nieuwe?) dynamische samenhang Nieuw perspectief met mogelijkheden voor ruil tussen belanghebbenden Meer vrijheidsgraden op individueel niveau Meer eigen verantwoordelijkheid

Waarom aandacht levensloop? Emancipatie Vooral van de vrouw Langere levensduur en vergrijzing Menselijk kapitaal belangrijker productiefactor

Emancipatie in het algemeen Meer eigen verantwoordelijkheid is Mogelijk: 80 % bevolking relatief welvarend Nodig: veel risico’s zijn moeilijker verzekerbaar Individueel beïnvloedbaar en moeilijk verifieerbaar Nieuwe combinaties van sparen en verzekeren

Feminisering van de arbeid Grotere vraag Diensteneconomie (communicatie en creativiteit i.p.v. spierkracht) Vergrijzing (vraag naar zorg groeit) Groter aanbod De pil: geboorten beter plannen Beter opgeleide vrouwen Deeltijdwerk (Mentaal) werk belangrijk voor eigenwaarde

Gevolgen emancipatie vrouw Minder arbeidsdeling binnen huishouden Werknemers combineren arbeid met zorg Verlof niet alleen aan einde levensloop Uitstel (en afstel) moederschap: duurder Nieuwe levensfase: het speelkwartier Sterke arbeidsmarktpositie vrouwen maakt huishoudens weerbaarder

Vergrijzing: Langere levensduur Menselijk kapitaal (leervermogen) gaat langer mee Ruimte voor meerdere carrières en combinaties Nieuwe levensfase (actieve seniorenfase) Arbeid schaars Prijs menselijk kapitaal stijgt Diversificatie over menselijk en financieel kapitaal

Kenniseconomie: Menselijk kapitaal belangrijker Technologische ontwikkelingen, (internationale) concurrentie en innovatie Leercapaciteit en aanpassingsvermogen essentieel Gevolgen Investeren in kinderen Leg basis voor leven lang leren = leervermogen Beter onderhouden van menselijk kapitaal Een leven lang leren: benut langer leven, zingeving Vorming menselijk kapitaal meer buiten formele onderwijsinstelling Gezin en bedrijf Combinatie arbeid en zorg (en leren) essentieel

Nieuwe standaard levensloop Twee nieuwe fasen: lente en herfst Welvaartsverbetering vooral in deze fasen Meer tweeverdieners Gezinsfase = spitsuur van het leven Tijd en geld is schaars Carrière maken: onderhoud menselijk kapitaal Huizenprijzen hoog: nadelig voor outsiders

De moderne levensloop

Relaties met andere vakken Kijk met economische bril naar Geschiedenis Aardrijkskunde Godsdienst (waarden, normen, cultuur) Benut als instrument Wiskunde (een taal) Informatica

Outline Levensloopdenken De concepten (de bril) Schaarste (1) Ruil en markt (2,3) Ruilen over de tijd (4) Relaties: samenwerken en onderhandelen (5) Risico: voor- en tegenspoed (6,8) Welvaart en groei (7)

Schaarste (1) Tijd, geld en gezondheid Beperkingen Doelstellingen en beperkingen Wat wil je in het leven bereiken? Zijn doelstellingen (waarden) exogeen? Opvoeding Cultuur en economie

Ruil: breder dan markt (2,3) Kostwinnersmodel Arbeidsdeling en comparatieve voordelen Moeten vrouwen met jongere mannen trouwen? Drie modellen voor combineren werk en privé Scandinavische model: uitbesteden via publieke sector Angelsaksische model: uitbesteden via markt Nederlandse model: doe het zelf Ook voor hooggeschoolde vrouwen?

Ruilen over de tijd (4a) Sparen: loskoppelen inkomen van consumptie Pensioen (menselijk kapitaal omzetten in financieel vermogen) Levensloopregeling (investeren in kinderen en opvangen daling inkomen) Discontovoet versus rente (maar zijn mensen zo rationeel?)

Ruilen over de tijd (4b) Lenen: Consumptie nu of in de toekomst Discontovoet versus rente Investeren (kost voor baat uit) Eigen huis Studie (menselijk kapitaal): kosten en baten Eigen bedrijf Rendement versus rente (leenangst; studiefinanciering; profijtbeginsel) Huishoudbalansen: Ondernemer, student

Relaties: samenwerken en onderhandelen (2,5) Welke relaties? Werknemer en werkgever Partners Generaties Kern van de problematiek Gezamenlijke en tegengestelde belangen Creëer waarde door samen te werken Niet gelijk oversteken (tijd) Contracten Expliciet = juridisch (veranderen spel) Impliciet = normen en reputatie (herhaalde spelen) Speltheorie

Het impliciete contract (4,5)

Werkgever en werknemer (5) Opdrachtgever-opdrachtnemer relaties Vergelijk zelfstandig ondernemerschap Idem ZZP Wat wil je zelf doen? Investeren in elkaar Berovingsprobleem Algemeen versus specifiek menselijk kapitaal Emancipatie werknemer Transitionele arbeidsmarkt

Partners (5) Onderhandelen tussen partners Voorkeuren Comparatieve voordelen Carrièrekosten van kinderen Langere leven Analoog aan werknemer/werkgever

Het intergenerationele contract (5)

Relaties tussen generaties (5) Overdrachten tussen generaties Waarden en normen Menselijk kapitaal (leer om te leren) Welke vaardigheden zijn cruciaal? Technologische kennis (groei) Milieu Erfenissen Omslagsystemen en kapitaaldekking Vergrijzing Van nazorg naar voorzorg Twee keer betalen

Risico: voor- en tegenspoed (6,8) Wat zijn de risico’s die mensen lopen in levensloop Individueel (6) Scheiding, ontslag, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid Samenleving = goede/slechte tijden (8) Oorlog, recessie, beurskrach, vergrijzing Verzekeren (onafhankelijke ’micro’ risico’s, 6) Moreel gevaar: wat is noodlot en eigen verantwoordelijkheid (links/rechts) Sparen (voor eigen risico) versus verzekeren (trends) Selectie: ontslagbescherming, langlevenrisico Verzekeren versus herverdeling Voordelen collectieve verzekeringen Moreel gevaar versus selectie (gezin) Vroeg investeren (vroege interventie)

Goede tijden, slechte tijden (6,8) Macro risico’s (8) Wie kan het beste dragen? Risicoaversiteit (verliesaversie) Werkgever versus werknemer (dynamiek) Eigen vermogen versus vreemd vermogen kapitaalmarkt als markt voor risico’s Internationale kapitaalmarkt pensioenfondsen: jong versus oud Delen over de tijd Sparen; ongecorreleerde risico’s AOW en overheidsschuld na tweede wereldoorlog

Welvaart en groei (7) Vrije tijd Spitsuur en pensioen (arbeidsethos) Sparen Hoeveel geduld? Kwaliteit menselijk kapitaal Ondernemerschap: risico en prikkels Is veranderen leuk? Sociale cohesie Normen en waarden Vertrouwen, noodlot, om kunnen gaan met verschil Eenheid en verscheidenheid

Hulpmiddelen Experimenten Speltheorie Onderhandelen ICT Wiskunde = formele modellen Een efficiënte taal Discussie Essays