Stimuleren van creativiteit Inspiratiedag Vereniging CultuurProfielScholen 19 november 2013

Praktijkgericht onderzoek Vraag van cultuurprofielscholen ‘Leveren wij creatievere leerlingen af door de extra aandacht voor kunst en cultuur op school?’ Kenmerken praktijkgericht onderzoek Vragen zijn afkomstig uit de beroepspraktijk, Professionals uit de beroepspraktijk en de onderzoekers werken samen om de onderzoeksvragen te beantwoorden, Onderzoeksopbrengsten komen ten goede aan de beroepspraktijk Duidelijke vraag Systematische werkwijze Reflectie op de resultaten Opbrengst van het onderzoek is breder dan de eigen beroepspraktijk Gebruikswaarde: resultaten beschikbaar stellen aan andere scholen Lectoraat Kunsteducatie HKU Gestart in januari 2010 Opdracht: onderzoek en verbetering kwaliteit onderwijs over onderzoek Samenwerking met cultuurprofielscholen De Werkplaats en Amadeus (beide ook stagescholen docentopleidingen HKU) Eerste periode bijna afgerond (2010 – 2014) In januari boek over resultaten onderzoek

Onderzoeksdoel Inzicht verkrijgen in de wijze waarop scholen (= docenten, leerlingen, leeromgeving) de creativiteit van leerlingen kunnen bevorderen. Om te komen tot een beantwoording van de vraag van de scholen, is een aantal stappen nodig. Wat verstaat de school onder crea? Wat wil je bereiken bij leerlingen? Hoe zie je dat je je doel bereikt hebt? Wat is er bekend over de middelen die je daarvoor in kunt zetten (soort opdrachten, kaders, feedback, omgeving etc.) Welke mogelijkheden bieden de kunstvakken daarvoor? Uitproberen van de voorwaarden om tot crea te komen, benutten van de mogelijkheden bij de kunstvakken. Documenteren en analyseren: kloppen de veronderstellingen? Inbouwen in het onderwijsprogramma Er is weinig bekend over de relatie tussen kunsteducatie en het ontwikkelen van creativiteit. Gaan we in dit onderzoek ook niet boven tafel krijgen. Wel: meer grip krijgen op het begrip, zodat het bruikbaar wordt als doel in het onderwijs. Focus op opvattingen docenten en welke handvatten literatuur geeft (Werkplaats). Uitproberen van werkvormen, didactiek (Amadeus) Organische opzet: steeds samen met docenten kijken wat de volgende stap wordt.

Operationalisering Wat verstaan docenten onder creativiteit, creatief denken en hoe denken zij dit in het onderwijs te kunnen bevorderen? Dit is de eerste fase van het onderzoek op de Werkplaats. Hoe worden de begrippen creativiteit, creatieve ontwikkeling en creatief denken uitgewerkt in literatuur? Welke uitgangspunten voor onderwijs zijn hieruit te destilleren? In hoeverre zijn deze inzichten over creativiteit terug te vinden in de visie op leren van kunstvakdocenten?

Wat is creativiteit? Voor mij is creativiteit…….. Noem drie kernwoorden Creativiteit en creatief denken behoren, ook in internationaal perspectief, tot de vaardigheden waarover iedereen dient te beschikken om te kunnen functioneren in de eenentwintigste eeuw. Doorgaans wordt aangenomen dat kunst en cultuur creativiteit en creatief denken stimuleren. De begrippen creativiteit, creatieve ontwikkeling en creatief denken zijn niet onproblematisch. In de afgelopen decennia probeerden zowel theoretici als onderzoekers een sluitende definitie te vinden voor creativiteit. Er zijn zo vele omschrijvingen ontstaan en op elke omschrijving is even zoveel kritiek geformuleerd. Weinig empirisch onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om creativiteit te stimuleren. Weinig wetenschappelijk bewijs voor de veronderstelling dat kunst en cultuur creativiteit bevorderen. Ontbreken van betrouwbaar onderzoek, maar ook met de beperkte manier waarop creativiteit is gemeten. Er is een bekend instrument de zgn Torrance-test. Die is vaak uitgeprobeerd en geeft zeker een indicatie, maar kijkt niet naar creatieve processen of producten. Hij wordt schriftelijk afgenomen. Ook de OECD is met het onderwerp bezig, dus er is momenteel aandacht voor het meten en beoordelen. Creatief denken heeft te maken met het kunnen combineren van bestaande kennis, reflectief vermogen en het reorganiseren van inzichten om tot nieuwe ideeën of oplossingen te komen. Er lijkt wel enig verband te bestaan tussen dans en creativiteit en theater en creativiteit. Presenteren nu aantal resultaten. Creatief persoon en middelen die de docent heeft om creativiteit te stimuleren.

Wat is creativiteit? Gangbare termen: Out of the box denken Veel ideeën hebben Meteen aan de gang gaan met ideeën Veel uitproberen Dingen aan elkaar verbinden Onverwacht Verrassend

Onderzoeksopzet Literatuurstudie Gesprekken op cultuurprofielscholen Beleidsstukken cultuurprofielscholen Interviews 13 kunstvakdocenten voortgezet onderwijs Interviews 13 docenten/lectoren HKU Leerlingenvragenlijst (264 lln)

Drie aspecten in literatuur Creatief persoon Creatief proces Creatief product In interviews gevraagd naar Kenmerken creatieve leerling Kenmerken creatief proces/product Rol van de docent Rol van de omgeving

Creatief persoon literatuur Motivatie Plezier Combineren van bestaande kennis Reflectief vermogen Reorganiseren van inzichten om tot nieuwe ideeën te komen Origineel Er is zijn onderzoek gedaan waarbij gekeken is wat kenmerkend is voor mensen die wij creatief noemen. Het gaat dan om creativiteit met een grote C, dus mensen zoals Bob Dylan, maar ook Einstein, Mozart.

Eigenschappen en vaardigheden Nieuwsgierigheid Verbeelding Doorzettingsvermogen Discipline Samenwerking (OESO, 2013) De OECD publiceerde begin 2013 een instrument voor het meten van creatief gedrag en een creatieve houding bij leerlingen met vijf velden.

Drie soorten vermogens Verbeeldingskracht: ideeënrijkdom, iets kunnen zien dat er nog niet is. Scheppingskracht: in staat om ideeën uit te voeren, kennis en vaardigheden, doorzettingsvermogen, vermogen tot samenwerken. Zeggingskracht: verbeelding van anderen aanspreken, anderen inspireren. (Ouwens, 2012)

Resultaten interviews Alle docenten Motivatie, gedrevenheid, nieuwsgierig, zelfinzicht, lef/durf, tegendraads, kritisch, humor, sterke identiteit, vitaal, ondeugend, zelfvertrouwen Voortgezet onderwijs Eigenheid, authenticiteit, originaliteit, openstaan voor mogelijkheden, associatief, buiten de kaders, probleemoplossend vermogen HKU Flexibel, reflectief vermogen, jezelf los zien van het proces of product, zijwaartse gedachtesprongen, divergent denken, abstract denken

Wat zeggen de leerlingen? De school besteedt veel aandacht aan: Zelfstandig werken (62%) Presenteren (49%) Fantasie (28%) Inleven in anderen (27%) Initiatieven nemen (24%) Doorzettingsvermogen (16%) Improviseren (14%) Risico’s durven nemen (12%) Top 3 Belangrijk voor de toekomst: Doorzettingsvermogen (90%) Risico’s durven nemen (58%) Zelfstandig werken (54%)

Verschillen tussen leerlingen Presenteren: vaker in havo/vwo Doorzettingsvermogen: vaker in brugklas/vmbo Improviseren: vaker vmbo

Iedereen is even creatief

Iedereen is even creatief Brugklas Vmbo Havo Vwo Docenten HKU Percentage (helemaal) mee eens 38 31 13 7 17

Ideeën van anderen gebruiken is niet creatief

Ideeën van anderen gebruiken is niet creatief Brugklas Vmbo Havo Vwo Docenten HKU Percentage (helemaal) mee eens 35 39 30 25

Resultaten interviews Iedereen bezit creatief potentieel, maar niet iedereen ontwikkelt het. Om creatief te zijn, hoef je niet slim te zijn. Motivatie, gedrevenheid en doorzettingsvermogen zijn belangrijk. Nieuwsgierigheid is belangrijk volgens HKU-docenten. Originaliteit en eigenheid zijn belangrijk volgens VO-docenten. Creatief denken: zijwaartse gedachtesprongen maken, dingen aan elkaar verbinden die eigenlijk niet bij elkaar horen. In literatuur vinden we de opvatting dat er individuele verschillen zijn in de mate waarin creativiteit ontwikkeld kan worden en dat er dus een zekere aanleg moet zijn voor het ontwikkelen van creativiteit: Waardoor worden de individuele verschillen tussen mensen in creativiteit veroorzaakt? Onderzoekers benadrukken het belang van motivatie bij de ontwikkeling van creativiteit. Er is empirisch bewijs dat creatieve uitingen hand in hand gaan met een hoge mate van motivatie. Creatieve productie vraagt om een hoog niveau van motivatie.

Is creativiteit te ontwikkelen?

Didactiek die creativiteit bevordert Literatuur De eisen van de opdracht en de competenties van de leerling/student zijn in evenwicht; Duidelijke doelen; Volledige concentratie; Onmiddellijke feedback; Geen zorgen hebben dat het mis kan gaan; Beschikbare tijd is afgestemd op doelen.

Invloed van tijd http://www.youtube.com/watch?v=VPbjSnZnWP0

Aard van de opdrachten Vrijheid bieden Kaders geven (in tijd en middelen) Voorbeelden geven Goede opdrachten laten de leerling ruimte om zelf keuzes te maken. De leerling moet getriggerd en uitgedaagd worden en de onderzoekende houding moet gestimuleerd worden. Verschil voortgezet onderwijs en hoger kunstvakonderwijs: in vo al meer kaders aanwezig, in kuo wisselend per discipline, bv werken voor opdrachtgever. Docenten van de HKU benadrukken dat er naast deze kaders ook zeker een mate van vrijheid nodig is om creativiteit te stimuleren. Om buiten het gebaande pad te durven gaan, moet een student kunnen beschikken over ‘vrije denkruimte’. Andere termen die de docenten in dit opzicht hanteren, zijn: ‘(…) toestemming krijgen om vrij te kunnen denken’ en ‘zonder oordeel zijn’.

De leerlingen Om echt creatief te zijn moet je zoveel mogelijk vrijheid hebben Brugklas Vmbo Havo Vwo Percentage (helemaal) mee eens 71 76 80 68 Slechts enkele docenten helemaal eens met de stelling dat maximale vrijheid nodig is voor creativiteit.

De leerlingen Voor de ontwikkeling van mijn creativiteit is het belangrijk dat meerdere oplossingen voor een opdracht goed zijn Brugklas Vmbo Havo Vwo Percentage (helemaal) mee eens 63 76 83 82

‘Leerlingen worden vrijgelaten om hun eigen creaties te maken, en zorgen voor hun eigen materialen. Zo heeft Sharon het doek van haar schilderij zelf gespannen.’

Feedback geven Voortgezet onderwijs Voortgangsgesprekken Laten reflecteren op eigen werk en dat van medeleerlingen Stimuleren om verder te zoeken, niet tevreden zijn met eerste optie Kunstonderwijs Inzicht geven in proces Laten reflecteren Stellen van vragen Open gesprekken voeren Docenten zijn gericht op studenten opvoeden in: doorgaan, niet opgeven als het niet meteen lukt. VO: het voeren van voortgangsgesprekken, vragen waarom dingen wel of niet lukken, het reflecteren op eigen en andermans werk en het stimuleren van het zoeken naar verdere opties en mogelijkheden. Samenwerken en elkaar feedback geven. HKU: tips, praktische adviezen, strategische interventies, het bijstellen van verwachtingen, het draaien aan schakeltjes en het geven van forse kritiek , het stellen van vragen aan de student en het voeren van een open gesprek over proces en product. Het gaat dan niet alleen om het gesprek tussen docent en student, maar ook om samenwerking tussen studenten onderling Gaat niet alleen om genereren van ideeën. Inhoud (het verhaal) en vorm moeten op elkaar zijn afgestemd. Creatief denken Hoe leer je lln./studenten dingen aan elkaar te koppelen die nog niet eerder aan elkaar gekoppeld zijn? Kan ook in wetenschap en techniek Beoordeling Competentie: creërend vermogen Beoordeling gaat over productie, veel laten zien, er mag af en toe een misser tussen zitten.

Voorbeelden geven Voortgezet onderwijs Nee, want dan gaan leerlingen kopiëren Ja, want leerlingen kunnen daardoor inspiratie opdoen Kunstonderwijs Ja, als docent moet je studenten laten weten wat de ontwikkelingen zijn in de kunsten. ‘Je geeft voorbeelden van wat andere kunstenaars doen die ongeveer hetzelfde doen, zodat studenten weten wat er te koop is op hun vakgebied. En belangrijke rol van de docent is dus ook de ontwikkelingen in het vakgebied bijhouden.’

De leerlingen De docent is heel belangrijk voor de ontwikkeling van mijn creativiteit Brugklas Vmbo Havo Vwo Percentage (helemaal) mee eens 60 54 53 51

De leerlingen Het lokaal waarin gewerkt wordt, is heel belangrijk voor de ontwikkeling van mijn creativiteit Brugklas Vmbo Havo Vwo Percentage (helemaal) mee eens 46 61 43 48 Vmbo-leerlingen vinden lokaal belangrijker dan de docent.

Fysieke en sociale leeromgeving Veel materialen Veel inspiratie Kaders Vrijheid Veiligheid Veel ruimte ‘Je moet alles zien en voelen om geïnspireerd te raken. Het maakt dat je zin krijgt om aan de slag te gaan.’ ‘Kinderen tot bloei laten komen’: op de Werkplaats is de onderwijsvisie ndrukkelijk terug te vinden in de wijze waarop kunst en cultuur in het curriculum zijn opgenomen.

‘Creativiteit is niet iets magisch, het is niet individueel, autonoom, geniaal, het komt niet zomaar uit jezelf en uit het niets, dat idee moeten studenten loslaten. De kunstenaar gaat niet vooraf aan de kunsten, dat klopt niet, sommige studenten kunnen dat niet deconditioneren.’ Meer informatie? Karin.hoogeveen@central.hku.nl Discussiepunten: Onderscheid tussen creatieve uitingen en creatief denken? Er is geen creatief proces zonder creatief denken. Daarom reflectie zo belangrijk. Onderzoek en analyse maken deel uit van een creatief proces. Creatieve uitingen vragen niet noodzakelijk om creatief denken.