Studiedag OSBJ VZW: ‘Nieuwe media: een uitdaging voor jongeren en begeleiders’ Cyberpesten: stand van zaken & advies Prof. dr. Michel Walrave & Wannes Heirman Onderzoeksgroep Strategische Communicatie (OSC) – Universiteit Antwerpen

In de media Helft twaalfjarigen is cyberpester (De Morgen 28-04-2006) Cyberpesten wordt plaag onder kinderen (De Morgen 28-02-2006) Pesten gaat door op Cyberspace (De Standaard 25-01-2008) Pestkoppen gebruiken nieuwe technologieën (GVA 28-04-2006) Pestkoppen ontdekken gsm en pc (Het Volk 16-02-2006) Politie pakt cyberpesten aan (HBVL 09-02-2008) Scholen in strijd tegen cyberpesten (Het Nieuwsblad 28-02-2006)

Agenda Overzicht onderzoek naar cyberpesten Concrete tips voor praktijk Vragenronde

OSC – Universiteit Antwerpen Ontstaan: 2004 Cyberpesten OSC – Universiteit Antwerpen Ontstaan: 2004 Prof. dr. Michel Walrave & prof. dr. Heidi Vandebosch 5 leden binnen dep. CW 40 leden Missie: onderzoek over het strategisch inzetten van ICT en massamedia voor interne en externe communicatieprocessen en evaluatie van de beoogde effecten op de doelgroepen

OSC – Universiteit Antwerpen Cyberpesten OSC – Universiteit Antwerpen Projecten: Digitale kloof (viWTA) Cyberpesten (viWTA) Kids’ & teens’ e-privacy (UA) E-government, Identity management & privacy (IBBT) E-Werken (EU / ESF) TIRO (BELSPO) Internetobservatorium: wetenschappelijke ondersteuning

1 Cyberpesten – Overzicht

Cyberpesten TYPOLOGIE A. Cyberpesten: 5 criteria: 1. Intentie om te kwetsen (aard elektronische boodschappen) 2. Repetitief patroon online en/of offline acties (verspreiding) 3. Machtsverschil (fysiek, technologisch, psychologisch) 4. Binnen bestaande sociale groepen 5. Gericht tegen 1 individu B. ‘Cyber teasing’: Plagen via internet of gsm C. ‘Cyber arguing’: Ruzie via internet of gsm D. ‘Cyber attacking’: Eenmalig (ernstig) incident

Cyberpestvormen (1): Cyberpesten Direct (‘in-the-face’) cyberpesten Fysiek cyberpesten (bv. virussen, virtuele inbraak) Verbaal online pesten (bv. ‘flaming’) Non-verbaal online pesten (bv. ‘happy slapping’) Sociaal online pesten (bv.uitsluiting) Indirect (‘behind-the-back’) cyberpesten Outing (bv. vertrouwelijke, persoonlijk informatie) Masquerade (bv. identiteitsdiefstal, ‘identity fluidity’) ‘Denigration’ (bv. geruchten, beschuldigingen) Haatwebsites (bv. negatieve commentaar op gastenboek)

Cyberpestvormen (2): Meest voorkomend: Minder voorkomend: Cyberpesten Beledigen en bedreigen via gsm/internet (‘flaming’) Roddelen via internet (‘sociaal online pesten’) Inbreken in mailbox (‘fysiek cyberpesten’) Minder voorkomend: Vormen waar meer expertise voor vereist is (haatwebsites of populariteitstesten)

Omvang van het probleem in België Persaandacht sinds 2001 Cyberpesten Omvang van het probleem in België Persaandacht sinds 2001 Gesprekken met CLB en leerkrachten bevestigen ernst van het probleem (TIRO, viWTA, Kowalski) Cijfers België (TIRO): Expliciete bevraging (ben je al gepest via gsm of internet?) - 1 op 3 (34,3%) al eens slachtoffer - 1 op 5 (21,2%) al eens dader Impliciete bevraging (lijst met vormen ‘deviant’ gsm- of internetgedrag) - 6 op 10 (W: 66,7%; VL: 62,3%) al eens slachtoffer van één of meerdere vormen - 4 op 10 (W: 41,2%; VL: 38,7%) al eens dader van 1 of meerdere vormen

Cyberpesten Cijfers (TIRO) 34,3% al gepest via internet of gsm (21,2% dader) 43,7% heeft al e-mail/MSN-paswoord meegedeeld Slachtoffer Dader 1 45,5% ongewenste e-mails/SMS 19% uitsluiten uit online groep 2 20,5% ingebroken in e-mail/MSN & veranderen paswoord 15,5% inbreken in e-mail/MSN & paswoord veranderen 3 17,7% ingebroken in e-mail/MSN & berichten sturen naar contacten 11,2% inbreken in e-mail/MSN & berichten sturen 11,4% ongewenst e-mails/SMS sturen 13,3% ongewenst foto/video op internet 11,9% uitsluiten uit online groep 8,8% ongewenst foto/video op internet

Pesten is een sociaal proces met verschillende rollen: Cyberpesten Rollen en Profielen (1) Pesten is een sociaal proces met verschillende rollen: Dader Slachtoffer Participant - Assistenten - Versterkers - Outsiders - Verdedigers Aan rollen kunnen profielen worden gekoppeld: bij cyberpesten enkel gegevens over profiel dader en slachtoffer

Cyberpesten CYBERPESTEN Profiel Dader Profiel Slachtoffer Leeftijd *Vaak ouder dan slachtoffer *Vaak jonger dan dader   *Lager secundair onderwijs Geslacht *Jongens>meisjes *Meisjes> jongens *België: 1 op 2 jongens vs. 1 op 3 meisjes *België: 7 op 10 meisjes vs. 6 op 10 jongens Studierichting *BSO en TSO > ASO *Let op: probleem van alle studierichtingen Sociale competenties *positief zelfbeeld *negatief zelfbeeld *schat populariteit hoog in *schat populariteit laag in *wel probleemgedrag: drie keer meer kans *gebrek aan zelfvertrouwen, depressieve gevoelens op alcoholconsumptie en roken *meer kans op schorsing en nablijven Internetgebruik *weinig ouderlijke controle, vaak eigen pc op kamer *relatief goed gecontroleerd door ouders *schatten ICT-vaardigheid hoog in *schatten ICT-vaardigheid minder hoog in als daders *zeer intensieve internetgebruikers *idee dat internet heel belangrijk is

Rollen en profielen (2): Verwevenheid van pestrollen Cyberpesten Rollen en profielen (2): Verwevenheid van pestrollen Traditionele pesters meer kans om gepest te worden via internet of gsm (‘revenge of the nerds’- hypothese) Cyberpester zelf vaak ooit slachtoffer geweest van traditioneel pesten (cf. supra) Slachtoffers traditioneel pesten maken meer kans om ook slachtofferrol aan te nemen in cyberspace (‘global victims’) Cyberpesters maken meer kans om gecyberpest te worden (kettingreactie van cyberpesten > ‘cyberpestcultuur’)

Gevolgen cyberpesten (1) Erger dan traditioneel pesten? Ja, want: Anonimiteit dader niet aanspreekbaar Tijd-Plaatsonafhankelijk (24/7) geen rust Beperkte supervisie mogelijk dader kan ongestoord verder doen Publiek karakter nieuwe media vernedering met grote reikwijdte – “It’s up there for 6 billion people to see” (deelnemer buitenlands focusgesprek)

Gevolgen van Cyberpesten (1) Slachtoffer Dader Medeleerlingen * Woede, frustratie, angst en ontreddering * Meer probleemgedrag op LT * Verstoring en afleiding tijdens leerproces * Verslechterde schoolprestaties * Psychologische problemen op LT * ‘ongezonde’ opvattingen over de wereld * Introvert en geen zin in sociaal contact * Problemen met sociale omgang op LT   * Verhoogd absenteïsme * Verlaagd zelfvertrouwen en depressie

Cyberpesten Gevolgen van cyberpesten (2): Rechtstreeks voelbaar in de klascontext Schadelijk voor alle partijen Weekt kettingreacties los (‘Cyberpestcultuur’) Perceptie van cyberpesten: Enorm verschil tussen perceptie slachtoffer en dader: wat dader als grappig bedoelt, heeft een eerder kwetsende uitwerking op het slachtoffer Reactie op cyberpesten? Slachtoffers (en andere partijen) zwijgen vaak uit schaamte of angst (VL: 55,1% slachtoffers vertelt het tegen niemand) Meerderheid onderneemt wel één of andere vorm van actie (VL: Blokkeren (67,4%), Verzoek aan dader om te stoppen (57,6%), Terugpesten (50,6%), Hoop dat probleem vanzelf overwaait (57,3%))

2 Cyberpesten – tips voor de praktijk

Cyberpesten Zeven tips ‘Triggers’ voor cyberpesten: Anonimiteit 24/7 –effect Cock-pit –effect Beperkte mogelijkheid tot supervisie Mogelijkheid tot enorme schade ‘Digital knowledge’-gap Zeven tips

Tip 1: Bewustmaking Cyberpesten Perceptieverschil: dat wat daders van cyberpesten als grappig bedoelen, heeft vaak een kwetsende uitwerking op slachtoffers Het ontbreken van emotionele feed-back door slachtoffers leidt tot ‘cock-pit’-effect bij de dader Kinderen kunnen de gevolgen van hun online gedragingen niet altijd even goed inschatten. Dit heeft in het verleden al geleid tot voorbeelden van cyberpesten die de hele wereld zijn rondgegaan Mogelijke oplossingen: - Programma’s rond mediageletterdheid (meer dan ICT-vaardigheden…) - Praten met kinderen over ICT en risico’s (o.a. cyberpesten...) - Reflectie stimuleren over gevolgen online gedrag

Tip 2: Technologische bijscholing Cyberpesten Tip 2: Technologische bijscholing ‘Digital knowledge gap’ Jongeren zelf ook vaak overtuigd dat ze meer van ICT afweten dan hun ouders Kennis nochtans voorwaarde voor aanpak cyberpesten Mogelijke oplossingen: - Zelf vertrouwd maken met technologie - Ouders aanmoedigen om zich te informeren alvorens nieuw mediaproduct aan te kopen

Tip 3: Gevoel van eigenwaarde opbouwen Cyberpesten Tip 3: Gevoel van eigenwaarde opbouwen Slachtoffers van cyberpesten kampen met verlaagd zelfbeeld en depressieve gevoelens (cf. slide gevolgen cyberpesten) Getroffen op internet of per gsm, media die cruciaal zijn bij identiteitsvorming jongeren (=zeer belangrijk proces) Littekens kunnen voor het leven zijn Mogelijke oplossingen: - Jongeren duidelijk maken dat ze als slachtoffer van cyberpesten geen alleenstaand geval zijn - Jongeren aanmoedigen om over hun gevoelens te praten - Bij verdere gesprekken anticiperen op die gevoelens door bijvoorbeeld complimenten te geven en positieve eigenschappen te benadrukken

Tip 4: Prosociale rolmodellen inbouwen Cyberpesten Tip 4: Prosociale rolmodellen inbouwen Kinderen weten niet altijd hoe ze moeten reageren op pestgedrag Enerzijds: blijven zwijgen en niets doen kan het probleem uit de hand doen lopen. Anderzijds: te snel en woedend reageren kan verder pestgedrag aanwakkeren Mogelijke oplossingen: - Bewustmaken dat niet reageren kan helpen bij beginnend pestgedrag - Duidelijk maken dat driftbuien het pesten verder aanwakkeren - Aanmoedigen om te praten als het pestgedrag al een tijd bezig is - Via rolspel laten zien hoe kinderen best reageren op pestsituaties

Tip 5: Drempels verlagen en luisteren Cyberpesten Tip 5: Drempels verlagen en luisteren Slachtoffers (en andere partijen) zwijgen vaak uit schaamte of angst (vb. voor boze reactie ouders; voor afname internetprivileges...) Neiging om te zwijgen groter in de puberteit (door toenemend belang ‘peer pressure’) Jongeren niet altijd gehoord Mogelijke oplossingen: - Vertrouwenspersoon - Centraal meldpunt - Oren spitsen wanneer kinderen/tieners over negatieve online ervaringen vertellen

Tip 6: Verhoogde supervisie Cyberpesten Tip 6: Verhoogde supervisie Ouderlijk toezicht neigt naar de minimale kant bij cyberpesten Daders hebben vaak een eigen goed voorziene mediakamer Deze mediakamer is ‘een private geconnecteerde ruimte’. Ver buiten het zicht van ouders hebben kinderen een (te?) grote vrijheid om te bepalen wat ze met het internet of gsm doen... Mogelijke oplossingen: - Verhoging toezicht door leerkrachten en begeleiders - Ouders bewustmaken dat plaats van pc in het gezin een weloverwogen keuze moet zijn

Tip 7: Niet te snel te zwaar straffen Cyberpesten Tip 7: Niet te snel te zwaar straffen “Bullies are made, not born” Pestgedrag is er vaak niet zo maar gekomen: Cyberpesters liggen vaak in de knoop met zichzelf De emotionele band met de ouders is vaak slecht Mogelijke oplossingen: NIET: een pleidooi voor ‘soft policy’ of grenzeloos begrip voor de dader WEL: preventief werken om pesten te voorkomen of tegen te gaan blijkt efficiënter dan een repressief schoolbeleid inzake pesten MAAR: In ernstige gevallen kunnen zware sancties conform het reglement worden toegepast. Daarbij moet men steeds overwegen: - wat achterliggende redenen zijn van het pestgedrag - of de pester zelf niet problemen kampt In dergelijke omstandigheden al te zware straffen opleggen, kan op lange termijn nog ernstigere problemen veroorzaken

Cyberpesten Deze tips integreren in een holistische schoolaanpak (‘Whole School Policy’) De gehele schoolgemeenschap wordt betrokken bij het pestprobleem (directie, leerkrachten, leerlingen, ouders) Integrale aanpak in 4 fasen: - Bewustmakingsfase (correct informeren, afnemen survey) - Consultatiefase (participatieve structuren,pestpreventie-initiatieven, duidelijk normatief kader) - Trainingsfase (netiquette, assertiviteitstechnieken) - Continuïteit van het programma (op lange termijn ondersteunen)

Cyberpesten Voorbeeld van goede praktijk in Australië (1) Zeer intensieve implementatie van een holistische schoolaanpak Aanleiding was een zeer ernstig pestincident, dat voor opschudding zorgde bij ouders en leerkrachten Er was overeenstemming dat pestpreventiebeleid niet alleen van het schoolpersoneel mocht uitgaan, maar dat ook de input van ouders én leerlingen essentieel was Implementatie van holistische aanpak was groot succes: -verminderd aandeel gepeste leerlingen -positievere houding tegenover pestpreventiebeleid -perceptie van een veiligere schoolomgeving -meer vertrouwen in onderwijzend personeel

Cyberpesten Voorbeeld van goede praktijk in Australië (2) PRQ (gestandardiseerde vragenlijst om de omvang van het pestprobleem in te schatten) Leerkrachten in training (voor curriculum-initiatieven en conflictoplossing) Pestpreventie-initiatieven (met input leerlingen) De Anti-Pestcommissie: plannen en organiseren van anti-pestactiviteiten De Hulpgroep: leerlingen als vertrouwenspersoon voor slachtoffers van pesten De Sprekersgroep: leden van de Anti-Pestcommissie houden toespraak op schoolvergaderingen en stafbijeenkomsten De Affichegroep: aanwending van creatief talent om posters tegen pesten te ontwerpen De Toneelgroep: aanwending van creatief talent om prosociale rolmodellen inzake pesten uit te beelden Andere activiteiten: niet specifiek bedoeld tegen pestgedrag Welkomstgroep: voor nieuwe leerlingen (sociaal isolement is “trigger” van pestgedrag) Steungroep: voor leerlingen die zich niet goed voelen PRQ (opnieuw, nu als evaluatie-instrument)

Besluit: drie kerngedachten Probleem onderkennen en ernstig nemen Cyberpesten Besluit: drie kerngedachten Probleem onderkennen en ernstig nemen Combinatie van luisteren, controle en sanctioneren Gedeelde verantwoordelijkheid van tieners, leerkrachten en ouders

Dank voor uw aandacht! Vragen?

Cyberpesten Interessante links: www.internet-observatory.be (praktijkfiches) www.ua.ac.be/tiro www.ua.ac.be/strategischecommunicatie www.saferinternet.be www.web4me.be www.cyberpesten.be