2013 het ongeluksgetal in een ongelukkig jaar? Oosterbeek, 1 februari 2013 Paul Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht

Global competitiveness report 2012-2013 (144 landen) Nederland 5 Labor market efficiency 17 Flexibility of wage determination 130 Hiring and firing practices 126 Pay and Productivity 67 Maar ook: Cooperation in labor-employer relations 4 Sociaal en Cultureel Planbureau

10 jaar ontwikkeling/verandering – 2000/2002 – 2010/2011 Reële nat. inkomen (1990=100) 107 125 Bevolking 16,0 milj. 16,7 milj. Huishoudens 6,8 milj. 7,4 milj. Bevolking 65+ 13,7% 15,5% Beroepsbevolking 7,2 milj. 7,8 milj. Armoede (NVMT) 5,8% 6,1 (2009) Personenauto’s 6,5 milj. 8 milj. Sociaal en Cultureel Planbureau

Nederland internationaal Bevolking: nr 8. van de EU-27 Inkomen per hoofd van de bevolking: nr. 2 na Luxemburg (36.000 euro) Absolute omvang BBP : nr. 17 van de wereld Exportpositie : nr. 7 van de wereld (EU nr. 2) Concurrentiepositie : 5 (GCI) Arbeidsparticipatie M/V: nr. 1 in de EU (67/77%) (Bijna) laagste werkloosheid: nr. 2 EU Wereld Misere Index: beste score Sociaal en Cultureel Planbureau

‘Heel donkere wolken …’ Staatsschuld naar 70% BBP (420 miljard euro) Overheidstekort 2012 4,5% (2013: 2,7%?) Hypotheekschuld 105% BBP (630 miljard euro) Werkloosheid loopt op (7%) Economische groei bijna steeds negatief Weinig nieuwe huizen in bouw, dalende prijzen Pensioen onzeker en later Sociale zekerheid wordt beperkt Toekomst Euro nog steeds onzeker Sociaal en Cultureel Planbureau

Bruggen slaan Regeerakkoord VVD-PvdA – 29/10/2012 Twee angsten: Overheid loopt burger in de weg (VVD) Overheid laat mensen in de steek (PvdA) Regeerakkoord: Eigen verantwoodelijkheid, tenzij … ‘Nederland sterker uit de crisis’: Zuinige overheid, innovatie, werk, integratie, veiligheid, Europa/Euro Slotakkoord: Kansen pakken, problemen oplossen, bruggen slaan Sociaal en Cultureel Planbureau

‘Bruggen slaan’ Rutte II ‘Gearrangeerd huwelijk’ VVD – PvdA Veilige meerderheid voor twee bijna gelijk grote partijen ‘Hete adem in de nek’- SP en PVV houden VVD en PvdA bij elkaar Continuïteit en stabiliteit nodig en gewenst ‘Geen leuke dingen voor de mensen’ Meer bezuinigen, meer eigen verantwoordelijkheid, meer Europa – ook meer recessie? De sterke staat herleeft ?! Maar: ‘heronderhandelingen’; Eerste Kamer kan de bruggen wegslaan Sociaal en Cultureel Planbureau

Uitwerking regeerakkoord Netto 16 miljard bezuinigen (structureel 2018-18 miljard) Grootste bezuinigingen 2017 zorg (5,3), sociale zekerheid (3,2), openbaar bestuur (2,6), internationale samenwerking (1,0) Inkomensafhankelijke zorgpremie, afschaffing zorgtoeslag WW – jr. ink.afh., 1 jr. 70% WML Verhoging AOW leeftijd (2018 -66) Minder kindregelingen (0,9 miljard) Afbouw hypotheekrente aftrek/duur Sociaal en Cultureel Planbureau

Miljoenennota 2013 Inkomsten 247,4 miljard (12,0 gas) + Decentraal 261,6 Uitgaven 260,9 miljard EMU saldo rijk/gemeenten -16,7 miljard (2,7 BBP) Sociaal en Cultureel Planbureau

Uitgaven Zorg 76,7 miljard Sociale zekerheid 73,4 OCW 31,4 Gemeente/provincie 20,5 Buiza/Ontw. 11,5 Rente staatsschuld 10,1 I&M 9,8 Veiligheid/Justitie 9,8 Defensie 7,1 ELI 4,7 Sociaal en Cultureel Planbureau

Politiek en samenleving ‘Het grote ongenoegen’ Sociaal en Cultureel Planbureau

De veranderende verzorgingsstaat Angelsaksisch model: lage uitkeringen Korte duur, bijstandsniveau (werken naar vermogen) Skandinavisch model: iedereen moet werken ‘Decentralisatie’ Continentaal/Rijnlands model: geen tweedeling Zorg/onderwijs: eigen bijdragen naar draagkracht Sociaal en Cultureel Planbureau

Sociaal en Cultureel Planbureau

Sociaal en Cultureel Planbureau

Sociaal en Cultureel Planbureau

Tevredenheid met het eigen leven en een gunstig vergelijkend oordeel over de levenskwaliteit in eigen land, EU-bevolking van 15+ in 2010, in procenten Sociaal en Cultureel Planbureau

Van traditioneel progressief Minder sociale ongelijkheid, ook in de wereld Groot vertrouwen in positieve maakbaarheid welzijn door de overheid Universalistisch ethos Kosmopolitisch, meritocratisch Planvolvoerende elite Sociaal en Cultureel Planbureau

… naar modern conservatief Tegen te weinig gelijkheid, tegen cultureel verschil (niet meer verheffen, maar ‘verplatten’) Vertrouwen op punitieve maakbaarheid: verbieden, straffen Particularistisch ethos Nationale identiteit, populistisch Zelf aangewezen leiders Sociaal en Cultureel Planbureau

De opkomst van het moderne conservatisme Behoud van de waarden en de prestaties van de twintigste eeuw Het gevoel van nationale eenheid en samenhang (jaren veertig/vijftig) Het behoud van de sociale zekerheid en de verzorgingsstaat (jaren vijftig/zestig) Het behoud van de persoonlijke vrijheden (jaren zestig/zeventig) Het verlangen naar solidariteit, loyaliteit, homogeniteit en consensus… Sociaal en Cultureel Planbureau

Van behoudzucht naar beduchtheid Werkloosheid loopt op – kortere / lagere uitkeringen Welvaart gaat dalen – dalend BBP / hogere lasten Wonen wordt duurder – hogere huur / lagere aftrek Weer meer zelf verantwoordelijk voor ouderenzorg Waar moet dat heen met de kosten van de gezondheidszorg? Sociaal en Cultureel Planbureau

(USBO) Sociaal en Cultureel Planbureau

Niet stemmers (2010) De jongsten (18-25 jr.) en de oudsten (75+) (41%) (36%) De laagstopgeleiden (lager onderwijs/LBO) 37% De ongehuwden (36%) en de allochtonen (33%) ‘Politik(er) Verdrossenheit’ Sociaal en Cultureel Planbureau

EU en Euro 2012 Slechte zaak euro i.p.v. gulden 41% (69% PVV – 16% D66/GL) Lidmaatschap EU ok 44% (20% PVV – 74% D66/GL) Politiek in Europa krijgt een voldoende 39% (17% PVV – 60% CDA) Sociaal en Cultureel Planbureau

Opleiding als voorspeller laag hoog Multiculturele samenleving positief 27% 69% EU-lidmaatschap goede zaak 26% 68% Politici niet in onze mening geïnteresseerd 64% 35% Burger meer meebeslissen 73% 45% Sociaal en Cultureel Planbureau

Gewenste uitgaven overheidsbeleid, 18+, 2012 (veel) minder geld (veel) meer geld Verlagen staatsschuld 18% 29% Vergroten werkgelegenheid 2 81% Verbeteren onderwijs 1 75% Verbeteren zorg 4 65% Stimuleren kunst en cultuur 47% 13% Verbeteren integratie minderheden 36 14 Ontwikkelingshulp 54 10 Vredesmissies, conflictbeheersing 61 7 Sociaal en Cultureel Planbureau

Werken en niet (meer) werken Sociaal en Cultureel Planbureau

Netto-arbeidsparticipatie, 2010, 15-64 jr. Marokkanen Autochtonen Totaal 48% 69% M 60 77 V 37 62 15-24 jr. 26% 41% 25-44 jr. 87 45-64 jr. 44 66 Laag opgeleid 31% 39% HBO/WO 74 85 Laagste arbeidspart. Hoogste arbeidspart. Sociaal en Cultureel Planbureau

Niet (meer) aan de slag (2011) 15-65 jr Totaal met uitkering 1,5 miljoen WW 270.000 WAO/WIA 620.000 WAJONG 215.000 Bijstand 355.000 “Wet Werken naar Vermogen” VUT/vervroegd pensioen 500.000 Sociaal en Cultureel Planbureau

Toepassing sollicitatieplicht (18-65 jr.), 2012 (1995) Streng Vrijstellen Werklozen als vrijwilligers 54% (37) 5% (5) Alleenstaanden/kinderen 6-12 41% (18) 7% (18) Gedeeltelijk arbeidsongeschikt 17% (10) 7% (7) Alleenstaanden/kinderen 0-5 16% (7) 23% (42) Werklozen vanaf 55 jr. 12% (3) 18% (44) Werklozen in mantelzorg 11% (8) 18% (20) Sociaal en Cultureel Planbureau

Nog aan de slag na 65 jaar (2010) (65-74 jaar) Totaal 131.000 (91.000 M., 40.000 V.) – 8% - 65-69 jr. 93.000 70-74 jr. 38.000 Sociaal en Cultureel Planbureau

Inkomen onder armoedegrens, 2011 Totaal - 6,9% 65+ alleen - 4,9% 65+ paar - 2,1% Ouderen totaal - 3,1% Kinderen totaal - 11,1% Volwassenen totaal - 7,1% Sociaal en Cultureel Planbureau

Vermogens en huishoudens, 2009 Eigen huis Effecten Hypotheek 25-50 jr 61% 23% 57% (180) 50-65 jr. 65% 28% 54% (111) 65-75 jr 54% 25% 34% (68) 75 plus 37% 20% 13% (46) 94.000 miljonairshuishoudens (1,3%) 30% 60-70, 18% 70+ (CBS) Sociaal en Cultureel Planbureau

Inkomen 65+ Nederland AOW (+ bijstand) 25-30 miljard euro Aanvullend pensioen 25-30 “ “ Vermogen/arbeid >5-10 “ “ Gemiddeld per hh. 32.000 - laag inkomen, alleenst. – 11% - laag inkomen, echtpaar – 3% BNP 2012 ± 600 miljard Pensioenvermogen (2012) 850 miljard Sociaal en Cultureel Planbureau

Verhoging pensioenleeftijd – wat betekent dat voor u? 2010 2011 2012 Langer werken voor zelfde pensioen 38% 46% 55% Niet langer werken, zelf bijsparen 13 20 19 Niet langer werken, minder pensioen 26 18 17 Anders 8 16 9 (MR 2012) Sociaal en Cultureel Planbureau

Denkt u dat uw toekomstige pensioen zal worden verlaagd? 2010 2011 2012 Zeker wel 10% 15% 30% Waarschijnlijk wel 25 41 42 Misschien 27 22 17 Waarschijnlijk niet 26 14 8 Zeker niet 12 4 Weet niet 7 5 (MR 2012) Sociaal en Cultureel Planbureau

Zorg Sociaal en Cultureel Planbureau

Hoe rijker het land … Hoe duurder de zorg 16 – 18% BBP – VS 10 – 12% BBP – NL, BRD, Frankrijk, Canada, Zwitserland, België, Denemarken 8 – 10% BBP – Zweden , VK, Spanje, Japan, Australië 6 – 8% BBP – Tsjechië, Hongarije, Polen NL 1953 – 3% - Nu 12% BBP Sociaal en Cultureel Planbureau

Stijging zorguitgaven (% BBP) 1972- 8% - 10% 1992- 11% 2002- 12% 2012- 13% (2015)- 15% (2013 per volwassene – € 5140) BKZ-uitgaven/financiering 2013 Zorgverz.wet 41,1 miljard Eigen betalingen (2,9) AWBZ 27,3 Eigen betaling (1,8) Overheid (incl. WMO) 1,2 Sociaal en Cultureel Planbureau

Toekomstige zorguitgaven 2010-2040 2040 (trend) 2040 (supertrend) Levensverwachting M. 78,8 82,7 87,8 Levensverwachting V. 85,7 89,6 % BBP 13,2% 22% 31% % gezinsinkomen (tweeverd., 1 ½ modaal) 23,5% 35% 46% Werkgelegenheid personen 12,8% 29% Sociaal en Cultureel Planbureau

Uitgaven zorg per huishouden en per persoon Per huishouden - 11.000 euro p.j. Per volwassene - 6.000 euro p.j. Per 100-jarige - 50.000 euro p.j. (pensioen: 15.000 euro p.j.) Sociaal en Cultureel Planbureau

Leven in Nederland Sociaal en Cultureel Planbureau

Feiten 2020 Bevolking 17 miljoen (plus 0,5 miljoen) Jonger dan 20 jaar 3,7 miljoen (min 0,2 miljoen) Boven 65 jaar 3,3 miljoen (plus 0,8 miljoen) (19,7%) Niet-westers 2,2 miljoen (plus 0,4 miljoen) Levensverwachting Mannen 80,3 jaar (78,7) Levensverwachting Vrouwen 83,3 jaar (82,6) Geen grote veranderingen in geboorte- en sterftecijfers. Inwoneraantal blijft nog licht stijgen. Alleen de grensgebieden verliezen inwoners ('krimp') Snelste bevolkingsgroei 1900-nu (ruim 3x) Sociaal en Cultureel Planbureau

Belangrijke veranderingen Meer en kleinere huishoudens 7,8 miljoen (7,3 miljoen) Meer eenpersoonshuishoudens (40%) Ieder huishouden alles zelf, ieder lid huishouden alles zelf Meer dan 100% gsm, tv, pc (nu al over 95% incl. internet) Nu 7,6 miljoen personenauto’s (20% hh meer dan één), door naar 8 miljoen Nu 7,4 miljoen woningen plus 60.000 per jaar Heel dure leefvorm, maar geen kans op nieuwe collectievere leefvormen, hoewel … Sociaal en Cultureel Planbureau

Bijzondere bouwopgave Nederland 1900 5 miljoen inwoners 1 miljoen huizen 1950 10 miljoen 2 miljoen huizen 2007 16,5 miljoen 7 miljoen huizen 2020 17/18 miljoen 8/8,5 miljoen huizen Snelste en grootste bevolkingsgroei in Europa 1900-2000: 3 x bevolking, 6 x huishoudens Sociaal en Cultureel Planbureau

Het wonen en het Rijk (2011) Netto hypotheekrente (4 milj. hh.) - 10,1 miljard Huurtoeslag (1,1 milj. hh.) - 2,2 miljard Eigen aandeel OZ-belasting (4,1 milj. hh.) - 1,0 miljard Overdrachtsbelasting (120.000) - 1,9 mijard Lasten Rijk - 9,1 miljard Sociaal en Cultureel Planbureau

Etnische minderheden in Nederland (x 1000), 2011 Westers allochtoon 1530 (9,2%) Polen 90 Niet westers allochtoon 1900 (11,4%) Turken 390 Marokkanen 355 Surinamers 345 Antillianen 140 Groei sinds 2000 490 (35%) Sociaal en Cultureel Planbureau

‘The Dutch freakshow’ Homohuwelijken – 2% (1600 p.j.) Exit weigerambtenaren Abortus: 33.000 p.j. (8,7 per 1000 vrouwen 15-45 jr.) Euthanasie: 3000 p.j. (2% sterfgevallen) Drugs: terugdringen coffeeshops, invoeren ‘wietpasjes’, grenswaarde THC-gehalte (hard drug-dreiging) Prostitutie: terugdringen (vrouwenhandel) Sociaal en Cultureel Planbureau

Overheid verantwoordelijk voor … (18+) (2008) (11 landen) Iedereen werk heeft Finland (1) (6,8) Nederland (10) (5,3) Ouderen redelijk inkomen Noorwegen (1) (8,6) Nederland (9) (7,8) Voldoende kinderopvang voor werkende ouders Finland (1) (8,2) Nederland (11) (6,2) (Bron: ESS 2008) Sociaal en Cultureel Planbureau

Tevredenheid met het leven/rapportcijfers 2010 Minst tevreden: Eenoudergezinnen (7,2) Niet-westerse migranten (7,5) Westerse migranten (7,6) Alleenstaanden (7,6) Meest tevreden: 65-plus (8,1) Paren zonder kinderen (8,0) Vrouwen (7.9) Paren met kinderen (7,9) Autochtone Nl. (7.9) Gemiddeld allen: 7.8 Bijzondere aspecten: (Zeer) slechte gezondheid (6,4) Uitkering (6,7) Hoog inkomen/hoog opgeleid/zeer goede gezondheid (8.0) (CBS/SCP) Sociaal en Cultureel Planbureau