Prof. Karine Verschueren Centrum voor Schoolpsychologie KU Leuven Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen Prof. Karine Verschueren Centrum voor Schoolpsychologie KU Leuven

Overzicht De ontwikkeling van kinderen Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten Rol van temperament Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd Huilen Niet willen eten Driftbuien

Ontwikkeling van kinderen Ontwikkelingspsychologie: studie van de ontwikkeling van kinderen en individuele verschillen in die ontwikkeling Veel kennis opgedaan Niettemin: vele open vragen en moeilijk om individuele voorspellingen te maken

Ontwikkeling van kinderen Redenen: Elk kind heeft eigen biologische en erfelijke bagage. Elk kind heeft eigen groeitempo. Elk kind is onderhevig aan andere omgevingsinvloeden. Ontwikkeling vindt niet plaats in vacuüm.

Onmiddellijke omgeving gezin (ouders, siblings, …) peers school (leerkracht, …) Biologische make-up individuele genetische kenmerken andere biologische kenmerken evolutionaire bagage Sociale en economische context Culturele context

Gevolg van unieke samenspel van invloeden DE ontwikkeling bestaat niet Elk kind ontwikkelt zich op zijn eigen manier Ontwikkeling van kind totaal onvoorspelbaar ? Neen Normatieve ontwikkelingsstappen Druk tot stabiliteit in ontwikkelingspaden

Normatieve ontwikkelingsstappen Voorspelbare stappen Duidelijkst in begin van levensloop Voorbeelden: Alle baby’s : voorkeur voor menselijke stem Einde 1ste jaar: gehechtheid aan voornaamste verzorger Ingebakken in ons (soorteigen) genenpakket

Normatieve ontwikkelingsstappen Ook in latere ontwikkeling: ontwikkelingsfasen met telkens andere centrale taken (zie verder) Doch: enkel zeer brede leeftijdsgrenzen + veel (normale) variatie tussen kinderen

Stabiliteit in ontwikkelingspaden

Stabiliteit in ontwikkelingspaden Voorspelbaarheid van individuele verschillen in ontwikkelingspaden vaak groot Bv. vroege gehechtheidskwaliteit en latere kwaliteit van relaties Bv. aanvaarding door klasgenoten doorheen lagere school Bv. schoolse prestaties doorheen lagere school Bv. zelfwaardering

Redenen voor stabiliteit in ontwikkelingspaden Omgeving blijft vaak gelijkaardig + bouwt verwachtingen op over kind Kind geeft mee vorm aan omgeving => consistentie Door gedrag Door waarneming Genetische factoren Schoolse ontwikkeling: opbouw curriculum  Belang van vroegtijdige interventies !

Conclusie Ontwikkeling = Uniek proces Toch (in zekere mate) voorspelbaar Niet in termen van zekerheden Maar wel in termen van kansen  Enkel algemene lijn schetsen (hoe verloopt normale ontwikkeling gemiddeld genomen), wetende dat afwijkingen (binnen bepaalde grenzen) heel gewoon zijn

Normale versus afwijkende ontwikkeling Onderscheid moeilijk (tijdig) te maken Psychosociaal vlak: subjectief gekleurd of er sprake is van probleem Twee belangrijke criteria: Aanpassing aan omgeving Welbevinden of psychische gezondheid

Normale versus afwijkende ontwikkeling Aanpassing aan omgeving Ontwikkeling is problematisch als kind voortdurend botst met omgeving, uit de pas loopt, in disharmonie leeft bv. geen rekening houden met anderen, met geldende waarden en normen Welbevinden of psychische gezondheid Ontwikkeling is problematisch als kind zich niet goed voelt in vel, gebukt gaat onder problemen, zichzelf niet kan ontplooien bv. onzekerheid, onvermogen om met emoties om te gaan  Beide criteria zijn even belangrijk !

Overzicht De ontwikkeling van kinderen Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten Rol van temperament Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd Huilen Niet willen eten Driftbuien

Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen Ontwikkeling van kinderen verloopt doorheen fasen Elke fase: ontwikkelingstappen centraal Goed nemen van die stappen => meer kans op succes bij volgende stappen

Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen Twee belangrijke principes: Kinderen moeten door omgeving gestimuleerd worden om die ontwikkelingsstappen te zetten. Kinderen moeten er aan toe zijn om bepaalde ontwikkelingsstappen te zetten. Niet forceren.

Sociaal-emotionele ontwikkeling: belangrijke ontwikkelingsstappen

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Wat houdt die ontwikkelingsstap in ? Belang ? Wat als het kind er niet in slaagt om die ontwikkelingsstap succesvol te zetten ? Rol van opvoeders ? Hoe kind begeleiden bij die ontwikkelingsstap ?

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling

Wat is gehechtheid ? Gehechtheidsrelatie Relatief duurzame affectieve band tussen een kind en een specifieke andere persoon met wie het regelmatig omgaat Hoe zie je of een kind gehecht is ? Criteria ? Stellen van gehechtheidsgedrag Weerzien van GF  vreugde Ongewilde of onverklaarbare scheiding  angst en ontstemming Permanent verlies  rouw

Oorsprong van gehechtheid Oorsprong van gehechtheid ? Hoe komt het dat een kind zich hecht aan zijn verzorgers ? Niet: Voedsel geven Belonen voor contact zoeken Wel: Neiging om zich te hechten aan verzorgers is ingebakken in genenpakket omwille van overlevingswaarde Hoeveelheid contact: hoe meer contact en hoe exclusiever, des te groter de kans op hechting Indien keuze  voorkeur voor diegene die best inspeelt op noden

Wanneer ontstaat eerste gehechtheid ? Heel vroeg: 2de helft eerste levensjaar (7 à 8 maanden) Voordien: reeds voorkeur voor vaste verzorger maar kan nog gemakkelijk worden vervangen Wie is eerste gehechtheidsfiguur ? Primaire verzorger. Meestal: biologische moeder Geen noodzakelijkheid Waarom ? Omdat die doorgaans meest met baby omgaat Nadien: verbreding van gehechtheidsnetwerk

Opbouwen van veilige gehechtheid Nagenoeg elke kind hecht zich aan één of een beperkt aantal opvoeders Doch: die gehechtheidsrelaties zijn niet allemaal even goed Veilige gehechtheid: vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder balans tussen “nabijheid zoeken” en “exploreren” in evenwicht

Opbouwen van veilige gehechtheid Onveilige gehechtheid: onvoldoende vertrouwen in beschikbaarheid van opvoeder twee uitingsvormen: overdreven vroege ‘zelfstandigheid’: geen troost zoeken bij opvoeder (= vermijdende gehechtheid) overdreven vastklampen aan opvoeder, weinig exploreren (= ambivalente of afwerende gehechtheid) (geen georganiseerd gedragspatroon = gedesorganiseerde gehechtheid)

Belang van veilige gehechtheid ? Gehechtheidskwaliteit Verwachtingen over eigen waardevolheid en effectiviteit (“zelfvertrouwen”) Verwachtingen over beschikbaarheid van anderen (“vertrouwen”) ==> Beïnvloedt latere aanpak van sociale situaties en taken, ook op school

Oorzaken van onveilige gehechtheid Tekort aan sensitiviteit: verschillende vormen nood aan troost en bescherming negeren of afwijzen => kind heeft geen ‘veilige thuishaven’ nood aan exploratie ontkennen of tegenwerken => kind heeft geen ‘veilige basis’ van waaruit het de wereld kan verkennen inconsistent sensitief => onzekerheid en onvoorspelbaarheid

Oorzaken van onveilige gehechtheid Andere oorzaken van verstoorde gehechtheidsontwikkeling: fysieke ontoegankelijkheid van opvoeder instabiele opvoedingsarrangementen angstaanjagende en schuldinducerende controletechnieken omkering van de gehechtheidsrelatie

Hoe kind begeleiden bij die stap? Sensitiviteit signalen (verdriet, ongemak, angst) opmerken, juist interpreteren, en er adequaat op reageren Voorspelbare, niet-bedreigende omgeving zekerheid en duidelijkheid; ouders geen grote onbekenden met onvoorspelbaar gedrag tussen ouders geen beangstigende scènes Voldoende ruimte laten tot exploreren kind kunnen loslaten, alleen kunnen laten, niet overstimuleren

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling

Ontdekken van eigen “ik” (individuatie en autonomie) Peuter begint te beseffen dat hij los staat van zijn moeder, een eigen ik heeft. Wil meer zelfstandig functioneren => plezier en machtsgevoel Eén van duidelijkste uitingen: verzet of koppigheid (“koppigheidsfase”) => oefent onafhankelijkheid, experimenteert met gevoelens van macht, geniet van invloed op omgeving

Ontdekken van eigen “ik” (individuatie en autonomie) Voor ouders: schok Meegaande baby => tegendraadse peuter Versterkt door naar school gaan

Belang ? Als zelfstandigheid en onafhankelijkheid niet tot ontplooiing (mogen) komen SCHAAMTE EN TWIJFEL kinderen die onzeker zijn, zich schamen om wat ze willen of doen, twijfelen aan hun capaciteit om de wereld te veroveren, zich terugtrekken

Hoe kind begeleiden bij die stap? Toelaten en aanmoedigen van onafhankelijkheid Zoveel mogelijk inspelen op behoefte om zélf te kiezen en zélf te doen <--> “machtsuitoefening” Steunen bij pogingen om moeilijke taak te volbrengen autonomie =/= alles alleen laten doen. Wel: initiatieven van kind om zelf activiteiten te ondernemen volgen en aanmoedigen

Hoe kind begeleiden bij die stap? Regels en grenzen stellen Gedrag sturen door duidelijk en consequent grenzen aan te geven. Belangrijk: (kort) uitleggen wat er fout was en waarom <--> Te lage eisen, te weinig grenzen => eisend, lastig kind <--> Niet consequent en duidelijk zijn

Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling

Competent leren omgaan met leeftijdgenoen

Competent leren omgaan met leeftijdgenoten Kleuter moet vaardigheden opbouwen om positieve sociale relaties met leeftijdgenoten aan te knopen en te behouden Sociale vaardigheden: begrijpen van gedachten, intenties, emoties van anderen inzien van gevolgen van eigen sociaal handelen duidelijk communiceren en reageren op communicaties van anderen emoties gepast uiten, negatieve emoties kunnen inhiberen gesprekken kunnen aanknopen, kunnen vragen om mee te spelen, enz.

Belang ? Als kind niet in staat is positieve sociale relaties te hebben met leeftijdgenoten ISOLEMENT EN ALLEEN STAAN Dreiging van vicieuze cirkel want heeft nog minder kans op oefenen van sociale vaardigheden

Hoe kind begeleiden bij die stap? Directe invloed Omgang met andere kinderen stimuleren Hoe ? Voldoende mogelijkheden bieden voor contact met peers <--> omgang met andere kinderen tegenhouden

Hoe kind begeleiden bij die stap? Indirecte invloed Eigen omgang met kind democratische of autoritatieve opvoedingsstijl bevordert sociale competentie autoritaire of permissieve opvoedingsstijl verhoogt risico voor problemen in sociale relaties Eigen omgang met anderen “modelling”

Overzicht De ontwikkeling van kinderen Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten Rol van temperament Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd Huilen Niet willen eten Driftbuien

Rol van temperament Kinderen kunnen sterk van elkaar verschillen, zelfs van bij de geboorte  effect op opvoeders en aldus op hun eigen ontwikkeling « Temperamentskenmerken »

Rol van temperament Temperamentskenmerken (verschillende kaders): Mate van beweeglijkheid Regelmaat van het biologisch ritme Mate waarin het kind zich aangetrokken voelt tot iets onbekends Snelheid waarmee een kind went aan iets nieuws Emotionele felheid waarmee een kind reageert Humeur Doorzettingsvermogen Afleidbaarheid Prikkelgevoeligheid

Rol van temperament « Moeilijk temperament  zware belasting voor ouders Tact, begrip, geduld, tijd om aanpak te vinden die past bij kind Onbegrip vanuit omgeving Probleem minimaliseren Schuld bij ouders leggen Gevoel van onzekerheid en incompetentie  negatieve spiraal

Rol van temperament Hoe helpen ? Klachten ernstig nemen zonder schuldigen te zoeken Informatie geven (« Je hebt er als ouder geen schuld aan, maar je kan je kind wel helpen om toch goed te ontwikkelen ») Ontwikkeling mee volgen als deskundige

Overzicht De ontwikkeling van kinderen Belangrijke stappen in de sociaal-emotionele ontwikkeling Opbouwen veilige gehechtheid Ontdekken eigen ik (individuatie en autonomie) Competent omgaan met leeftijdgenoten Rol van temperament Enkele veel voorkomende problemen in de baby-, peuter- en kleuterleeftijd Huilen Niet willen eten Driftbuien

Huilen Mijn kind huilt zo veel !

Huilen Mijn kind huilt zo veel ! Huilen: gedrag dat hoort bij de babytijd. Alle baby’s huilen. Enige communicatiemiddel  ontwikkelingsgebonden « probleem » MAAR: soms huilen baby’s extreem veel: « Huilbaby » Oorzaken: Temperament – aanleg Pijn door spijsverteringsstoornissen Gezinsklimaat: gespannen omgang tussen ouder en kind. Vaak: vicieuze spiraal

Huilen Mijn kind huilt zo veel ! Wat te doen ? Zorgen voor regelmaat (Steeds weer) proberen het kind te kalmeren; uitproberen wat best past Veel geduld opbrengen, wetende dat het een voorbijgaande fase is Steun vanuit omgeving: zich au sérieux genomen voelen

Eten Mijn kind wil niet eten !

Eten Mijn kind wil niet eten ! Problemen met eten komen heel vaak voor bij jonge kinderen (tussen 0 en 4 jaar) 1 op 3 ouders geven problemen aan Op « hitparade » van de opvoedingsvragen staan vragen m.b.t. eten op de eerste plaats  In grote mate een ontwikkelingsgebonden probleem Oorzaken Lichamelijke oorzaken Emotionele oorzaken: gespannen sfeer, gebrek aan regelmaat Ontwikkelingsfase van kind

Eten Mijn kind wil niet eten ! Meeste eetproblemen komen voor tussen 1,5 en 2,5 jaar « Koppigheidsfase »: ontdekken van eigen « ik » (mogelijkheden en grenzen) Dé situatie om grenzen te testen: het eten

Eten Mijn kind wil niet eten ! Belangrijkste advies aan ouders: Maak van het eten GEEN machtsstrijd. Dwing de peuter NIET om te eten Machtsstrijd om eten kan NOOIT gewonnen worden door ouders Werkt averechts. Enkele tips om machtsstrijd te doorbreken (van der Ploeg, 1998): Schep kleine porties op Houd rekening met hun smaak Probeer ze van alles iets te laten eten Niet alles opgegeten => tafel afruimen zonder ophef of straf Geen extra tussendoortjes ! Genoeg drinken Vat het afwijzen van eten niet op als afwijzing van jezelf !

Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets)!

Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets) ! Driftbuien: oorzaak vaak iets kleins, maar reactie heel hevig en buiten alle proportie Oorzaak ? In de peuter- en kleuterleeftijd meestal ontwikkelingsgebonden drang naar autonomie en zelfbepaling niet onder woorden kunnen brengen van gevoelens gebrekkige impulscontrole: overvallen worden door gedrag en behoeften

Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets) ! Alternatieve hypothesen: driftig gedrag kan ook signaal zijn van dieperliggende problemen moeilijk temperament : in aanleg snel geprikkeld en emotioneel fel reageren babytijd : gevoelsmatig tekort gekomen

Driftbuien Mijn kind kan zo boos worden (om niets) ! Ouders reageren té toegeeflijk op driftige gedrag durven niet optreden uit angst voor verzet of uit angst om liefde van hun kind te verliezen geven kind zijn zin uit gemakzucht, om van het lastige gedrag af te zijn helpt op korte termijn, maar op lange termijn gaat kind nog extremere eisen stellen Ouders reageren zelf ‘driftig’ op driftige gedrag: overreageren => gevaar voor bestendiging door verkeerde rolmodel

Hoe omgaan om driftig gedrag ? Kind helpen met verwoorden van gevoelens Voelt zich meer begrepen, minder gefrustreerd Negeren, maar met aandacht Niet: doen alsof hij lucht is Wel: laten zien dat je niet ingaat op driftige gedrag, maar hem wel begrijpt en niet in de steek laat

Hoe omgaan om driftig gedrag ? Vasthouden of “holding” Kind stevig in armen nemen Oudere kinderen: afzonderen, met uitleg “Als het over is, kom je maar terug” Nadien: erover praten en laten merken dat je nog houdt van het kind, ondanks zijn driftige gedrag

Opmerkingen Algemeen recept bestaat niet Beste benadering hangt af van wat best past bij ouder, oorzaak van driftbui, situatie, gevoelens van ouder, wat best past bij kind Onderlinge afstemming tussen ouders !

Geen toverformules Veel hangt af van volgehouden inzet van de opvoeders !