Bestaanstechnologieën en godsbeelden Nienke Moor

Wereldbevolking naar godsdienst Religie Aantal Percentage Totaal Christelijk 1.965.993.000 31,3% 85,4% Islamitisch 1.179.326.000 18,8% Hindoeïstisch 767.424.000 12,2% Boeddhistisch 766.672.000 Inheemse religies 356.875.000 5,7% Nieuwe religies 244.164.000 3,9% Sikh 22.874.000 0,4% Taoïstisch 20.050.000 0,3% Joods 15.050.000 Overig 19.520.000 Niet-godsdienstig 913.078.000 14,6%

Plaats in de cursus Rationaliseringsprobleem Het bestuderen van veranderingsprocessen Lenski’s technologisch evolutionisme Technologieën en evolutionaire trends: Vorige keer: technologieën en ongelijkheid Vandaag: technologieën en religie

In deze bijeenkomst Waarom voor-industriele samenlevingen? Macro-theorie: Technologisch Evolutionisme Evolutionaire trends Micro-theorie: Analogie redenering Data Enkele onderzoeksresultaten Afsluiting

Godsdienstsociologie Met name gericht op industriële samenlevingen Europa en de Verenigde Staten Secularisering en ontkerkelijking Religie is NIET dood en speelt nog steeds een grote rol in de wereld.

Waarom voor-industriële samenlevingen? Bestuderen van veranderingsprocessen Door globalisering steeds minder variëteit in religie. Met name het Christendom en de Islam verspreiden zich snel. Monotheïsme

Vormen van religie Animisme: geloof in spirituele geesten Geloof in goden: Polytheïsme Henotheïsme Monotheïsme

Godsbeelden Eerdere bevindingen: godsbeelden hangen samen met 1) natuurlijke beperkingen, 2) politieke kenmerken, 3) niveau van technologie en 4) economische kenmerken. Hoe kunnen we deze bevindingen verklaren? Synthese: technologisch evolutionisme (Lenski, 1970)

Technologisch Evolutionisme: basis assumpties Samenlevingen worden beïnvloed door hun natuurlijke en sociale omgeving. Mensen hebben een unieke genetische code die hen onderscheidt van andere organismen. Deze genetische code stelt mensen in staat om cultureel erfgoed te creëren. Uniek voor de mensheid

Cultuur Ideologie Technologie Informatie die mensen gebruiken voor het bevatten, begrijpen en ordenen van ervaringen. Technologie Informatie die mensen gebruiken om de materiele bronnen in de omgeving te gebruiken voor het bevredigen van behoeften en verlangens.

Technologisch Evolutionisme: Basis model Natuurlijke en sociale omgeving Voorgaande sociale Sociale en culturele kenmerken en culturele kenmerken Genetisch materiaal van mens

Technologisch Evolutionisme: Veranderingsprocessen in samenlevingen Bestaanstechnologie als belangrijkste oorzaak van evolutionaire processen in samenlevingen. Bestaanstechnologie stelt grenzen aan verdere ontwikkeling van de samenleving. Ideologieën (waaronder religie) helpen mensen de wereld te bevatten.

Schematisch Ideologie / religie Sociale complexiteit - Economische en politieke differentiatie - Bevolkingsdichtheid Bestaanstechnologie

Technologieën en samenlevingstype Bestaanstechnologie Jagers en verzamelaars Jagen op wilde dieren en verzamelen van fruit, knollen en zaden Vissers Vissen Simpele tuinbouw Gewassen verbouwen met werktuigen van hout en steen Ontwikkelde tuinbouw Gewassen verbouwen met metalen werktuigen Akkerbouw Gewassen verbouwen met ploeg Veehouderij Domesticeren van dieren

Bestaanstechnologie Akkerbouw Ontwikkelde tuinbouw Herders Eenvoudige tuinbouw Vissers Jagers en verzamelaars

Evolutionaire trends (H17) Trend naar een meer efficiënte productie Trend naar een grotere bevolkingsomvang Trend naar sterkere segmentatie Uitgebreid behandeld in vorige hoorcollege Trend naar meer activistische ideologieën

Trend naar een meer efficiënte productie De efficiëntie van een bestaanstechnologie is afhankelijk van de kosten en baten. Kosten: hoeveelheid energie die voedselproductie kost. Baten: hoeveelheid energie die voedselproductie oplevert De bestaanstechnologie is efficiënter naarmate de hoeveelheid opgeleverde energie de hoeveelheid gekoste energie meer overstijgt (in calorieën).

Efficiëntie van plantaardige voedselproductie Maatschappijtype Technologische efficiëntie Jagers en verzamelaars - Kung, Zuid-Afrika 9,6 Tuinbouw - Genieri, West-Afrika 11,2 Akkerbouw - Luts’un, Yunnan China 53,5 Industrieel - U.S.A 210 Bron: Harris, M. (1988). Culture, People, Nature.

Trend naar een grotere bevolkingsomvang Meer voedsel voor minder moeite. Samenlevingen met een meer efficiënte bestaanstechnologie kunnen een grotere populatie onderhouden dan samenlevingen met een minder efficiënte bestaanstechnologie.

Bevolkingsomvang en -dichtheid Maatschappijtype Mediane omvang samenlevingen Mediaan aantal inwoners per km² Jacht en verzamelen 40 (n=46) 2 (n=27) Eenvoudige tuinbouw 1.500 (n=53) 36 (n=35) Ontwikkelde tuinbouw 5.250 (n=69) 111 (n=38) Akkerbouw > 100.000 (n=38) > 250 (n=27) Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human Societies

Trend naar sterkere segmentatie Met toenemende technologische ontwikkeling raakt de structuur van een samenleving meer gesegmenteerd. Trend naar meer en losser van elkaar staande instellingen (politiek en economisch) Trend naar grotere ongelijkheden Trend naar meer geweld Trend naar meer en strakkere beginselen voor groepsvorming

Politieke instellingen en maatschappijtype % met politie % met rechtspraak één leider % met adviesorganen Jacht en verzamelen 10 4 8 2 (n = 48) Eenvoudige tuinbouw 35 39 32 26 (n = 31) Ontwikkelde tuinbouw 36 57 58 41(n = 42) akkerbouw 80 87 81 70 (n = 30) Bron: Murdock’s Standard Sample; eigen berekeningen

Beroepsspecialisatie en maatschappijtype % Weven % Leerbewerking % Pottenbakken Huizenbouw Jacht en verzamelen 0 (n = 174) Eenvoudige tuinbouw 1 4 (n = 155) Ontwikkelde tuinbouw 5 12 14 2 (n = 246) Akkerbouw 34 24 18 (n = 103) Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human societies

Trend naar activistischere ideologieën Hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van samenlevingen is, des te meer activistische voorstellingen bevatten haar ideologieën. Religie is een bepaald soort ideologie. --------------------------------------------------------------------- De religieuze voorstellingen van een samenleving zijn meer activistisch, naarmate haar bestaanstechnologie meer ontwikkeld is.

Godsbeelden en samenlevingen Type samenleving % met moralistische god N Jagers en verzamelaars 4 100 Eenvoudige tuinbouw 10 102 Ontwikkelde tuinbouw 15 176 Akkerbouw 64 88 Bron: Etnografische Atlas

Micro-verklaring (1) Te verklaren macro hypothese: hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van een samenleving, hoe meer activistisch de godsbeelden. Rational Choice Theory of Religion Stark & Bainbridge, 1987 - Mensen zijn rationeel. - Mensen gebruiken religie om “niet wereldse” producten te verkrijgen. - Kosten en baten afweging. Mensen zullen onderhandelen met de god die hun het meest te bieden heeft.

Micro-verklaring (2) Beter passende micro-verklaring: Topitsch (1954) - Mensen verklaren het onbekende aan de hand van het bekende. - Religie als verklaring van het onbekende. - Zoals de mensen zijn, zo zijn de goden. - Denkmodellen: biomorf, sociomorf en technomorf

Niveau van activisme in godsbeelden We verleggen de focus van het geloof in een morele hoge god naar het niveau waarop goden actief zijn volgens de religie van een samenleving. Geloof in meerdere goden of geen god Geloof in een niet-morele hoge god Geloof in een morele hoge god Meer activistisch

Vragen Bestaat er een relatie tussen de bestaanstechnologie van een samenleving en de daarin aanwezige godsbeelden? Niet moreel Moreel Zo ja… Betreft dit een directe of indirecte relatie? Hoe verhouden de godsbeelden in de visserij- en veehouderijsamenlevingen zich tot godsbeelden in de andere samenlevingstypen?

Bestaanstechnologie en denkmodellen Godsbeelden Jagers en verzamelaars biomorf geen of meerdere goden Vissers Eenvoudige tuinbouw Ontwikkelde tuinbouw technomorf scheppersgod Akkerbouw sociomorf morele scheppersgod Herders

Verwachtingen Hoge god Morele hoge god Daarom controleren we voor: Het geloof in een scheppende hoge god zal opkomen wanneer mensen zelf gaan scheppen (ontwikkelde tuinbouwsamenlevingen. Morele hoge god Het geloof in een morele hoge god zal opkomen wanneer staten zich vormen en alleenheersers verschijnen (akkerbouwsamenlevingen). Daarom controleren we voor: Aanwezigheid van vakwerklieden Aanwezigheid van één leider

Theoretisch model Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakwerkmanschap (Morele) hoge god Natuurlijke beperkingen

Data cross-cultureel onderzoek I Technologisch evolutionisme doet voorspellingen over evolutionaire trends. Toetsen van evolutionaire trends Samenlevingskenmerken (macro-data) Lange termijn trends Evolutionaire trends kunnen worden bestudeerd door het vergelijken van samenlevingen van verschillend technologisch niveau.

Data cross-cultureel onderzoek II Murdock’s Etnografische Atlas (1267 stammen) - De meest complete dataset voor cross-cultureel onderzoek in voor-industriële samenlevingen. - Eerdere beschrijvingen van stammen worden geprefereerd (1800-1950). - De beschrijvingen zijn gecodeerd door derde personen. Standard Sample (186 stammen) - Meer informatie - Galton’s probleem

Dataproblemen cross cultureel onderzoek Representativiteit steekproef Samenlevingen die nooit zijn beschreven Galton’s probleem van diffusie Samenlevingen beïnvloeden elkaar

Galton’s probleem van diffusie (1) Eén van de meest belangrijke problemen in cross-cultureel onderzoek. Diffusie als mogelijke verklaring: samenlevingen beïnvloeden elkaar Mogelijke oplossingen: Geografische separatie - Buurlanden zullen elkaar sterk beïnvloeden. In geval van religie: geen recente data

Bevindingen Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakmanschap (Morele) hoge god Natuurlijke beperkingen

Afhankelijkheid van veehouderij voor akkerbouw samenlevingen Percentage afhankelijkheid van veehouderij Percentage geloof in morele hoge god Valide N 6-15 27 15 16-25 35 37 26-35 77 44 36-45 88 16 Bron: Etnografische Atlas

Wallace’s typologie van religie naar indeling Lenski Maatschappijtype Religie Geloof Landbouw / veehouderij Monotheïsme Oppergod / opperwezen Ontwikkelde tuinbouw Olympisch Polytheïsme met hiërarchische structuur Simpele tuinbouw Communaal Polytheïsme met controle over natuur Jagers en verzamelaars Sjamanisme Planten en dieren Kottak, C.P. (2002). Anthropology. The exploration of human diversity

Scheppingsverhalen Universeel Informatief karakter. Hoe verklaren mensen het onbekende Scheppingsverhalen representeren gemeenschappelijk denken (Levi-Strauss) Betere toetsing analogieredenering Scheppingsverhalen vergelijken van samenlevingen met verschillende bestaanstechnologie.

Kenmerken scheppingsverhalen Schepper natuurverschijnsel, voorouder, dier, geest, god Geslacht schepper man, vrouw, koppel, hermafrodiet Schepping (van wereld en van mensheid) seksuele reproductie, transformatie, vaardigheid, op bevel

Voorbeelden schepping Transformatie … De god Marduk beloofde de andere goden Tiamat te verslaan, in ruil voor oppermacht. Zij gingen hier mee akkoord. Marduk versloeg de eerste moeder, en sneed haar in twee stukken. Hij gooide één helft omhoog, en noemde dit de hemel. De andere helft gooide hij naar beneden, waar het de aarde vormde …. Vaardigheid … Bakothal maakte een klein menselijk figuur uit klei, maar het was verre van perfect. Kokomaht, zijn tweelingbroer, besloot een nieuw kleifiguur te maken. Hij maakte de perfecte mens, welke opstond en kon lopen. Bakothal ging echter verder met zijn imperfecte werk. Kokomath wees hem op zijn fouten; geen handen, geen voeten!

Tot slot Hypothese van Lenski ondersteund door data Er is een evolutionaire trend naar meer activistische godsbeelden De analogieredenering van Topitsch is een belangrijke aanvulling Welke godsbeelden in welk type samenlevingen Volgende hoorcollege Gastcollege Ariana Need over stemgedrag (H.27 en 28)