DE DUITSE BEZETTING, DE VERZUILDHEID VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN, DE OVERLEVINGSKANSEN VAN HUN JOODSE INWONERS Peter Tammes (SCP) & Wout Ultee (RU Nijmegen)

Historisch onderzoek •In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse gemeenten de overlevingskans van joden in ? •6 hypothesen •7 bronnen •Van 6 bronnen naar 1 bestand •Multiple regressie

Inhoudelijk vertrekpunt 1 •Fein: Nederlandse paradox

Inhoudelijk vertrekpunt 2 •Hilberg: naast bezetter en slachtoffers ook omstanders •Blom: –Nederlandse samenleving verzuild –Nederland hoger percentage slachtoffers •Ultee & Flap: vergelijken Nederlandse gemeenten

Probleemstelling In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse gemeenten de overlevingskans van joden in ?

Hypothesen verzuildheid •Algemene veronderstelling: Iemands handelen wordt bepaald door zowel wensen als mogelijkheden •Blom: mentaliteit gescheiden van elkaar leven •Tammes & Ultee: gescheiden netwerken niet-joden •Vuijsje: gescheiden netwerken joden en niet-joden Toetsing: gemengd huwen Mentaliteit: odds ratio’s Netwerken: percentages

Eén hypothese mentaliteit van afzondering •hoe hoger de log odds ratio voor kerkelijk homogeen gehuwden in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor de joodse inwoners uit die plaats.

Twee hypothesen gescheiden netwerken •hoe hoger het percentage niet-joods homogeen gehuwden in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor de joodse inwoners in die gemeente. •hoe hoger in een gemeente het percentage joden dat met een niet-jood huwde, des te hoger is de overlevingskans voor joodse inwoners in die gemeente.

Drie hypothesen andere onderduikmogelijkheden •hoe meer boerderijen in een gemeente, des te hoger de overlevingskans voor joodse inwoners in die gemeente. •hoe hoger de bevolkingsdichtheid in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor joodse inwoners in die gemeente. •hoe hoger het percentage NSB-stemmers in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor joodse inwoners in die gemeente.

2 bronnen voor vaststellen percentages joodse overlevenden in gemeenten •Gemeentelijke registratielijsten gemeenten > 25 ‘vol’ joodse inwoners Steekproef Amsterdam Bestand van joden •In Memoriam 29,2% overlevenden

3 bronnen verzuildheid •Volkstelling 1960: huwelijkscijfers niet-joden •CBS Statistiek Huwelijkssluiting •Registratielijsten : huwelijkscijfers joden

Cijfers gemengd gehuwde joden •Informatie op gemeentelijsten : Vermelding jood gehuwd met ‘ariër’ Andere info: burgerlijke staat, gezinssamenstelling Correspondentie burgemeester Voor 91 gemeenten percentages gemengd gehuwde joden Bivariate analyse: positief effect op overlevingskans

Cijfers kerkelijk homogeen huwen niet-joden •Vóór 1940 weinig gemeentelijk cijfers gemengd huwen: 6 grote steden en 11 provincies •Voor elke gehuwde man in Volkstelling 1960: jaar van vestiging in woongemeente jaar van huwelijkssluiting religie echtgenote •42,5% van mannen gehuwd vóór 1945 woonde in 1960 nog steeds in zelfde gemeente •Deze mannen zijn gebruikt om de mate van kerkelijk homogeen huwen in een gemeente te bepalen

Vergelijking percentages homogeen huwen rangcorrelatie: 0,94 Volkstelling 1960SHS: Limburg0,9810,964 Noord-Brabant0,9780,957 Drenthe0,9580,839 Overijssel0,9490,844 Groningen0,9470,875 Gelderland0,9460,860 Utrecht0,9300,779 Zuid-Holland0,9300,761 Zeeland0,9280,815 Friesland0,9260,821 Groningen stad0,9180,794 Noord-Holland0,8800,749 Utrecht stad0,8710,670 Den Haag0,8660,686 Haarlem0,8630,713 Amsterdam0,8520,533 Rotterdam0,8520,569

3 bronnen andere onderduikmogelijkheden •Ongepubliceerd CBS overzicht provinciale staten verkiezingen 1939: percentage NSB stemmen •Volkstelling 1930: percentage beroepsbevolking werkzaam in landbouw •CBS publicatie: bevolking en bevolkingsdichtheid 1939

Multiple logistische regressie Model 3Model 4 (zonder A’dam) Aantal ‘vol’joden Gewogen aantal Intercept-6,932***-5,861*** Log odds ratio gehuwde onkerkelijken 0,118**-0,077 Log odds ratio gehuwde katholieken-0,242***-0,262*** Log odds ratio gehuwde hervormden-0,228***-0,024 Log odds ratio gehuwde gereformeerden-0,135***-0,181*** % homogeen gehuwde onkerkelijken-0,033***-0,021*** % homogeen gehuwde katholieken 0,090*** 0,092*** % homogeen gehuwde Ned.-hervormden 0,036*** 0,014** % homogeen gehuwde gereformeerden 0,009 0,012* Percentage werkzaam in de landbouw ,007*** 0,008*** Bevolkingsdichtheid in ,004***-0,006*** % NSB stemmen in ,006 0,010

Besluit •Data 6 bronnen naar één bestand om hypothesen overlevingskans te toetsen •Gemengd gehuwde joden, hogere overlevingskans •Meer landbouwers, hogere overlevingskans •Hogere bevolkingsdichtheid, lagere overlevingskans •NSB-stemmen 1939 geen effect •Sterkere verzuilingsmentaliteit, lagere overlevingskans •Verzuilde netwerken, hogere overlevingskans