Economische Benutting van Forten Behoud door ontwikkeling, Economische benutting als kans. Maartje van de Ven, 25 september 2009 Dank dat ik hier vandaag mag spreken Maartje van de Ven Provincie Noord-Holland , een van de 12 provincies in Nederland Programmabureau Stelling van Amsterdam Vandaag zal ik hier een lezing geven over Economische Benutting van de forten van de Stelling van Amsterdam. Ik zal vandaag met name spreken over de kansen die economische ontwikkeling kan bieden

Presentatie Wat is de Stelling van Amsterdam? Doelstellingen provincie Noord-Holland Economische benutting, een kans voor behoud: Voorbeelden

De Stelling van Amsterdam Militair-historische verdedigingslinie Water als bondgenoot UNESCO Werelderfgoed (1996) Groene ring rondom Amsterdam Nationaal Landschap (2005) Wat is die Stelling nou eigenlijk? De Stelling van Amsterdam is een van de meest complete historische verdedigingswerken in Europa. Het is gebouwd tussen 1885 en 1914 om de hoofdstad van Nederland te beschermen. Het unieke is dat inundatie gebruikt werd als defensiestrategie. Behalve de forten en de hoofdverdedigingslijn zijn ook de waterstaatswerken (dijken, sluizen) van groot belang om die inundatie mogelijk te maken. Toen de Stelling in 1914 eindelijk klaar was, was het systeem verouderd als gevolg van nieuw oorlogsmateriaal en de komst van het vliegtuig. Pas na de tweede wereldoorlog werd de militaire functie van de Stelling van Amsterdam opgeheven. Tot die tijd was geen bebouwing van het inundatiegebied en de directe omgeving van de Stelling toegestaan (Kringenwet). Mede dankzij de Kringenwet is de Stelling nu een zone van drie tot vijf kilometer breed en meer dan 135 kilometer lengte die vrijwel in originele staat is. De Stelling van Amsterdam is in 1996 aangewezen als Unesco Werelderfgoed Aanwijzing Unesco op voordracht van de provincie Noord-Holland, Daarmee voelt de provincie zich ook verantwoordelijk voor het behoud van de Stelling Vele forten in een zeer divers landschap vormen samen een groene ring rondom de hoofdstad Vanwege het unieke landschap is de Stelling van Amsterdam ook aangewezen als Nationaal Landschap. (RO)

Wat maakt de Stelling uniek? Stelling van Amsterdam bestaat uit 46 forten. Een groot aantal van deze forten (25) lijken sterk op elkaar. Het fort bestaat uit een forteiland met daarop een betonnen bomvrij gebouw Om het eiland een fortgracht Een brug om het forteiland te bereiken Een houten woning voor de fortwachter en Een houten bergloods En het gebied om het fort heen kon geinundeerd worden (onder water gezet: ongeveer 40-50 cm: te ondiep om erdoor te varen, te diep om er goed doorheen te lopenlopen. In dit gebied mocht ook niet gebouwd worden: je moest de vijand wel zien aankomen. Dit alles is grotendeels bewaard gebleven. Vandaar de grote cultuur-historische waarde en de benoeming tot UNESCO wereld-erfgoed.

Forteiland Typisch voorbeeld: Fort aan de Drecht Bomvrije betonnen gebouw op het eiland (1909-1911) Gracht Brug

Fortwachterswoning en Bergloods Hier ziet u een voorbeeld van een houten fortwachterswoning en een houten bergloods. Er werd in hout gebouwd zodat in geval van oorlog de bebouwing snel kon worden afgebrand of afgebroken. HEt was belangrijk voor de verdediging van het fort dat men goed zicht had op de omgeving.

Dijken en Sluizen Voor de Stelling van Amsterdam waren niet alleen de forten en de daarbij horende bebouwing belangrijk. Voor de Stelling zijn de dijken, dammen en sluizen die gebouwd zijn voor de inundatie ook buitengewoon belangrijk. Ook een groot aantal van deze elementen zijn bewaard gebleven. Dit zijn twee voorbeelden: De liniedijk bij Nigtevecht. Als u in de trein zit tussen Amsterdam en Utrecht en u kijkt op het juiste moment uit het raam kunt u deze zien liggen. De tweede foto is van de gerestaureerde inundatiesluis bij Kudelstaart.

Doelstellingen provincie Noord-Holland 1) Restauratie militair-historisch complex 2) Ruimtelijke samenhang en landschap 3) Publieke toegankelijkheid, recreatie en toerisme 4) Communicatie en marketing 5) Economische benutting Wat doet de provincie Noord-Holland voor de Stelling van Amsterdam? Wij hebben bij de provincie Noord-Holland de volgende vijf doelstellingen: 1) Vergroten publieke toegankelijkheid, recreatie en toerisme 2) Behoud militair-historisch complex 3) Versterken ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid 4) Communicatie en marketing. 5) Vergroten van de economische benutting In de volgende dia’s zal ik deze doelstellingen toelichten maar eerst wil ik u ook schetsen met wie wij dit doen.

Veel actoren - Veel verschillende belangen 2 Provincies 23 Gemeenten 3 Waterschappen 19 Eigenaren 46 Beheerders Rijksoverheid Veel verschillende partijen bij Stelling betrokken: de provincies Noord-Holland en Utrecht, 23 gemeenten, 3 Waterschappen, 19 verschillende eigenaren (waaronder wederom een aantal gemeenten, maar ook Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Landschap Noord-Holland en het Recreatieschap) En een groot aantal beheerders (46). Vanuit het rijk zijn er twee ministeries betrokken: Het ministerie van OCW via het RACM (de voormalige rijksdienst voor de monumentenzorg) en het Ministerie van Landbouw via de Nationale Landschappen

Recreatie en toerisme Recreatieve routes Wandelen Fietsen Kanoën Paardrijden Doorgaande wandel en fietsroute (135km) Bezoekerscentra Interactief fortenspel De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor Recreatie Toerisme in de Stellingzone. We hebben bijvoorbeeld fietsroutes en wandelroutes ontwikkeld. We organiseren elk jaar een Stellingmaand. In 2007 hebben we in de Stellingmaand 26.000 bezoekers op 27 forten gehad. En we zoeken regelmatig aandacht voor de Stelling op radio en TV. Voor het komende jaar staan er twee grote projecten op stapel. We willen in 2009 een doorgaande wandelroute openen langs de hele hoofdverdedigingslijn. Dit doen we samen met Recreatie Noord-Holland en de Stichting Lange Afstandswandelpaden (het LAW). Het is belangrijk dat daarvoor dijken weer openbaar toegankelijk worden gemaakt en dat veerpontjes langer in de vaart blijven. Daarnaast willen we bezoekerscentra realiseren bij Fort aan het Pampus en Fort aan de Nekkerweg.

Restauratie en behoud Restauratie van: Forten Sluizen Kringenwetboerderijen Genieloodsen Ook hebben wij de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in restauraties van elementen van de Stelling. We dragen niet alleen bij in restauraties van forten maar ook andere voorzieningen van de Stelling kunnen in aanmerking komen voor subsidie. Zo hebben we in de periode 2005-2007 ongeveer 6 miljoen euro besteed aan subsidies. Dit wordt gedragen vanuit ILG en provinciale middelen. We zien dat er elk jaar meer subsidies worden aangevraagd. Alleen al in 2008 verwachten dat er voor 5,1 miljoen euro subsidie wordt aangevraagd. Voor het nieuwe gebiedsprogramma 2009-2013 zoekt GS naar middelen om onze ambities te financieren.

Stichting Herstelling (Kansarme) jongeren leren werken en krijgen weer toegang tot de arbeidsmarkt Projecten op 12 forten en 1 kringenwetboerderij Uitstroom: 50 % naar opleiding of baan Een belangrijke bijdrage aan de restauraties en het behoud van de Stelling van Amsterdam wordt geleverd door de Stichting Herstelling Amsterdam. Bij deze stichting werken jongens met een achterstand op de arbeidsmarkt op de forten van de Stelling van Amsterdam. De jongens werken aan eenvoudige restauraties. Veel hekwerken en metalen onderdelen worden bijvoorbeeld op in de metaalwerkplaats in Amsterdam Zuid-Oost hersteld. Daarnaast herstellen zij daken, schilderen zij in de forten en onderhouden zij het groen. De jongens van Herstelling hebben de laatste 10 jaar op 12 verschillende forten en een kringenwetboerderij gewerkt. Gemiddeld werken jongens 9 maanden bij Herstelling.Per jaar werken ongeveer 250 jongeren op de forten. Ongeveer 50 % kan daarna uitstromen naar een opleiding of een baan. Dat is gezien de achtergrond van deze jongens een hoog percentage. De provincie ondersteunt Herstelling Amsterdam jaarlijks met een subsidie. Ik noem dit project ook omdat er een aantal jaar geleden een vergelijkbaar project was in Antwerpen: Op fort 8 heeft ook enige tijd een groep jongeren uit Antwerpen gewerkt. Deze club had een samenwerkingsverband met Amsterdam en een aantal weken heeft ook Herstelling Amsterdam meegeholpen met de werkzaamheden op fort 8.

Ruimtelijke samenhang Beeldkwaliteitsplan Geniepark en Geniebrug Haarlemmermeer Recreatiegebieden rondom de steden Wij zetten ons ook in om de ruimtelijke samenhang van de Stelling te behouden. De provincie Heeft hiervoor een ruimtelijk Inspiratieboek gemaakt, Wij hebben de Stelling begrenst als Nationaal Landschap, Wij werken met de gemeente Haarlemmermeer mee om het Geniepark en de Geniebrug te realiseren en, Wij ondersteunen de groene ontwikkeling bij fort Sint Aagtendijk in Beverwijk, Wij bevorderen de ontwikkeling van Recreatiegebieden rondom de Stad. Daarnaast werkt de provincie aan een Provinciaal Beeldkwaliteitplan. Binnenkort gaan wij met u om de tafel om beleidsuitgangspunten te formuleren voor het Nationaal Landschap van de Stelling van Amsterdam. De grote lijnen zijn al vastgesteld in de partiele streekplanherziening (2007). Het concept Beeldkwaliteitplan wordt binnenkort besproken in GS en daarna zullen wij met u het concept doorspreken. Veel van u zullen vaarvoor inmiddels een uitnodiging hebben ontvangen.

Promotie en marketing Logo Informatieborden Folders Website Stellingmaand

Fort aan de Drecht Ik wil nu enkele voorbeelden noemen van Economische benutting Fort aan de Drecht gebouwd 1909-1911 Ten zuiden van Amsterdam In 2000 gerestaureerd in opdracht van de gemeente. Gemeente is eigenaar. Financiering door verkoop grond voor fortwachterswoning, subsidie van provincie, gemeente en sponsoropbrengsten.

Fort aan de Drecht Fort als Creatief Centrum: Galerie, Creatief centrum, Restaurant, Bedrijfsruimtes voor kunstenaar, ontwerper, bureau voor theatervoorstellingen.  Bedrijfsverzamelgebouw De gemeente heeft na de restauratie het beheer van het fort overgedragen aan een stichting. Deze is verantwoordelijk voor de verhuur en het onderhoud van het fort. Alle huurders van het fort betalen huur. De stichting onderhoud daarmee het fort.

Fort aan de Drecht

Fort benoorden Purmerend Nog een voorbeeld: Fort benoorden Purmerend Dit fort is particulier eigendom van een wijnhandelaar Het oorspronkelijke fortgebouw is mooi gerestaureerd en huisvest de wijnhandel met zijn kantoren en proeflokalen Ook is een deel van het fort verhuurd aan een restaurant (naar ik begreep recent falliet gegaan). Er zijn meer forten in d estelling van Amsterdam waarin wijnhandelaren zicgh gevestigd hebben. In een fort heerst een ideale constante luchtvochtigheid en temperatuur De wijnhandel in fort ben. Purmerend heeft echter de capaciteit om voor wijnopslag flink uitgebreid. Om dat te begrijpen laat ik u de volgende luchtfoto zien: (volgende dia)

U zien hier wederom de luchtfoto van fort Spijkerboor Zoals u op deze foto duidelijk kan zien ligt er achter het bomvrije gebouw een enorme zandlaag om het gebouw te beschermen tegen aanvallen met granaten. De wijnhandelaar in fort Benoorden Purmerend heeft deze aarden wal afgegraven en er een grote opslagloods gebouwd. Daarna is opnieuw een dunne laag aarde aangebracht die de loods grotendeels aan het zicht ontneemt. Binnen de aarden wal is daarmee een enorme ruimte gecreëerd.

Fort benoorden Purmerend En zo zien de nieuwbouw ervan binnen uit. Eerlijk: al die wijn moet ook aan en afgevoerd worden. Daarvoor is aan de achterkant ook een vrachtwagentoegang gebouwd. Deze is vanvoren niet mooi maar is onder een hoek geplaatst zodat die van de openbare weg minder goed zichtbaar is.

Fort bij Vijfhuizen Fort bij Vijfhuizen: In eigendom bij een stichting: Stichting Kunstfort Zij hebben in 2004 het fort gerestaureerd voor 3,2 miljoen euro Hiervan 50% subsidie provincie en 50% verkoop van de nieuwbouwwoningen Exploitatie: verhuur van de horeca (restaurant) en ateliers / bedrijfsruimtes

Fort bij Vijfhuizen Dit zijn de nieuwbouwwoningen die vlak bij het fort zijn gebouwd. Er is destijds heel veel discussie geweest over de mogelijkheid van nieuwbouw. Uiteindelijk is gekozen voor houten woningen : verwijzing naar de kringenwet die bij uitzondering alleen houdbouw toestond in de nabijheid van de forten.

Fort benoorden Spaarndam

Fort benoorden Spaarndam Ontwikkeling door: Gezamenlijk plan van overheden Ontwikkeling door marktpartijen

Fort benoorden Spaarndam Programma van Eisen Functie: recreatie Restauratie Bereikbaarheid en parkeermogelijkheden Financiële haalbaarheid ontwikkeling Financiële haalbaarheid exploitatie

Fort benoorden Spaarndam Interesse van ondernemers: 50 partijen aanwezig bij een open dag 2008 14 marktpartijen hebben een plan ingediend 3 partijen hebben de plannen verder uitgewerkt Eind 2009 keuze voor één partij

Economische ontwikkeling en Natuurontwikkeling Aandacht voor natuurontwikkeling: Broedhopen voor ringslangen Baggeren van de fortgracht Reserveren van ruimtes voor vleermuizen Economische benutting kan ook bijdragen aan natuurontwikkeling. Vaak wordt verondersteld dat economische ontwikkeling ten koste gaat van de natuurontwikkeling. De ontwikkeling bij fort aan de Drecht bewijst echter dat dit niet het geval hoeft de zijn. Bij de ontwikkeling van fort aan de Drecht zijn afspraken gemaakt met Landschap Noord-Holland die de natuur rondom het fort beheert. Inmiddels is op het fort een waardevol gebied ontstaan met bijzondere natuurwaarden. Er zijn overigens ook partijen die dit geen goede ontwikkeling vinden: de natuur op het fort is zo bijzonder geworden dat het gebied niet meer voor bezoekers is opengesteld. Verschillende partijen betreuren dat daardoor de bijzondere mitrailleuropstellingen niet meer bezichtigd kunnen worden. Zo ziet u: er zal altijd verschil van mening blijven bestaan.

Economische benutting Economische benutting draagt bij aan: Restauratie Onderhoud Openstelling Naamsbekendheid Draagvlak  Behoud En dan wil ik het nu met u hebben over het onderwerp van deze middag: Economische Benutting. Wij zijn van mening dat Economische ontwikkeling bijdraagt aan restauratie en behoud van de Stelling. De overheid kan immers niet alleen de kosten van restauraties dragen. Daarvoor zijn de kosten eenvoudigweg te groot. Ondernemers kunnen daarin ook bijdragen. En wat ook belangrijk is: door het economisch gebruik zullen middelen vrijkomen voor het onderhoud van de forten, en zijn er personen elke dag aanwezig voor toezicht. Economische Benutting kan ook sterk bijdragen aan toegankelijkheid van de Stelling van Amsterdam. Met name forten die een toeristisch recreatieve bestemming krijgen kunnen worden bezocht. Ontwikkeling van forten draagt bij aan het behoud van de Stelling van Amsterdam. Door economische ontwikkeling leveren investeerders een bijdrage aan de restauratiekosten. Hierdoor worden de restauratiekosten niet alleen gedragen door de overheid. Bovendien zal door (commercieel) gebruik van het fort geld beschikbaar komen voor het onderhoud. Hierdoor is het behoud van de Stelling verzekerd, ook op de lange termijn. Benutting van de forten draagt bovendien in belangrijke mate bij aan de toegankelijkheid van de Stelling van Amsterdam en daarmee aan de toeristische en recreatieve mogelijkheden.

Wat betekent de Provincie hierin? Voorbeeldenboek Ondernemersdagen Stichting Herstelling Restauratiesubsidies Haalbaarheidsonderzoeken Ondersteuning bij projecten Tot slot samengevat: Wat kan de Provincie betekenen bij ontwikkeling van forten? We hebben het voorbeeldenboek, verspreiden kennis (bijvoorbeeld deze dag) en ondersteunen indirect via projecten van de Stichting Herstelling. Daarnaast bieden wij financiële ondersteuning door middel van restauratiesubsidies. De laatste jaren zijn grote bedrage beschikbaar gesteld. GS is op zoek naar middelen om ook de komende jaren restauratiesubsidies beschikbaar te kunnen stellen. Dit jaar zal een nieuw gebiedsprogramma worden geschreven waarin wordt aangegeven welke ambities we hebben en hoe deze gefinancierd worden vanuit de provincie. Daarnaast hebben wij een deelverordening. Ook haalbaarheidsonderzoeken voor economische benutting kunnen een beroep doen op deze regeling. Ondersteuning bij projecten zoals bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van de kustbatterij bij Durgerdam en het fort Benoorden Spaarndam.

Foto’s: Provincie Noord-Holland Alexander Senger Rene Ros Vermaire Photography and Image Design