Noordelijk veengebied Fysisch-geografische regio’s Noordelijk veengebied Het noordelijk veengebied omvat de overgang tussen het noordelijk zeekleigebied en het noordelijk zandgebied (in hoofdzaak dus de kop van Overijssel, Zuidwest-Friesland, en midden-Groningen). Het noordelijk veengebied vertoont wat zijn ontstaanswijze betreft, grote overeenkomsten met het West-Nederlandse veengebied. De belangrijkste oorzaak van de veenvorming was de holocene zeespiegelstijging en de daaraan gekoppelde stijging van het grondwaterniveau. Het Hollandveen ligt direct op dekzand van de Twente Formatie. In feite vormde het gebied tot omstreeks het begin van de jaartelling één geheel met het westelijk veengebied. De scheiding tussen beide veengebieden kwam tot stand door de vorming en verdere uitbreiding van het meer Flevo in de Romeinse tijd. In tegenstelling tot West-Nederland en het Zuiderzeegebied, bleef in het noordelijk veengebied het veen voor mariene erosie gespaard: zowel de Afzettingen van Calais als de Afzettingen van Duinkerke ontbreken.

Figuur 8.7 Verbreiding van hoog- en laagveen in Nederland (naar Stiboka 1965). Het hoogveen dat oorspronkelijk zowel in ‘hoog Nederland’ als in het laaggelegen West-Nederland voorkwam, is als gevolg van de turfwinning geheel verdwenen. Berendsen 2008 naar Stiboka 1965

Het Hollandveen ligt op de randen van het Drents Plateau Het Hollandveen ligt op de randen van het Drents Plateau. De ondergrond bestaat vrijwel overal uit een dunne laag dekzand (<2 m) van de Twente Formatie. Er komen verschillende meren in het veengebied voor; de bekendste zijn de Friese meren (Slotermeer, Fluessen, Tjeukemeer, Groote Brekken). Ook komen door turfwinning ontstane plassen en gebieden met trekgaten voor (bijvoorbeeld De Weerribben en de Brederwiede); in dit gebied overheerste het oligotrofe veen. De Beulaker- en Belterwiede zijn meren, die door erosie aan de oevers sterk vergroot zijn. De Beulakerwiede verkreeg zijn huidige uitbreiding na inbraken van de Zuiderzee in 1776 en 1825. Daarbij gingen enkele dorpen verloren. De Weerribben Foto: P.C. Beukenkamp

Figuur 9. 2. Veensoorten in Noordwest-Overijssel (naar Westhoff et al Het veenmosveen is grotendeels verdwenen door veenwinning en afslag aan de oevers van plassen. Berendsen 2008 Naar Westhoff et al. 1971

Het landgebruik in het laaggelegen veengebied bestaat vrijwel uitsluitend uit grasland. Daarnaast komen natuurgebieden voor met riet. Deze zijn ontstaan door het afgraven van het veen, door middel van trekgaten, met bijbehorende legakkers en zetwallen (zie hieronder). De trekgaten zijn gedeeltelijk weer dichtgegroeid en verland. Indien door golfslag erosie van de zetwallen optrad, ontstonden grote plassen (zogenaamde wieden). In dit gebied met petgaten liggen nu de natuurmonumenten De Wieden en De Weerribben. © Topografische Dienst, Emmen. Evenals elders, is ook hier het veenmosveen vooral gebruikt voor turfwinning. Turf gemaakt uit veenmosveen was voldoende dicht en hard om goed te branden, en gaf witte as. Rode as, die ontstaat bij verbranding van zeggeveen, werd als hinderlijk beschouwd, omdat zij meer zou stuiven dan witte as. Bovendien bevat het veenmosveen geen zout. Zout gaf aanleiding tot stank en leidde bovendien tot aanslag op het koperwerk. Op de flanken van het Drents plateau kon het veen ‘droog verveend’ worden, dat wil zeggen: het veen werd ontwaterd en daarna gestoken. In het laag gelegen veengebied werd het veen gebaggerd; op beperkte schaal is dit doorgegaan tot omstreeks 1970. De bolster of bonkaarde werd in de sloten gestort, waardoor zetwallen ontstonden. Hierop werd de turf te drogen gelegd. Soms gebeurde dit ook op ribben: stroken met een geheel ongestoord profiel. De door turfwinning ontstane waterplassen worden trek- of petgaten genoemd. Door de begroeiing in de petgaten trad op de duur verlanding op. De dichte wortelzone van riet en biezen noemt men kragge.

Gemaaide rietvelden in De Wieden Figuur 9.4 Gemaaide rietvelden in De Wieden (foto: F. Muller). Het riet in De Wieden wordt jaarlijks gemaaid en verkocht als dakbedekking, maar op sommige plaatsen laat men overjarig riet staan, ten behoeve van rietvogels. Gemaaide rietvelden in De Wieden Foto: F. Muller