Panal vzw Vroegtijdige zorgplanning Praten over later Vroegtijdige zorgplanning

Praten over je levenseinde… Panal vzw Praten over je levenseinde… “Dat is voor later, ik wil daar nu nog niet aan denken” “Ik ben nog gezond en in de bloei van mijn leven” “Zoals mijn vader heeft afgezien, dat wil ik niet meemaken” “Wat als ik in een coma terecht kom?” … Voor iedereen anders…

Inhoud van deze lezing: Panal vzw Inhoud van deze lezing: Vroegtijdige zorgplanning Wilsverklaring Euthanasie Palliatieve sedatie Palliatieve zorg Werking van Panal vzw

Vroegtijdige zorgplanning Panal vzw Vroegtijdige zorgplanning “Nadenken, spreken, soms beslissen over welke zorg je wil als je ziek wordt of als je ziekte ernstiger wordt” Wat wil ik wel? Wat wil ik niet? Wil ik zo lang mogelijk leven? Wil ik sondevoeding als ik niet meer kan eten?

Vroegtijdige zorgplanning Panal vzw Vroegtijdige zorgplanning Is een proces van dialoog Is niet één gesprek Is bespreken van keuzes, wensen, grenzen, mogelijkheden,…over toekomstige zorgdoelen En dit (eventueel) op papier zetten

In die fase van de ziekte Met dat (al geleefde) leven … Panal vzw Doel: “zorg op maat” Voor die patiënt Op die leeftijd In die fase van de ziekte Met dat (al geleefde) leven … Met die omkadering Met die levensopvatting Met dat geloof Thuis of in een woonzorgcentrum Dit vergt aanpassing in de loop van een ziekteproces, grenzen verschuiven, situaties veranderen,…

Waarom? De patiënt heeft het recht om mee te beslissen Panal vzw Waarom? De patiënt heeft het recht om mee te beslissen Helpend voor de familie/de naasten wanneer zij weten wat iemand zou gewild hebben Kan gevoel van verbondenheid geven Zolang de patiënt mee kan beslissen, blijf je hieraan aandacht besteden/ hiermee rekening houden. Nog ver in het proces van dementie kunnen er uitingen van een wil zijn. Als een patiënt gesproken heeft over wat hij niet of wel wil kan dit de last van de te nemen beslissing draagbaarder/gemakkelijker maken Voorkomen van misverstanden of vervelende situaties Meer kwaliteit geven aan de laatste periode van je leven, afscheid nemen,…

Wet betreffende de rechten van de patiënt (2002) Panal vzw Wet betreffende de rechten van de patiënt (2002) Recht op kwaliteitsvolle hulpverlening Recht op informatie over de gezondheidstoestand Recht op toestemming en weigering Recht op goede zorg en palliatieve zorg Vrije keuze van hulpverlener: huisarts, thuisverpleegkundige,… Je kiest een organisatie. Realiteit van wachtlijsten. Info over de gezondheidstoestand, de mogelijke behandelingen, de nevenwerkingen,… Recht om te willen weten maar ook recht om niet te willen weten! De patiënt moet toestemming voor een bepaald onderzoek of een behandeling geven. Hij mag die steeds intrekken. De hulpverlener mag zijn bekommernis uitspreken bij een bepaalde weigering,…

Wie kan betrokken zijn? De patiënt De familie/de naasten/de omgeving Panal vzw Wie kan betrokken zijn? De patiënt De familie/de naasten/de omgeving De huisarts De andere betrokken hulpverleners Samen = > zoeken = > afwegen Naar een consensus zoeken is soms hard werken (wikken en wegen) Het is een proces, het is er niet 1,2,3 Het is er niet in één gesprek Naargelang van het ziekteproces opnieuw zoeken,… Zoeken naar de best mogelijke zorg vanuit het oogpunt van de patiënt. Wensen - mogelijkheden - grenzen – risico’s

Wanneer? Op elk moment op vraag van de patiënt Specifieke aanleidingen: het krijgen van een ernstige diagnose een acute achteruitgang van een ziekte een opname in een wzc of ziekenhuis de start van palliatieve zorg

Welke mogelijke keuzes? Curatief of levensverlengend handelen: al dan niet behandelen Symptoomcontrole en palliatief handelen: pijn- en symptoomcontrole palliatieve sedatie Levensbeëindiging: - euthanasie

Wat is mogelijk? Een vertegenwoordiger aanduiden Panal vzw Wat is mogelijk? Een vertegenwoordiger aanduiden Een negatieve wilsverklaring opstellen Een wilsverklaring inzake euthanasie bij onomkeerbaar coma opstellen Wilsverklaring inzake euthanasie: eerder toepasbaar bij een ongeval. Had bv. gekund bij de situatie van Prins Friso. Dementie: een actueel verzoek om euthanasie kan, als de patiënt dit wil en als de patiënt wilsbekwaam is en als een arts bereidt is om dit uit te voeren (cfr. Hugo Claus) .

Wat is mogelijk? Verklaring orgaandonatie opstellen Panal vzw Wat is mogelijk? Verklaring orgaandonatie opstellen Verklaring wijze van teraardebestelling opstellen Document betreffende het lichaam schenken aan de wetenschap opstellen Orgaandonatie en teraardebestelling: mogelijk te registreren op de gemeente, maar niet verplicht Orgaandonatie: Wet: iedereen is een potentiële donor Realiteit: soms moeilijk bij protest van de familie, als er geen verklaring is Lichaam schenken aan de wetenschap: contact opnemen met universiteit van keuze

Een wettelijk vertegenwoordiger aanduiden Panal vzw Een wettelijk vertegenwoordiger aanduiden Een familielid, een vriend De vertegenwoordiger spreekt in naam van de patiënt als deze dat niet meer kan (wilsonbekwaam) Artsen moeten rekening houden met een benoemde vertegenwoordiger Wilsonbekwaam: vb door verwardheid, dementie, coma,… Als je als patiënt zelf een vertegenwoordiger kiest is dit een benoemde vertegenwoordiger als dit op papier wordt gezet (naam patiënt/vertegenwoordiger) met 2 handtekeningen. Artsen moeten rekening houden met een benoemde vertegenwoordiger. Als je geen benoemde vertegenwoordiger hebt, voorziet de wet een vertegenwoordiger (echtgenoot/meerderjarige kinderen/ouders/broer en zus). Hier kan de arts tegen ingaan, als de arts denkt dat dit beter voor de patiënt is. Hiërarchie: echtgenoot – meerderjarige kinderen – ouders – broer of zus.

Een vertrouwenspersoon Panal vzw Een vertrouwenspersoon Staat de wilsbekwame patiënt bij Spreekt niet in naam van de patiënt Kan geen beslissingen nemen in naam van de patiënt Arts en verzorgend team kunnen niet optreden als vertrouwenspersoon Er kunnen meerdere vertrouwenspersonen zijn. Bijstaan: meegaan op consultatie, meegaan bij inzage patiëntendossier,… Bij wilsverklaring inzake euthanasie: Vertrouwenspersoon (facultatief): behandelende arts op de hoogte brengen van de wil van de patiënt Getuigen: mee tekenen, verder geen functie De wettelijk vertegenwoordiger en de vertrouwenspersoon kunnen dezelfde persoon zijn!

Een wilsverklaring opstellen Panal vzw Een wilsverklaring opstellen Zolang je als patiënt helder kan denken en beslissen, kan je zeggen of je een behandeling aanvaardt of niet Als je je wil niet meer kan uiten, kan je bepaalde tussenkomsten weigeren via een wilsverklaring: negatieve wilsverklaring Een behandeling eisen kan niet! Een behandeling aanvaarden is niet telkens een papier tekenen, het is ook je arm uitsteken om bloed te laten prikken, je bloeddruk te laten nemen,.. Behandelingen weigeren: bv. reanimatie, naar het ziekenhuis gaan, naar intensieve zorg willen gaan,… Best in overleg: antibiotica kan levensverlengend zijn, maar kan ook comfortzorg zijn. Een ziekenhuisopname kan comfortzorg zijn bv. na een val wanneer een heup gebroken is.

Een wilsverklaring opstellen Panal vzw Een wilsverklaring opstellen Negatieve wilsverklaring: weigeren van specifieke behandelingen wettelijk bindend Positieve wilsverklaring: aangeven van zorgdoel, wensen verzoek om euthanasie wettelijk niet bindend Weigeren van specifieke behandelingen: vb geen reanimatie, ziekenhuisopname, kunstmatige beademing, kunstmatige voeding, levensverlengende behandelingen (antibiotica, operatie, chemo,….) Een negatieve wilsverklaring: wat wil ik niet (wettelijk bindend). Een positieve wilsverklaring: niet wettelijk bindend, welke ‘zorgdoelen’’ wil ik of wat wil ik nog graag (wat wil ik graag voor mijn familielid), is richtinggevend voor de artsen. De arts is verplicht tot het toedienen van de beste zorg, niet tot het uitvoeren van handelingen en onderzoeken die zinloos zijn (geworden).

Een wilsverklaring opstellen Panal vzw Een wilsverklaring opstellen Elke patiënt heeft recht op de best mogelijke zorg, ook als je een behandeling weigert, ook als je geen documenten invult. Communicatie met de behandelende arts en het zorgende team is belangrijk!

Wet op euthanasie (2002) “Het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere (= de arts) dan de betrokkene (=de patiënt), op diens (= de patiënt) verzoek” De patiënt heeft het recht om de vraag te stellen. De arts heeft niet de plicht om de euthanasie uit te voeren. Tijdig en eerlijk hierover spreken is belangrijk. Rouw is niet moeilijker na een euthanasie.

Wet op euthanasie De patiënt stelt de vraag naar euthanasie De arts voert de euthanasie uit De arts is niet verplicht! Hoe vaak komt dit voor? Hoeveel % van de overlijdens gebeurt door euthanasie? Slechts 2%! Panal 2013: 674 begeleidingen, 56 euthanasievragen, 35 uitvoeringen De arts mag bijkomende voorwaarden opleggen.

Wet op euthanasie Actueel verzoek tot euthanasie Wilsverklaring inzake euthanasie bij onomkeerbaar coma

Actueel verzoek tot euthanasie Panal vzw Actueel verzoek tot euthanasie De patiënt is meerderjarig Hij is handelingsbekwaam en bewust De vraag is vrijwillig, weloverwogen en herhaald Bij “oordeelsbekwame” minderjarige: Enkel bij fysiek lijden Consult bij kinder- en jeugdpsychiater of psycholoog Instemming van de wettelijk vertegenwoordigers (meestal de ouders) Een vraag naar euthanasie kan dus nooit dwingend en dringend zijn. Vrijwillig: “in volledige autonomie, niet het gevolg van externe druk” Weloverwogen: “met kennis van zaken, door arts geïnformeerd over gezondheidstoestand en prognose” Herhaald: “meerdere malen geformuleerd” Bij een verder gevorderde dementie is de patiënt vaak niet meer handelingsbekwaam. Een weloverwogen beslissing is dan niet meer mogelijk. Een arts beslist of een patiënt handelingsbekwaam is per te nemen beslissing. Best gedragen door een team van zorgverleners. Hoe groter de consequentie van de beslissing, hoe voorzichtiger…

Actueel verzoek tot euthanasie “De patiënt is in een medisch uitzichtloze toestand van aanhoudend fysiek en/of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden en dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke, door ziekte of ongeval veroorzaakte aandoening” De “ziekte” kan zowel van somatische als van psychische aard zijn Medisch uitzichtloos: arts beoordeelt op basis van de huidige gegevens van de medische wetenschap Aanhoudend: zonder ophouden Ongeneeslijk: niet te genezen Ernstig: subjectief

Actueel verzoek Het verzoek moet door de patiënt opgeschreven worden (“kladblaadje”) Het document wordt gedateerd en getekend Als de patiënt niet zelf kan schrijven, kan hij een meerderjarige derde (die geen materiaal belang heeft bij het overlijden) aanduiden om het verzoek op schrift te stellen, in het bijzijn van de arts Er is geen standaardformulier, dit mag op een ‘kladblaadje’.

Actueel verzoek Er moet door de arts een andere (tweede) arts geraadpleegd worden Indien de patiënt “kennelijk niet binnen afzienbare tijd zal overlijden”: raadpleging van een derde arts en een maand wachttijd De arts moet het verzoek met het verplegend team bespreken Tweede arts: bevestigen van de medische uitzichtloosheid en het ondraaglijk lijden Bij een patiënt die niet binnen afzienbare tijd zal overlijden moet er een derde arts worden geraadpleegd worden: een specialist inzake de aandoening of een psychiater. Niet binnen afzienbare tijd (niet terminaal): vb verlamming, uitbehandelde psychische ziekte Binnen afzienbare tijd (terminaal): vb bedlegerige kankerpatiënt met uitzaaiingen Veel variaties daartussen, soms moeilijk te bepalen, taak van arts. Patiënt en behandelend arts zijn niet verplicht de conclusies van de tweede en derde arts te volgen. De arts mag het verzoek met de naasten/de familie bespreken als de patiënt daar toestemming voor geeft.

Actueel verzoek Palliatieve (terminale) patiënt Verzoek naar euthanasie “nu” Geen specifiek document nodig Wel neerschrijven op papier Bespreken met arts

Wet op euthanasie - minderjarigen Minderjarige patiënt Oordeelsbekwaam en bewust Medisch uitzichtloze toestand Ondraaglijk fysiek lijden Kinder- en jeugdpsychiater of psycholoog raadplegen + attest Instemming/akkoord wettelijke vertegenwoordigers (meestal de ouders) moet op schrift gesteld worden Voorwaarden minderjarigen: Minderjarige patiënt handelingsbekwaam/oordeelsbekwaam Bewust op moment van verzoek Medisch uitzichtloze toestand Fysiek ondraaglijk lijden Kinder en jeugdpsychiater of psycholoog raadplegen Specialist neemt kennis van dossier, vergewist zich van oordeelsbekwaamheid en attesteert dit schriftelijk Behandelende arts brengt patiënt en wettelijke vertegenwoordigers op de hoogte van resultaat raadpleging Wettelijk vertegenwoordigers + patiënt geven hun akkoord Instemming wettelijke vertegenwoordigers + verzoek minderjarige patïent moet op schrift gesteld worden Wettelijke vertegenwoordigers = meestal de ouders

Wilsverklaring inzake euthanasie Meerderjarige persoon Verzoek op voorhand Enkel geldig bij een onomkeerbaar coma! Vooraf ingevuld document In aanwezigheid van twee meerderjarige getuigen waarvan één geen materieel belang heeft bij het overlijden Registratie op het gemeentehuis is op dit ogenblik niet relevant. Best wel kopie voor arts (in medisch dossier), voor getuigen en eventuele vertrouwenspersoon. Getuigen: verplicht Vertrouwenspersoon: facultatief

Wilsverklaring inzake euthanasie Rol van getuigen: enkel bevestigen dat betrokkenen wilsbekwaam is en de wilsverklaring vrijwillig heeft opgemaakt Vertrouwenspersoon: facultatief Dit document is 5 jaar geldig en kan herbevestigd worden De getuigen worden niet betrokken bij mogelijk verder overleg. Een getuige kan tegelijk optreden als vertrouwenspersoon. Vertrouwenspersoon: arts op de hoogte brengen van de wil van de patiënt die in coma ligt, kan om het even wie zijn Vertegenwoordiger: speelt geen enkele rol binnen de euthanasiewet, omdat enkel de patiënt zelf kan verzoeken tot euthanasie! De zelfbenoemde vertegenwoordiger speelt wel een rol bij de negatieve wilsverklaring en kan aldus de beslissingen van de patiënt afdwingen! De vertrouwenspersoon en de vertegenwoordiger kunnen dezelfde persoon zijn. Om de 5 jaar hernieuwen zolang de betrokkene wilsbekwaam is.

Palliatieve sedatie Medicatie toedienen om het bewustzijn van een (terminale) patiënt zoveel als nodig te verlagen De patiënt in een slaaptoestand brengen

Palliatieve sedatie Doel: één of meerdere “hardnekkige en lastige” symptomen onder controle krijgen vb onrust, pijn, kortademigheid,…of het laatste stuk van het leven niet willen meemaken Via een “spuitaandrijver” Tijdelijk of definitief

Verschil tussen: Palliatieve sedatie Euthanasie Intentie: symptoombestrijding Handeling: zoveel medicatie (dormicum) als nodig om het symptoom onder controle te krijgen Resultaat: soms levensverkorting Intentie: levensbeëindiging Handeling: zoveel medicatie (dodelijk middel) als nodig om het leven te beëindigen Resultaat: levensbeëindiging

Palliatieve zorg Afgeleid van “Palliare” (Latijn) Betekenis: verzachten, een mantel omdoen, ommantelen, omringen, beschermen,…

Wet op palliatieve zorg (2002) Panal vzw Wet op palliatieve zorg (2002) “Elke patiënt heeft recht op palliatieve zorg bij de begeleiding van het levenseinde” “…dit soort zorg (moet) voor alle ongeneeslijk zieke patiënten even toegankelijk zijn, binnen het geheel van het zorgaanbod…” Iedereen heeft recht op palliatieve zorg, op deskundige palliatieve ondersteuning, waar je ook wenst te sterven.

Palliatieve zorg Patiënt met levensbedreigende ziekte Panal vzw Palliatieve zorg Patiënt met levensbedreigende ziekte Bevorderen van levenskwaliteit Vermijden en bestrijden van lijden Vroegtijdig herkennen van lichamelijke, psychische, sociale en spirituele noden

De lichamelijke dimensie Panal vzw De lichamelijke dimensie Goede pijncontrole “Pijn is wat de patiënt zegt dat het is en treedt op wanneer hij zegt dat het optreedt” (Mc Cafferay) Als de patiënt uit dat hij pijn heeft, dit geloven. Bepaald gedrag (kreunen, fronsen van het voorhoofd, niet stil kunnen zitten, roepen) kan een uiting van pijn zijn. Belangrijk dit te signaleren en dit dan uitsluiten door met pijnmedicatie te proberen (arts). Blijven opvolgen.

De lichamelijke dimensie Panal vzw De lichamelijke dimensie Hinderlijke symptomen zo efficiënt mogelijk behandelen Dit is soms een zoektocht Aangepaste hulpmiddelen inschakelen. Zorg op maat van de patiënt (voeding, rusten, zorg,…) Hinderlijke symptomen in de palliatieve zorg kunnen zijn: braken, misselijkheid, kortademigheid, obstipatie, diarree, verwardheid, onrust, verkramping … Zoektocht: nooit garantie ‘je zal geen pijn hebben’ wel ‘we zullen blijven proberen om een oplossing te vinden/we zijn er’. Aangepaste hulpmiddelen: elektrisch hoog-laagbed, matras tegen doorliggen, looprekje, comfortabele zetel, speciale dekens… Zorg op maat Voeding: meerdere, kleine maaltijden per dag, volgens de ‘goesting’ van de patiënt, aanbieden, niet forceren,… Hierbij is soms meer begeleiding voor de familie dan voor de patiënt nodig. Rust: bezoek op momenten dat de patiënt niet slaapt, stofzuigen, poetsen,… Zorg: in bed of in de zetel mogen blijven, (hand)massage ipv stimuleren om te stappen, Laat je hierin helpen/ondersteunen door het team. Als familie sta je kort bij (en dit is goed), maar soms moet iemand van wat verder af mee kijken!

De emotionele dimensie Panal vzw De emotionele dimensie Een ongeneeslijke ziekte kan veel en hevige emoties teweegbrengen Je kan nood hebben aan een klankbord, bv. iemand die luistert zonder te oordelen Emoties bij de patiënt en/of de omgeving: ontkenning, schaamte, een onwezenlijk gevoel (het kan niet waar zijn), verdriet, kwaadheid, schuldgevoel, schaamte,... Ook dankbaarheid, een gevoel van omringd en verzorgd zijn, opluchting om te weten wat er aan de hand is,… (emoties enkel benoemen, deze komen nog uitgebreid aan bod in de cursus psycho-sociale aspecten). Ieder heeft zijn tempo. Wanneer ‘praten’ moeilijk is, kunnen rituelen zinvol zijn bv. samen koffie drinken, naar een museum, naar de markt, foto’s bekijken, Niet iedereen wil over zijn gevoelens praten, dit hoeft ook niet.

De sociale dimensie Vanaf het ziek worden veranderen er dingen Panal vzw De sociale dimensie Vanaf het ziek worden veranderen er dingen Ziek zijn heeft een invloed op iedereen Relaties kunnen veranderen… Taken en rollen herverdelen Vanaf het ziek worden veranderen er dingen: gaan werken lukt soms niet meer, hobby’s vallen weg, kleinkinderen oppassen lukt niet meer,… Op iedereen: op de zieke en op zijn omgeving: dingen die partners vroeger samen deden (vakantie, hobby,…) lukken niet meer samen, er moet zorg opgenomen worden. Relaties veranderen: bv. relatie tussen ouders en kinderen, tussen partners… Taken en rollen herverdelen: zorg voor het huishouden opnemen en voor de tuin en voor de zieke partner en bezoek ontvangen en zorg organiseren… Zorg opnemen wordt soms als vanzelfsprekend gezien, dit is het niet of niet altijd. Een nieuwe rol vinden (en dit veranderd dan nog steeds) is een inspanning. Privacy bewaken bv. mevrouw die moeder in huis nam (en ook ‘de buren van de moeder’).

De spirituele dimensie Panal vzw De spirituele dimensie Zinvragen komen vaak aan bod Soms nood aan het opmaken van een levensbalans, het vertellen van een levensverhaal Symbolen en rituelen kunnen troosten en steunen Met een ernstige ziekte voor ogen komen mensen tot vragen en overwegingen die ze voordien niet kenden: waarvoor heb ik geleefd? Heb ik ‘goed’ geleefd? Is er een hiernamaals? Een hemel? Wat na dit leven? Waartoe dient het leven? Voor sommigen een ‘aardbeving’: wat voordien evident leek, wordt plots in vraag gesteld. Levensbalans, levensverhaal: kansen en gemiste kansen, komen tot het ‘essentiële’, in grote en kleine verhalen, schuld en vergeving,… Symbolen en rituelen: via priester, lekenconsulent, bij overgang van thuis naar palliatieve eenheid,…

Panal vzw Palliatieve zorg Niet enkel voor patiënten met kanker, ook voor mensen met een andere ziekte in de eindfase De overgang van alles doen en behoudt van functies naar comfortzorg Terminale zorg: tijdens stervensfase Palliatieve zorg is voor kankerpatiënten en voor niet-kankerpatiënten (dementie, hartlijden, nierlijden, longlijden, ALS, MS,…). Overgang van curatie naar palliatie niet altijd duidelijk, anders voor patiënten met kanker dan voor hartlijden, dementie, ouderdom,… Overlijden binnen afzienbare tijd: geen afgelijnde periode: dagen, weken, maanden tot … Moeilijk te voorspellen. Ankerpunten zijn: mobiliteit, incontinentie, slikproblemen,… De arts bepaalt dat een patiënt palliatief is, soms op aangeven van het team, de zorgverleners. Bv. weigeren van eten, …

Start palliatieve zorg De start van palliatieve zorg is niet altijd zo gemakkelijk te bepalen binnen de verschillende zorgtrajecten! Verschillende aspecten kunnen een rol spelen om de overgang van curatieve naar palliatieve en van palliatieve naar terminale zorg te maken (bv. Ziekteverloop, maar ook persoonlijke keuzes van de patiënt zoals het weigeren van een behandeling, ….).

Overgang van curatie naar palliatie. De arts bepaalt of iemand palliatief is. Overlijden Curatieve zorg INTENSITEIT ZORG Palliatieve zorg Nazorg TIJD

Panal vzw Panal vzw Ondersteuning en optimale uitbouw van palliatieve zorg in arrondissement Leuven Twee structuren: netwerk en MBE (Multidisciplinaire begeleidingsequipe) Panal staat voor Palliatief Netwerk van het Arrondissement Leuven.

Werkingsgebied Palliatief Netwerk Arrondissement Leuven Aarschot Begijnendijk Bekkevoort Bertem Bierbeek Boortmeerbeek Boutersem Diest Geetbets Glabbeek Haacht Herent Hoegaarden Holsbeek Huldenberg Keerbergen Kortenaken Kortenberg Landen Leuven Linter Lubbeek Oud-Heverlee Rotselaar Scherpenheuvel-Zichem Tervuren Tielt-Winge Tienen Tremelo Zoutleeuw

Opdrachten netwerk Samenwerking Panal vzw Opdrachten netwerk Samenwerking Opleiding van hulpverleners en vrijwilligers Bevolking sensibiliseren Ontwikkelen nieuwe projecten Samenwerking: via werkgroepen WZC, PST, IMH, PE. Opleiding: vaste vormingen en vormingen op maat. Aan verschillende doelgroepen/hulpverleners: verpleegkundigen, artsen, verzorgenden, poetshulpen,… Uit de thuiszorg, de rusthuizen,… Vrijwilligers: informeren over de diverse mogelijkheden (thuiszorg, PE, WZC), opleiding, ondersteunen. Bevolking: informeren over palliatieve zorg, over rouw,… Nieuwe projecten: Kind en palliatie, balans in evenwicht,… (folders op een tafel leggen, de cursisten hiernaartoe laten komen en uitleg hierover geven). Folders en materialen (Sterrendoos, werkboeken,…) zijn bij Panal te koop of uit te lenen.

Panal vzw Taken MBE Overleg plegen met en adviseren aan de betrokken hulpverleners bij een palliatieve patiënt thuis over alle aspecten van palliatieve zorg Ondersteunen van patiënt en familie Alle aspecten: de 4 domeinen van palliatieve zorg.

De MBE van Panal vzw neemt geen zorg over van de hulpverleners werkt als aanvullende dienst thuis of in een thuisvervangende situatie Thuisvervangend: bv. een woonzorgcentrum (daar ondersteunen we het team).

De MBE van Panal vzw is gratis voor de patiënt is 24u op 24u beschikbaar voor dringende patiëntsituaties (na contact met de huisarts en de thuisverpleegkundige) Bij de uitleen van materialen is er wel een vergoeding voorzien (25 euro voor tempurmatras of spuitaandrijver).

Websites www.palliatief.be www.panal.be www.rws.be www.leif.be Panal vzw Websites www.palliatief.be www.panal.be www.rws.be www.leif.be www.delaatstereis.be