Kerkelijke veranderingen in een eigenzinnig dorp op de Veluwe Reformatie in Ermelo Kerkelijke veranderingen in een eigenzinnig dorp op de Veluwe Jet Weigand-Timmer

Een triest einde In de oude kerk te Ermelo bevinden zich deze 2 grafstenen van Cornelis van Coet (of van Cooth) en Weimarus Seypelius (moet zijn Stypelius). Zij dragen dezelfde datum: 7 september. Cornelis van Cooth was de schout van Ermelo en Weimarus Stypeius was predikant. Het gerucht ging dat deze beide heren in een duel met elkaar zijn omgekomen. Maar of dat waar is …

Ermelo als christelijk dorp voor de reformatie 960-1000 Stichting kerk in Ermelo door klooster in Maagdenburg op grond geschonken door Otto I ± 1523 Lutherse leer dringt door in het hertogdom Gelre 1526 In Nijmegen en Arnhem worden de eerste Gelderse brandstapels opgericht 1538 Karel van Egmond, Hertog van Gelre sterft en wordt opgevolgd door de hervormingsgezinde Willem van Kleef (regeert tot 1543) 1543 Willem van Kleef draagt de Gelderse landen over aan keizer Karel V Het verhaal van de Reformatie in Ermelo moeten we eigenlijk al beginnen bij de stichting van de kerk in Ermelo. Keizer Otto van het Heilige Roomse Rijk, bezat, behalve veel land in het huidige Duitsland, ook veel grond in de omgeving van Ermelo. Hij schonk een stuk land aan een klooster in Maagdeburg om daar een kerk te stichten. Dat was niet ongebruikelijk in die tijd. Feit is wel dat de later gebouwde Grote Kerk in Harderwijk kerkelijk gezien behoorde bij de moederkerk in Ermelo en daar nog lang voor heeft moeten betalen. In Harderwijk wordende eerste sporen van de Lutherse leer in de omgeving van Ermelo gevonden. In 1523 wordt namelijk een verbod op de geschriften van Luther uitgevaardigd in Harderwijk. In de jaren daarna worden Luthersen zwaar vervolgd en ook ter dood gebracht om hun geloof. Een korte periode van relatieve vrijheid breekt aan als Willem van Kleef in 1538 Karel van Egmond opvolgt als Hertog van Gelre. Echter na zijn dood in 1543 is het gedaan met die vrijheid als Gelre wordt ingelijfd door Karel V.

De onrust begint 1558 Georgius (Jorrien) van Cooth pastoor in Ermelo 1564 Cornelis van Cooth (broer van pastoor Georgius) schout van Ermelo 1566 Beeldenstorm in Nederland 1568 begin tachtigjarige oorlog 1572-1576 Bosgeuzen op de Veluwe In Ermelo gaat men gewoon op de oude voet verder. In 1558 wordt in Ermelo een nieuwe pastoor benoemd: Georgius (of Jorrien) van Cooth. De familie van Cooth is een geslacht van landadel die in Ermelo erg veel invloed heeft. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de broer van de pastoor, Cornelis van Cooth, wordt benoemd tot schout van Ermelo. 1566 staat in de Nederlandse geschiedenisboeken vermeld als het jaar van de beeldenstorm en 2 jaar later begint de tachtigjarige oorlog. In Ermelo is van beide niets te merken. Het kaartje geeft aan dat in het blauw gekleurde gebied beeldenstorm heeft plaatsgevonden, echter in Ermelo is geen beeld vernietigd of zelf maar verwijderd. Het enige waar men in Ermelo en omgeving wat last van heeft zijn de bosgeuzen. Formeel gezien vrijheidsstrijders tegen de Spanjaarden, maar in feite vaak een bende van rovers en plunderaars.

Begin van reformatie 1592 Pastoors van de Veluwe bijeen in Harderwijk om protestantse belijdenisgeschriften te onderschrijven (uitnodiging al in 1583). Georgius van Cooth ondertekent deze. 1593 Georgius van Cooth aangeklaagd voor manslag 1594 Gerrit van Cooth hulpschout en schout (zoon van Cornelis, neef van Georgius) 1596 Plakkaat met het bevel tot herinrichting van kerken. Classicale vergadering in Harderwijk. Onduidelijk is of van Cooth aanwezig is, maar hij mag zijn ambt houden. 1597 2e procedure tegen Georgius van Cooth; Cornelis van Cooth overlijdt In 1583 lijkt er eindelijk iets van reformatie door te dringen op de Noord-West Veluwe. De pastoors worden uitgenodigd om naar Harderwijk te komen. Maar het duurt dan nog tot 1592 voor zo’n bijeenkomst echt plaatsvindt. Georgius van Cooth gaat inderdaad naar Harderwijk en ondertekent daar ook de protestantse belijdenisgeschriften. Formeel is hij met deze handeling protestants predikant geworden, maar voor het bijbehorende examen slaagt hij niet. In Ermelo gaat alles dan ook op oude voet verder. In 1593 wordt Georgius van Cooth aangeklaagd voor manslag (doodslag). Maar aangezien de schout zijn broer is, komt het niet tot vervolging van Georgius van Cooth. De familiemacht breidt zich zelfs nog verder uit als de zoon van schout Cornelis van Cooth, Gerris van Cooth, benoemd wordt tot hulpschout en later ook als schout. In 1596 wil de classis echt werk maken van het herinrichten van de kerken voor de protestantse eredienst. Er gebeurt ook dan echter weer niets in Ermelo. Maar toch mag Georgius van Cooth aanblijven als predikant. Zelfs als hij voor de 2e keer wordt aangeklaagd voor manslag. Onlangs een archiefstuk in Arnhem opgedoken uit 1597, waarin de weduwe van Cornelis van Cooth schrijft over diens erfenis. De grafsteen klopt dus niet!

Twee heren 1598 3e procedure tegen Georgius van Cooth 1599 Bevel de kerken gezuiverd moeten worden (Mandulion en wijwatervat verborgen); Georgius van Cooth afgezet (Georgius blijft in de pastorie wonen en blijft daar drank verkopen - kerk hoeft geen accijns te betalen over sterke drank. Hij blijft ook dopen en trouwen); Wymarus Stypelius beroepen als predikant door classis Harderwijk (Moet heen en weer lopen vanuit Harderwijk). 1600 Stypelius richt school op in consistorie. 1601 Georgius van Cooth sterft 1602 Vergadering in Nijkerk vraagt Stypelius de pastorie van Ermelo te betrekken (is waarschijnlijk nooit gebeurd: pastorie was tevens kroeg en de kerkmeesters werkten tegen) De rol van de familie van Cooth is blijkbaar echter toch nog oppermachtig in Ermelo. Ook een 3e procedure tegen Georgius van Cooth heeft geen resultaat. In 1599 is de classis in Harderwijk het blijkbaar toch wel zat. De kerken moeten nu echt gezuiverd worden van roomse elementen. Zelfs dan nog gaat men in Ermelo op eigen wijze om met het bevel: het Mandulion (Christus-relief) wordt in gemetseld en het wijwatervat wordt omgekeerd voor de kerk in de grond begraven en heeft nog jaren dienst gedaan als verhoging om afkondigingen te doen. Georgius van Cooth gaat gewoon door met dopen en trouwen vanuit de pastorie en houdt daar ook kroeg, omdat hij als kerkelijk ambtenaar geen accijns hoeft te betalen over sterke drank. Maar de classis heeft inmiddels een nieuwe predikant benoemd. Die kan dus niet in de pastorie gaan wonen en moet heen en weer lopen vanuit Harderwijk. Hij richt echter wel een school in in de consistorie van de kerk (1600). In 1601 sterft dan Georgius van Cooth. Maar ook dan kan Stypelius niet gaan wonen in de pastorie, omdat deze zwaar verwaarloosd is en de kerkmeesters weigeren mee te werken aan de komst van Stypelius.

Reformatie zet door 1604 Wymaris Stypelius sterft, mogelijk tijdens een epidemie. 1605 Ds. van Medenbach (1571 Herborn) beroepen door de classis van Harderwijk naar Ermelo. Gaat wonen in Staverden vanwege slechte staat pastorie en tegenwerking kerkmeesters (besproken op de Gelderse synode in Harderwijk in 1612) 1648 Einde tachtigjarige oorlog 1657 ds. van Medenbach overlijdt. Tot 1757 dominees uit de familie van Medenbach Dan komen we bij het jaar van onze start: 1604. En inderdaad: Wymaris (of Weimarus) Stypelius sterft in dat jaar. Mogelijk tijdens een epidemie. Daardoor is het mogelijk dat in het andere graf met dezelfde datum een andere Cornelis van Cooth of zelf een van Cooth met een andere naam ligt die ook tijdens die epidemie is gestorven. Na de dood van Stypelius breekt min of meer rust op geestelijk gebied in Ermelo aan. De Classis benoemd een nieuwe predikant: Ds. Van Medenbach (later geschreven als Medenbach) uit Herborn in Duitsland. Het was niet ongebruikelijk in die tijd om predikanten uit Duitsland te halen, aangezien het Veluws dialect sterk verwant was aan het Saksisch dat toen in grote delen van Duitsland werd gesproken. Wel heeft het nog lang geduurd eer de pastorie echt weer door de predikant bewoond kon worden. Nog in 1612 wordt op de Gelderse Synode, bijeen in Harderwijk, geconstateerd dat er achterstallig onderhoud is en tegenwerking van de kerkmeesters in Ermelo. Als ds. Medenbach in 1657 overlijd wordt hij opgevolgd door een zoon en tot 1757 ie er een telt uit de familie Medenbach predikant geweest in Ermelo.

Late reformatie; behoudend en eigenzinnig dorp Strenge vervolging Gebrek aan predikanten (in Holland opgeleid in Leiden, maar in Gelderland veel predikanten uit Duitsland, vanwege de verwantschap van de Saksische taal. Anders dan omliggende Harderwijk en Putten. Geen hagenpreken. Tegenwerking van de landadel / familie van Cooth. Tegenstand van de bevolking. Tot 1760 begraven op zondag (met ongeregeldheden na de maaltijd). Tot ver in de 19e eeuw nog kermis op zondag. Oudste opgetekende preken pas in de 19e eeuw. Er is dus eigenlijk pas laat en ook dan eigenlijk nog weinig te merken geweest van de Reformatie in Ermelo Het behoudende karakter van de bevolking van Ermelo zal daarbij mogelijk een rol gespeeld hebben. Maar daarnaast waren er ook andere factoren. De vervolging werd zeer gevreesd en was streng. Goede predikanten waren moeilijk te vinden Ermelo was in die tijd een dorp van slechts ± 800 inwoners. Geen stad met veel internationale invloeden zoals Harderwijk, maar ook niet zo geisoleerd als Putten Er is nieuw bekend over hagepreken in Ermelo. De predikant Versteeghe in Garderen ging wel over tot de Reformatie en trok mensen uit de wijde omgeving, maar van zijn invloed is in Ermelo niets bekend. De familie van Cooth en de kerkmeesters (de landadel) waren machtig. Ook daarna is er eigenlijk weinig te merken van de reformatie. De eerste opgetekende preken dateren pas van de 19e eeuw, maar bekend is dat tot in de 18e eeuw op zondag werd begraven (met bijbehorende drankgelagen) en de kermis op zondag werd pas in de 19e eeuw afgeschaft. Het nu zo als protestants bekend staande Ermelo heeft blijkbaar pas heel laat een protestantse levensvisie gekregen.

Jet Weigand-Timmer, Sperwerhof 14, Ermelo www.weigand.nl