Werkgroep Russische geschiedenis Universiteit Utrecht Paul van Dijk

Rusland na 1917

Rusland na 1917 Politieke leiders van Lenin tot Poetin Grote gebeurtenissen Wat kenmerkte hun regeerperioden? Wij: waar praten historici over? Waarom? Veel vraagtekens

Na oktober 1917 Communisme van bolsjewieken onder Lenin: Allesomvattende theorie Wetenschappelijk Positivisme Arbeidersklasse Communisme in Rusland: Rusland ongeschikt? Geen arbeidersklasse Geen wereldrevolutie

Vladimir I. Lenin Lenin (1870) van adel: Oeljanov (vanaf 1882). Vader Ilja stierf toen Lenin 16 was. Broer Alexander terechtgesteld in 1887 wegens geplande aanslag op Alexander III. Invloed op jonge Lenin? Via universiteit in aanraking met socialisme en marxisme. Schreef veel, sloot zich aan bij de Russische Marxistische Partij. De politie hield hem in de gaten. Lenin vaak verbannen, naar Siberië en uiteindelijk trok hij door Europa naar Zwitserland.

Lenin gearresteerd in december 1895 Lenin, c. 1887 Lenin als lid van Bond van de strijd voor de bevrijding van de arbeidersklasse, 1897.

Lenin en oorlog Bolsjewistische regering in sovjets: Lenin, Rykov, Trotski, Kamenev, Stalin, Zinovjev. Altijd spanning tussen staat en partij (Centraal Comité<Politburo): ‘soft-liners’ en ‘hard-liners’. Voorlopige Regering en Grondwetgevende Vergadering afgeschaft: burgeroorlog, ‘oorlogscommunisme’ (o.a. staatscontrole over economie, voedselvoorraden gecentraliseerd) en terreur als reactie op moordaanslag op Lenin. Uiteindelijk ook vrede met Duitsland begin 1918.

Stalin Lenin Kalinin, 1919

Brest-Litovsk

Concessies

Burgeroorlog Bolsjewieken, SR-en, Witten en lokale groepen strijden met elkaar door hele land en over de grenzen. Keizerlijke familie geëxecuteerd in Jekaterinburg op 16 juli 1918. Uiteindelijk winnen Bolsjewieken.

Roman Fjodorovich von Ungern-Sternberg, in 1921 Roman Fjodorovich von Ungern-Sternberg, in 1921. Mongools kostuum met Russische orde. Michail V. Frunze, 1919

Gebieden onderdeel van RSFSR in 1922 Sovjet-Unie Op 30 december 1922 werd de Sovjet-Unie gecreëerd. Bekende situatie pas vanaf 1936/1945: niet soepel. RSFSR binnen Sovjet-Unie, 1922 Gebieden onderdeel van RSFSR in 1922

Na Lenin Lenin sterft op 21 januari 1924. Stalin en Trotski in machtsstrijd tot 1928. Stalin wint machtsstrijd. ‘Socialisme in één land’, dus vooral richten op ontwikkelen van Sovjet-Unie.

Stalin Jozef (‘Soso’) Vissarionovitsj Dzjoegasjvili (1878-1953) uit Georgië. Slechte thuissituatie. Opleiding bij Russisch-Orthodoxe seminarie, las veel, maar voltooide niet vanwege geldgebrek. Kwam rond 1899 in aanraking met Marx, Lenin en revolutie. Ging ondergronds (‘Koba’), sloot zich aan bij Bolsjewieken en regelde veel organisatorische en financiële zaken: bankovervallen en moordaanslagen. Werd naar Siberië verbannen, maar ontsnapte.

Stalin Stalin meerdere functies, onder andere: Volkscommissaris van nationaliteiten (1917-1923) Orgburo (1919-1952) Arbeiders en Boereninspectoraat, ‘Rabkrin’ (1920) Commandant in Rode Leger tijdens Burgeroorlog en oorlog tegen Polen en Georgië Secretaris-generaal van Centraal Comité CP (1922)

Stalin Informatie over Stalin door geheime politie van St. Petersburg, 1900-1911. Stalin, 23 jaar (1902) Stalin in Siberië? 1915

Honger en dood Onder Stalins leiding industrialisering, ten koste van boerenvrijheid. Collectivisatie van boerenbedrijf. Veel verzet, honger en doden. Vooral in Oekraïne, maar op veel plekken. Ook campagnes tegen rijke boeren, koelakken, en later intensivering van terreur in 1937-1938. Zowel elites als volk slachtoffer. Miljoenen slachtoffers. Vooropgezet plan van Stalin?

Grote Vaderlandse oorlog 23 augustus 1939 sluiten Sovjet-Unie en Duitsland niet-aanvalsverdrag. Molotov-Von Ribbentroppact. Oost-Europa wordt heimelijk verdeeld. Finland houdt Stand tijdens Winteroorlog. Executie Poolse officieren nabij Katýn. 21 juni 1942 ‘operatie Barbarossa’.

‘Barbarossa’

Oorlog Blokkade van Leningrad en gevechten nabij Moskou en bezetting van Stalingrad. De steden van Centraal-Azië en de Volga-Oeral waren toevluchtsoorden voor elites, zoals dichteres Anna Achmatova. Toch was het leven niet alleen strijd: burgers zochten ook manieren om zich te vermaken, bijvoorbeeld in het circus. Stalin staat religie toe en speelt nationalistische kaart. Uiteindelijk toen de kansen leken te keren en de Duitsers zich terugtrokken meer partizanenverzet van burgers.

Terreur Duitsers vermoordden veel Slaven en joden, ook in samenwerking met lokale groepen die tegen Sovjetbewind streden. Veel deportaties en executies. Tijdens en na oorlog gaat Sovjetterreur door. Vele deportaties van ‘collaborerende’ volkeren naar Centraal-Azië, zoals Tsjetsjenen en Krim-Tataren. Velen sterven.

Stalins levensavond Stalin sterft op 5 maart 1953, maar in de voorgaande periode is er sprake van een zogenaamde ‘artsensamenzwering’. Stalin antizionistisch na oprichting Israël in 1947?

Nikita S. Chroesjtsjov Na Stalins dood kreeg Nikita Chroesjtsjov de bovenhand na interne machtsstrijd. Hij was al lang in beeld. Afzweren Stalins misdaden in 1956. Inval in Hongarije. Onder hem Sovjet-Unie weer ‘op weg naar communisme’ door consumptiegoederen. Het goede leven. Huizen voor iedereen: chroesjtsjovki. Liberaal of repressief?

Chroesjtsjov Chroesjtsjov en Stalin, 1936 Chroesjtsjov in Stalingrad, 1942

Chroesjtsjov Grote kolonisatie en bebouwing van steppegronden: ‘maagdelijke grondencampagne’. Ruimtevaartprogramma. Gericht op internationale revolutie: Cuba, Afrika, Azië. Centraal-Azië als model. Concurrentie met China. Idealistisch?

Leonid I. Brezjnev Afzetting Chroesjtsjov in 1964, Brezjnev als secretaris-generaal en voorzitter Politburo uiteindelijk naar voren in ‘collectief leiderschap’ met Nikolaj Podgorny (voorzitter Opperste Sovjet) en Alexej Kosygin (premier). Sterk afhankelijk van Centraal-Aziatische premiers voor zijn machtspositie. Einde van Chroesjtsjovs ‘Dooi’. Iets minder gecentraliseerd, meer door ministeries. Grote economische groei, uitbreiding sociale voorzieningen. Stagnatie in jaren zeventig?

Gerald Ford en Leonid Brezjnev in Vladivostok, 1974.

Brezjnev Internationale politiek idee dat revolutie vooral verdedigd moest worden door betere bewapening. Dan een betere onderhandelingspositie (met VS). Brezjnev-doctrine: Sovjet-Unie heeft het recht invloedssfeer te verdedigen. Oost-Europese coalitie valt Tsjecho-Slowakije binnen. Grotere spanningen met China. Meer inmenging. Einde détente met VS. In 1979 beslissing om Afghaanse communistische regering te verdedigen. Lange oorlog.

Brezjnev decoreert Chroesjtsjov, 1964 Brezjnev dol op onderscheidingen. ‘Meest gewaardeerde leider’. Brezjnev decoreert Chroesjtsjov, 1964

Regering door oude mannen: Brezjnev, Andropov en Tsjernenko, 1975 Gerontocratie? Regering door oude mannen: Brezjnev, Andropov en Tsjernenko, 1975

Na Brezjnev Brezjnev sterft op 10 november 1982. Na twee dagen van steun vergaren werd de opvolger Joeri V. Andropov (voormalig hoofd KGB). Hij had ‘Hongarije’ en ‘Praag’ onderdrukt. Patroon van Gorbatsjov. Al gauw repressie, ook tegen ambtenaren.

Andropov Samantha Smith, 1983

Konstantin U. Tsjernenko Andropov sterft op 9 februari 1984. Opgevolgd door reeds zieke Konstantin Tsjernenko, tweede man van Brezjnev. Bij begrafenis Andropov moest hij met traplift het mausoleum van Lenin op. Tsjernenko dertien maanden aan de macht. Sterft op 10 maart 1985. Meer ruimte voor vakbonden en onderwijs. Daarnaast ook stimulans voor consumptiegoederen. Relatie met China iets beter, met VS slechter.

Tsjernenko

Michael S. Gorbatsjov Jonge hond: met 54 jaar Secretaris-generaal. Nieuwe generatie, van na 1917. In zijn jeugd de Terreur meegemaakt. In zijn tijd opkomst nieuwe namen: Jegor K. Ligatsjov, Nikolaj I. Ryzjkov en Boris N. Jeltsin. Concurrentie aan de top: Jeltsin ontslagen uit de Moskouse CP. Glasnost en perestrojka, vooral populair in Westen.

Gorbatsjov Economische hervormingen: privébedrijven, staatsbedrijven moeten winst maken. Bureaucratie werkt tegen. Toenadering met China, terugtrekking uit buitenland. Oost-Europa niet meer nodig in tijden van intercontinentale raketten? Teveel onrust (Polen, Hongarije, Duitsland)? Economische kostenpost (olie- en gasprijzen te lang te goedkoop)?

Gorbatsjov Politieke hervormingen: legitimatie nodig. Komt een Congres van Afgevaardigden. Nieuwe positie: president. Partij en staat gescheiden: weerstand bureaucratie omzeild. Jeltsin gekozen als voorzitter van Presidium van Opperste Sovjet van de RSFSR in 1989. Jeltsin maakte van de RSFSR ‘echte’ deelrepubliek, positie van USSR afgekalfd. Meer politieke oppositie en groeiend nationalisme.

Andropov en Gorbatsjov, 1973 Vergadering met gedeputeerden van Russisch parlement op 23 augustus 1991, ‘Leest u maar voor’. Ging om een lijst van verraders van Gorbatsjov tijdens de augustuscoup. Andropov en Gorbatsjov, 1973

Augustus 1991 Na val communisme in Oost-Europa ook verschillende deelrepublieken onrustig. Machtsmonopolie CP weggestemd. Gorbatsjovs ‘Sovjetpolitiek’ tegen nationalisme mislukt. Teveel macht voor Gorbi? Baltische staten willen onafhankelijkheid. Geweld, ook in Tadzjikistan. Gorbatsjov vervolgens te toegeeflijk voor hard-liners. Op 18 augustus 1991 een coup, Jeltsin gebruikt deze om eigen positie te versterken. Politieke einde van Gorbatsjov.

Jeltsin op de tank bij het Witte Huis, 18 augustus 1991.

Einde USSR Na augustus 1991 had Jeltsin volledige steun van volk en leger. Hij verbood de CP uit Rusland. In december stemde Oekraïne voor onafhankelijkheid en kort daarna de Minsk akkoorden tussen Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland: achter Gorbatsjovs rug om werd de USSR opgeheven en GOS opgericht. Enkele dagen daarna ook de andere republieken. Op 17 december 1991 gaf Gorbatsjov toe. 26e officieel.

En Gorbi? Gorbatsjov in de jaren daarna nog vaak in beeld als politiek commentator. Verdedigt Rusland tegen VS en NAVO, niet per se pro-Poetin. Zet zich ook in voor milieu. 2013 2004

Boris N. Jeltsin Lang lid van CP, veel hoge functies. Secretaris van de Moskouse CP. Kritiek op Gorbatsjovs prestaties bracht hem electoraal succes. Nationalisme sterker. Hij weekte RSFSR los van Unie-organen. In 1990 uit de CP. Als president van Russische federatie erg veel moeite om land bij elkaar te houden. Economische hervormingen en sterk separatisme: Tsjetsjenië (1994-96) een fiasco en opkomst van oligarchen. Jeltsin afhankelijk van hun steun voor herverkiezing in 1996.

Jeltsin Jeltsin moest positie van president tegenover Opperste Sovjet van Rusland en Congres van Volksafgevaardigden vaststellen. Veel verzet tegen hervormingen. Jeltsin probeerde de organen op te heffen. Uiteindelijk gewelddadige confrontatie: bombardement Witte Huis op 4 oktober 1993.

Constitutionele crisis Tanks beschieten Witte Huis, 4 oktober 1993

Jeltsin Jeltsins familie zich enorm verrijkt. ‘Nominatie’ Poetin een akkoord tegen belofte geen vervolging? Onder Jeltsin toenadering met Westen of overrompeld? Nalatenschap onder Poetin: Jeltsin held tegen Sovjetsysteem of verrader van het rijk?

Jeltsin met Clinton, 24 oktober 1995 Patriarch Aleksej, Poetin en Jeltsin, 31 december 1999

Vladimir V. Poetin KGB-agent in Oost-Duitsland geweest, medewerker lokaal bestuur in St. Petersburg onder burgermeester en jurist Anatoli Sobtsjak (mentor Poetin en Medvedev). In 1996 functie aangeboden in Moskou, promoveerde ook, in 1998 hoofd van de FSB door Jeltsin. Op 9 augustus 1999 werd hij premier. Verkiezing tegen burgermeester Moskou Loezjkov en voorzitter van Russische Regering Primakov. Poetin stond voor het herstel van orde en gezag na economische neergang en terrorisme.

Poetin Separatisme ‘beteugeld’, vooral Tsjetsjenië en Dagestan speerpunt Poetins verkiezing in 2000. In ruil daarvoor behoud autonomie. Poetins ‘verticaal van de macht’. Wie won? Brak de oligarchen: weer staatseconomie? Zelfverrijking. President meer directe macht over bestuur van Rusland: directe benoeming gouverneurs (ondemocratisch?). ‘Soevereine democratie’: partijstelsel kapotgemaakt? Personaliteitscultus? Wisselende relaties met Europa, de VS en Midden-Oosten. Relatie met China verbeterd?

Poetin

Poetin Op zoek naar orde na Jeltsin. Situatie in 2000-2008 anders dan in 2012-2016? Conservatisme een andere invulling: van actieve consolidatie van Moskou over regio’s naar passief voorkomen van onrust? Interne spanning tussen civiel burgerschap en cultureel burgerschap of Russisch nationalisme? Rusland op Sonderweg, heeft het volk ‘tsaar’ nodig?

‘Tsaar’?

Delen van macht? Eenvoudig schema. Lijkt terugkeer van ‘Kremlinologie’, statisch en slechte psychologie zoals bij Stalin. Relatief weinig onderzoek naar praktijk van ‘Poetinisme’. Blik op het regionale en lokale nodig. Poetin tussen liberale economen, juristen, zakenmensen en ‘siloviki’ uit de veiligheidsdiensten.

Dmitri A. Medvedev Jurist uit St. Petersburg. Leerde daar Poetin kennen. Is hij liberaal? Belang voor Poetin in ‘hofpolitiek’? Marionet van Poetin of toch eigen koers? Meer oog voor economische vernieuwing, rechten (anti-corruptie) en milieu tijdens presidentschap? Conflicten met Poetin? Toch na zijn ambtsperiode van 2008-2012 weer premier en Poetin president: ‘tandemocratie’ of rokirovka (rokade, schaakzet). Crisis 2008, veel armoede. Opkomst middenklasse gezien als factor voor democratisering: waarom?

Medvedev & Poetin Oekraïne en Georgië (en Kirgizstan) kleurenrevoluties, zorgen om volksopstand in Rusland? Oorlog in Zuid-Ossetië en Abchazië tegen Georgië. Hoge spanningen met de VS en NAVO. Legt moeilijke nationaliteitenpolitiek in regio sinds 1991 bloot. Naast veel kleine demonstraties, in 2012 groot protest tegen rokirovka, later protesten tegen Oekraïense president Viktor Janoekovitsj wederom onzekerheid machtspositie in Rusland.

Medvedev & Poetin Riskante buitenlandpolitiek? Midden-Oostenpolitiek niet zonder gevolgen vanwege islamitische bevolking in Rusland? Zowel door traditionele gemeenschappen als radicaliseerde groepen. Ook relatie VS gespannen. Rusland als verbindende factor Eurazië: economische samenwerking niet alleen tegen EU, ook tegen China? Rusland demografisch en ecologisch onder druk.

Russen kritiekloos? Medvedev op Krim: ‘Er is geen geld, maar houdt u vol!’ 2016, satirische campagneposter. ‘Roken doodt meer mensen dan Obama en dat terwijl hij erg veel mensen doodt. Rook niet, je hoeft niet op Obama te lijken.’ 2016