Masterclass Burgerschap: op naar prioriteiten voor het volgende kabinet Directie Democratie & Burgerschap Paul de Goede & Robert Starke 22 september 2016 Conferentie de Responsieve Rechtsstaat Masterclass 2 Burgerschap: op naar prioriteiten voor het volgende kabinet Wat zijn de rechten en plichten van burgers in relatie tot de overheid? Hoe zijn deze veranderd in de tijd? Wanneer hoor je er wel en wanneer hoor je er niet bij? Wat is de verhouding tussen vrijheid en verantwoordelijkheid in de rechtsstaat? Hoe verhoudt zich dit tot de groeiende ongelijkheid in de samenleving die de WRR en het SCP constateren? Waar zitten knelpunten en waar liggen kansen? In deze interactieve masterclass wordt aan de hand van deze vragen verkend waar de beleidsagenda van het volgende kabinet op het gebied van burgerschap uit zou moeten bestaan. Paul de Goede (Senior kennisadviseur, Directie Democratie en Burgerschap, Ministerie van BZK

Wie doet wat met burgerschap? Opening Wat is burgerschap? Wie doet wat met burgerschap? Wat betekent burgerschap volgens u (Robert maakt een rondje) Wie is er beroepsmatig bezig met het onderwerp burgerschap Wie zijn wij: Robert: goed burgerschap lijkt in toenemende mate de invulling te krijgen vanuit politiek. Zelf werk ik aan de kabinetsreactie op de motie Van Dam die oproept tot het versterken van gedeelde waarden en onderlinge verbondenheid in beleid. Paul:

Wat zien we op ons afkomen Wat zien we op ons afkomen. Ook onze vraag aan jullie is, hoe moeten we dat duiden. Door verschillende kabinetten is burgerschap steeds verder ‘opgeblazen’ tot een remedie tegen alle maatschappelijke problemen. De belofte van burgerschap is natuurlijk fantastisch voor beleidsmedewerkers, maar burgerschap is natuurlijk geen duizend-dingendoekje

Perspectieven op burgerschap Klassiek liberaal burgerschap Rechtsverhouding Het recht om, binnen bepaalde grenzen anders te zijn Overheid is strikt neutraal, grenzen bepaald door de wet Cultureel burgerschap Identificatie met een gemeenschappelijke cultuur Loyaliteit, binding en gemeenschapszin centraal Politiek burgerschap Identificatie met de publieke gemeenschap Nadruk op participatie (samen vorm geven aan samenleving) Nog steeds sprake van pluriformiteit Klassiek liberaal burgerschap Burgerschap is in dit perspectief het volwaardige lidmaatschap van een politieke gemeenschap. Het individu is vrij om te doen en laten wat hij wil of is, maar heeft de plicht om alle anderen te erkennen als partij (hoezeer ze er ook mee oneens zijn) en stelt slechts grenzen aan vorm en manieren. Grenzen worden bepaald door de wet. De overheid treed op als bewaker van het speelveld en vooral wanneer burgers daarbuiten treden. De Staat heeft geen inhoudelijke ambities, burgerschap is een zaak van burgers zelf.   De communitaristische opvatting (cultureel burgerschap) Bij communitaristisch burgerschap gaat het om betrokkenheid bij en identificatie met een gedeelde cultuur. Bij deze opvatting staan burgerzin, gemeenschapsdenken en lidmaatschap (het gevoel erbij te horen) centraal. Een burger is pas écht burger als hij of zij betrokkenheid voelt bij de samenleving waarin hij leeft. De communitaristische opvatting vereist een zekere loyaliteit en een sterke binding en identificatie met de samenleving. Pas als daar sprake van is, is er sprake van burgerschap. De neo-republikeinse opvatting (WRR 1992) Zolang de twee genoemde perspectieven samenvallen is er niets aan de hand, maar de WRR constateerde daar een probleem. Wat delen we nog? Antwoord: we zijn altijd óók nog lid van de publieke gemeenschap De nadruk ligt op participatie. Deze opvatting vraagt een actieve inzet van de burger. Participatie zien de neo-republikeinen als doel en middel tegelijk: door te participeren gaan mensen deel uitmaken van de maatschappij waarin ze leven. Het kunnen spreken van de taal is belangrijk binnen deze visie. Participatie gaat verder dan alleen meedoen op de arbeidsmarkt of in het onderwijs, het omvat ook politieke participatie. Bedoeling is dat de burgers van een land samen vormgeven aan het publieke leven, dat publieke leven kan trouwens pluriform zijn.

En volgens de Speld…. Burgerschap: Het ideaal dat mensen die staan ingeschreven bij de gemeentelijke basisadministratie het volkslied kennen en verder gewoon een beetje normaal doen. Of de korte versie uit de Speld ‘Binnenhof survivalgids’

Concreet in BZK beleid Burgerforum kiesstelsel (2006 vernieuwingsagenda minister Pechtold) Handvest verantwoord Burgerschap (2007 normen en waarden discours van Balkenende) Waardencatalogus (2008) Instellen Huis voor de democratie en rechtstaat Pro-Demos (2008) Maatschappelijke participatie en burgerinitiatief (2009 en verder) Motie Van Dam (gedeelde waarden) Je ziet hier heel mooi de ideologische beleidsvoorkeuren. D66 hangt het op aan politiek burgerschap, CDA aan sociaal burgerschap, de waardencatalogus is een vorm van cultureel burgerschap etc.

Sleutelbegrip democratisch burgerschap Burgerschap= vreedzaam omgaan met verschil Perspectief benadrukt de wijze waarop Spelregels (onderling en in de verhouding met overheid) Sheet 4) Al die perspectieven leren een ding; burgerschap is iets dat je deelt en dat je helpt om datgene wat je niet deelt te kunnen accommoderen. Want uiteindelijk zijn burgers heel verschillend en hebben zij verschillende wensen, behoeften en tegenstrijdige claims. Burgerschap gaat over het vreedzaam omgaan met verschillen. En dat kan op verschillende manieren. Door elkaar te tolereren, door je met elkaar te identificeren en door samen te participeren. Als geen van die dingen niet meer lukt kan dat duiden aan een gebrek aan democratisch burgerschap.

Responsieve rechtstaat en burgerschap Relevant wanneer… - participatie uit de hand loopt - burgerzin conflicteert met ambities van de overheid

Actief burgerschap

Gewapende burgerzin Sheet 5) Op al die aspecten zijn wel kwesties te bedenken die spelen. Tolerantie bijvoorbeeld. Tolerantie wordt een vies woord, of het wordt desinteresse en wegkijken. Gewelddadig burgerschap is een issue. Rellende Marokaanse jongeren in Ede, insprekers in Oranje en Steenbergen, rellen in Geldermalsen. Allemaal voorbeelden van gewapende burgerzin; een contradictie want wie geweld gebruikt verandert van burger met rechten in een relschopper. Identificatie wordt ingewikkelder en politieke participatie is het werk van weinigen.

omgaan met verschillen: hoe moest dat ook alweer? Sheet 8) Het vermogen om ingewikkelde kwesties rond identiteit en belangen respectvol en geweldloos te voeren is echter geen gegeven. Dat is niet een kwestie van het onderschrijven van principes, maar van vaardigheden. Het maatschappelijk debat wordt de laatste jaren ruw en polariserend gevoerd. Dat behoeft geen apart betoog. Wellicht zijn we in de Nederlandse samenleving het vermogen om respectvol met verschillen om te gaan al heel lang kwijt. Dat is dan weer de andere kant van de verzuiling; daar werd nooit het gesprek gevoerd. Omgaan met verschillen moeten we weer helemaal opnieuw leren. Dat kan niet helemaal zonder vertegenwoordiging want het vraagt niet alleen goede manieren, maar ook verbale vaardigheden. De tekst van minister Schippers is knap omdat hij zowel stevig, stellig als ook zoekend en verbindend is. Kom er maar eens om. Dat vermogen krijg je niet vanzelf. Het gaat verder dan het omarmen van principes, verder dan eenmalig burgerschapsvorming op scholen, het moet worden onderhouden middels democratische ervaringen. Niet alleen integratie en onderwijs is hier aan zet, maar – voor het onderhoud - ook politiek en openbaar bestuur.

Mijn vrijblijvende voorstel is om vier kernthema’s binnen het burgerschap te benoemen. Iedereen houdt van allitereren, dus vier ‘O’’s.