Informatieavond ernstige rekenproblemen en dyscalculie 30 november 2016 www.dctwente.nl

geheugen overige leerlingenzorg dyslexie dyscalculie Jungle memory Werkwoordspelling Cogmed 16 orthopedagogen Dyslexie onderzoek en behandeling Consultatie Dyscalculie onderzoek en behandeling Individueel onderzoek ICT-hulpmiddelen en dyslexie Groepsonderzoek: dyslexie, schoolkeuze overige leerlingenzorg dyslexie dyscalculie

Programma Hoe verloopt het rekenen? Wat is dyscalculie? Diagnostiek van ernstige rekenproblemen / dyscalculie. Behandeling en begeleiding van ernstige rekenproblemen / dyscalculie. Wij hopen dat ons programma u kan voorzien van informatie die u zoekt. Wij zouden graag willen weten wat uw verwachtingen van vanavond zijn? Wanneer is deze presentatie nuttig? Uw verwachtingen willen wij graag op de flip-over schrijven. Gaandeweg de avond worden deze zaken hopelijk besproken. Zo niet, dan kunnen we na de presentatie ook vragen individueel bespreken.

Rekenen/Wiskunde Filmpje Rekenen is een proces. Je hebt handelingen en inzicht nodig in rekenkundige principes om tot een goed eindresultaat te komen. Het is een complex geheel, waarbij meerdere delen van de hersenen betrokken zijn. https://www.youtube.com/watch?v=1GwpQgwH94g Rekenen wordt ook wel omschreven als een proces waarbij de realiteit wordt geordend, waarbij je inzicht in handelingen nodig hebt, zodat je logische operaties kunt uitvoeren. Je moet er iets voor doen waarbij je veel achterliggende kennis moet hebben (zo moet je bijvoorbeeld weten wat de getallen betekenen). Rekenen vergt intensieve hersenactiviteit want meerdere hersengebieden worden gebruikt, waaronder ook het taalcentrum. Een getal bestaat uit het woord 'vijf’. Daarnaast heb je maar ook het cijfer '5' en de hoeveelheid *****. Deze 3 aspecten bevinden zich in verschillende hersengebieden. Daarnaast is bij rekenen ook nog het frontale hersengebied van belang, dat een rol speelt bij planning en probleemoplossing. Rekenen is dus een complex geheel.

Functionele gecijferdheid Het doel van het leren rekenen is zelfredzaamheid in de maatschappij in alledaagse rekensituaties. Doel van het rekenen: tot functionele gecijferdheid komen. Dit houdt in dat er sprake is van zelfredzaamheid in alledaagse rekensituaties. Goed kunnen rekenen is geen doel op zich, maar een tool. Iets om in de maatschappij te kunnen functioneren. Denk maar eens aan de dagelijkse situaties. Het foldertje van de AH valt op de mat. Is 25% korting veel? Wat betekent dat? Heb ik genoeg aan 5 euro om 2 pakken kaas te halen? Ik moet met de trein, maar hoe laat vertrekt de trein? Wat kost het?

Soms verloopt het leren rekenen niet vanzelf ‘Protocol Ernstige Reken-wiskunde problemen en Dyscalculie’ (ERWD) Doel: in het onderwijs boeiend en effectief rekenonderwijs aanbieden. Leerkracht dient het onderwijs aan te bieden in 3 sporen. Bij veel dingen die je in het dagelijks leven doet heb je rekenen nodig. Dat er goed rekenonderwijs plaats vindt om tot functionele gecijferdheid te komen is dus ook erg van belang. In 2011 is het protocol ERWD (Ernstige Reken-Wiskundeproblemen en Dyscalculie) verschenen. Het doel van dit landelijke protocol is het bieden van richtlijnen en handvatten voor de praktijk om optimaal rekenwiskunde-onderwijs te kunnen ontwikkelen voor alle kinderen en jongeren in de leeftijd tot 14 jaar. ERWD2 en 3 voor het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Ook biedt het richtlijnen om rekenproblemen te voorkomen, te herkennen en hoe ermee om te gaan. Belangrijk is dat de juiste afstemming tussen leerkracht en leerling wordt gevonden, dus tussen de leerstoflijn en de ontwikkelingslijn van een individuele leerling. Er wordt op 3 sporen gewerkt wat varieert van standaard lessen volgens de methode tot individuele handelingsplannen en de instructie afstemmen op de behoeften van een leerling.

Prevalentie Rekenzwak 15% Ernstige rekenproblemen 7-8% Dyscalculie 2-3% Als we kijken naar het voorkomen van rekenproblemen zien we dat een bepaald percentage leerlingen meer begeleiding nodig heeft dan de standaard lessen. 15% heeft milde rekenproblemen. 7-8 % ernstige rekenproblemen en bij 2-3% is er sprake van dyscalculie. In slechts in enkele gevallen is er sprake van dyscalculie. Bij dyscalculie blijven de rekenproblemen bestaan ondanks intensieve begeleiding. De rekenwiskundige ontwikkeling van de leerling wordt waarschijnlijk belemmerd door kindfactoren.

Wat is dyscalculie? Filmpje dyscalculie Een korte toelichting op dyscalculie http://www.youtube.com/watch?v=fI-Py8l4WoY Een beeld geven van de rekenproblemen dyscalculie

Definitie dyscalculie “Dyscalculie is een stoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen met het leren en vlot/accuraat oproepen/toepassen van rekenwiskundekennis (feiten/afspraken), die blijvend zijn ook na gedegen onderwijs (Van Luit).” Dyscalculie betekent letterlijk 'niet kunnen berekenen'. Het is net als bij dyslexie in feite een andere term voor ernstige en hardnekkige problemen bij het aanleren van bepaalde schoolse vaardigheden, die niet worden veroorzaakt door een gebrek aan intelligentie of te weinig onderwijs. Bij dyscalculie gaat het om ernstige en hardnekkige problemen met het leren en vlot/accuraat oproepen/toepassen van reken-wiskundekennis (feiten/afspraken). Automatiseringsproblemen spelen een rol: bijvoorbeeld het snel uitrekenen van sommen over het tiental, de splitsingen tot 10 kennen (7 en 3 is tien), de tafels, onthouden van de stappen die je nodig hebt voor een staartdeling. Heb je je hele leven Openbaart zich op verschillende momenten. Wanneer kinderen bijvoorbeeld goed kunnen tellen of compenseren met geheugen openbaart het zich pas later. Vaak een erfelijke basis. Over de oorzaak van dyscalculie bestaat nog niet voldoende duidelijkheid. De toenemende kennis uit neuropsychologisch onderzoek suggereert dat het zou gaan om een betrokkenheid van (en mogelijke uitval in) specifieke hersengebieden. Overigens is voorzichtigheid hier op z'n plaats. Uit het hersenonderzoek naar leerstoornissen weten we vaak wel dat bepaalde hersengebieden er iets mee te maken hebben, maar niet wat ze ermee te maken hebben.

Kenmerkende problemen Zwak in het ophalen van rekenfeiten uit het geheugen. Tot op late leeftijd gebruik maken van telrijen en vingertellen bij eenvoudige sommen. Opgaven in redactievorm/verhaalsommen niet kunnen oplossen. Bij complexe opgaven, waarbij tussenstappen nodig zijn, de draad kwijtraken. 1 Zwak in ophalen van rekenfeiten: Ze weten op jonge leeftijd (6 tot 8 jaar) niet dat 4 tussen 3 en 5 ligt, dan 5+3=8, hoe een getallenreeks is opgebouwd. 2 Ze blijven traag in het rekenen: Automatiseren blijft een probleem. 3 Bijvoorbeeld; Mirjam koopt een jurk van 90 euro. Ze krijgt 10% korting. Ze betaalt met 100 euro, hoeveel krijgt Mirjam terug? Ze hebben veel moeite om de info uit de redactiesom te ordenen. Weten niet welke info eruit moeten filteren om tot de som te komen. Ze hebben info nodig uit de tekst en een plaatje. Kost erg veel moeite om de juiste strategie te kiezen. Weten niet wat de getallen betekenen. 4) 33x8 via 10x8+10x8+10x8 +3x8, en dan een tussenantwoord vergeten. Daarnaast ook: Problemen met het herkennen van rekenkundige symbolen. (bijvoorbeeld grote getallen, %). Moeite met het adequaat opstellen en groeperen van getallen bij berekeningen, consequent van links naar rechts rekenen 37+36+13. Niks makkelijk doen. Problemen zijn al op jonge leeftijd zichtbaar.

Automatiseren Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat dyscalculie met name wordt gekenmerkt door een uitval op het gebied van declaratieve kennis, automatiseringstekorten moeten in ieder geval aanwezig zijn. Meest kenmerkende is het automatiseringsprobleem. Ze worden niet competent in het oplossen en blijven traag in rekenen. Automatiseren is een blijvend probleem. Ze zijn veel tijd kwijt omdat ze de som niet uitrekenen zoals de toetsmaker heeft beoogd. Verschil tussen memoriseren en automatiseren. Memoriseren is het uit het hoofd leren (inprenten) en kunnen reproduceren van weetkennis, zoals bij optellingen tot twintig of de tafels van vermenigvuldiging. Memoriseren en automatiseren liggen dicht bij elkaar. Een leerling heeft de keersom 7 x 8 gememoriseerd als deze direct (zonder het uit te rekenen) zegt dat het antwoord 56 is. Deze leerling zou de keersom 7 x 8 geautomatiseerd hebben, wanneer hij nog snel enkele denkstappen uitvoert (bijvoorbeeld: 7 x 8 = 8 x 8 – 8 = 64 – 8 = 56) en het antwoord niet direct, maar na enkele seconden noemt. Het gevolg van een automatiseringsproblemen is dat ze de telrij blijven gebruiken om eenvoudige rekenopgaven op te lossen. Declaratieve kennis: wat je oproept. geautomatiseerd + procedure levert problemen op bij dyscalculie.

Inhoud diagnostiek 1. Niveaubepaling: rekenvaardigheden. 2. Verklarende factoren: planningsvaardigheden, snelheid van benoemen, aandachtsfuncties. 3. Algemeen niveau van functioneren: intelligentieonderzoek. Hoe wordt er gekeken of er wel of geen sprake is van dyscalculie? Er is geen simpele test die uitspraken doet over het wel of niet bestaan van dyscalculie. Er vindt onderzoek op maat plaats. Twee ochtenden wordt het kind op school getest. Als eerste wordt het rekenniveau bepaald. Daarnaast wordt er onderzoek gedaan naar de uitvoering van rekentaken om te kijken om hoe kind rekent, waar het vast loopt en van welke hulp het profiteert. Zo kijken we naar kale sommen, maar ook hoe opgaven van Cito worden opgelost. Vervolgens kijken we waar de rekenproblemen door verklaard kunnen worden. Voor meer info kunt u kijken op www.dctwente.nl

Criteria voor dyscalculie Er is sprake van een significante achterstand t.o.v. leeftijdsgenoten (criterium van ernst). Er is sprake van een significante achterstand t.o.v. eigen prestatiemogelijkheden (criterium van achterstand). Er is sprake van een hardnekkig probleem dat resistent is tegen gespecialiseerde hulp (criterium van didactische resistentie). 3x E/D scores. Waar de persoon in het dagelijks leven door gehinderd wordt. Kinderen lopen behoorlijk achter. Begin groep 6 in jaar, eind 8 2 jaar achterstand. Minimaal Significante rekenachterstand t.o.v. datgene wat op basis van individueel niveau verwacht mag worden. Vergelijking met zichzelf. IQ onder 70 geen dyscalculie. 70-85 ook lagere verwachtingen. Enkel als rekenproblemen forser zijn dan wat je verwacht op basis van beneden gemiddelde cognitieve ontwikkeling. Wat zit erin het kind en wat komt eruit op rekengebied. Discrepantie met overige schoolse vaardigheden. Het rekenen is resistent tegen gespecialiseerde hulp. Zijn er handelingsplannen geweest? Gerichte individuele RT? een half jaar (6 onderwijsmaanden) 2x 30 minuten extra hulp gehad. Dan de vraag of er onvoldoende vooruitgang is (leerrendement <67%). Zelf de leerbaarheid in kaart brengen door op zoek te gaan naar de zone van naaste ontwikkeling. Wat kan een leerling net niet, en welke hulp moet je bieden zodat het kind het wel kan. Vervolgens nagaan in hoeverre de leerling het geleerde heeft onthouden en kan toepassen.

Co-morbiditeit Rekenproblemen van kinderen kunnen samengaan met andere stoornissen of problemen Dyslexie AD(H)D (faal)angst DCD ASS Dyscalculie komt vaak voor in combinatie met dyslexie en met AD(H)D. Verder wordt in de literatuur comorbiditeit genoemd met spraak-taalstoornissen en met DCD. Ook bij bepaalde medische syndromen zoals Klinefelter en de ziekte van Duchenne komt dyscalculie meer dan gemiddeld voor Verband tussen lees en rekenproblemen. 5,7 % heeft ernstige rekenproblemen, 60% heeft ook problemen met lezen.

Beleid primair onderwijs Het kind heeft extra tijd bij de toetsen. Het gebruik van hulpmiddelen wordt afgeraden bij de LVS toetsen door CITO. Hulpmiddelen zijn niet toegestaan tijdens de CITO eindtoets. Wat kun je met een dyscalculie verklaring. Momenteel erg weinig. Hangt af van de directeur.

Een verklaring, en dan?! Het rapport biedt veel handreikingen voor de begeleiding, zeker het diagnostisch rekengesprek. Probeer altijd toe te werken naar beheersing op 1F niveau.

referentieniveaus Eind groep 8 wordt de eindtoets afgenomen. Eindtoets is gebaseerd op de vastgestelde referentieniveaus

Referentieniveaus

Einde van de basisschool De meeste kinderen stromen uit op het streefniveau (start VMBO-T) Sommige kinderen stromen uit op het fundamentele niveau (start VMBO B/K) Wat als dit niveau niet haalbaar is?

Passende perspectieven De basisschool kan de leerling ondersteunen. Opbouw van een rekendossier. ‘warme’ overdracht naar het voortgezet onderwijs.

Rekentoets VO Vanaf schooljaar 2016-2017 bij het VWO onderdeel van de kernvakken. Voor het VMBO en HAVO is dit besluit uitgesteld, wel moeten zij de rekentoets maken (beheersing 2F).

Compensaties en dispensaties Dyslexieverklaring levert weinig op; Extra tijd Gebruik formulekaart Mogelijkheden tot gebruik rekenmachine

Wanneer heb je recht op een aangepaste toets? Vanaf de basisschool heeft de leerling aantoonbaar moeite met rekenen en extra hulp ontvangen. Er is een verklaring afgegeven met een hierbij horend rekendossier (alleen een verklaring levert niets op!).

Begeleiding op school en thuis Voer een rekengesprek met de leerling Om te achterhalen waar het mis gaat Soms is het niet het begrip, maar een rekenfout Om juiste hulp te kunnen bieden Inzet ondersteunend materiaal of extra instructie Maak duidelijke afspraken 2 van de 4 rijtjes, tafelkaart, buur vragen Jan koopt 3 zakken met 8 appels. Hoeveel appels heeft hij in totaal? Kind denkt na en antwoord: 26. Vraag hoe hij daar bij komt. Kind legt uit: 8 x 3 = 26. Of ander voorbeeld: Jan heeft 16 knikkers en geeft er 8 weg. Hoeveel houdt hij over? Kind antwoordt: 12. hoe kom je daar bij? 6-8 is 2, dus 16-8 = 12. Passende ondersteuning en een goed gesprek kan een kind verder helpen. Bespreek wat dyscalculie is, dat het kind er niks aan kan doen. Schrap waar nodig sommen, als het kind de sommen die hij/zij maakt maar goed zijn.

Begeleiding op school en thuis Rekenproblemen leiden vaak tot een negatief zelfbeeld. Psycho-educatie: wat is dyscalculie en wat betekent dit voor het kind? Filmpje Klokhuis geeft inzicht. Wijs terug op eerdere informatie: oorzaak in hersenen, vaak erfelijk, staat los van intelligentie, kind kan er dus niks aan doen. Veel oefenen is noodzakelijk, dan kun je best ver komen. Dyscalculie kun je mee leren omgaan, maar je raakt het nooit kwijt. Het rekenen zal altijd wat lastiger blijven. Wees positief en benoem de kwaliteiten/talenten!

Welke aanpak is juist? Van concreet naar abstract met materialen, tekeningen Meer instructie- en oefentijd oefenen d.m.v. voor doen, samen doen, na doen. Eén strategie staat centraal Extra herhaling Vingers en telrijen toestaan Kladpapier alle tussenstappen opschrijven

Redactieopgaven 1 Eerst kale sommen beheersen 2 Verhaaltjes bedenken bij kale sommen 3 Redactieopgaven oefenen Hoe? - Verhaalsom rustig lezen Kleur belangrijke informatie Kijk goed: wat wordt er gevraagd? Maak tekening / plaatje van de som Heb ik de vraag beantwoord? Klopt mijn antwoord? Jan is jarig geweest en trakteert. Bas, Pien en Famke krijgen allen een zakje met 2 snoepjes. Hoeveel snoepjes zijn dat samen? 2 + 2 + 2 = 6 Dat zijn samen 6 snoepjes.

Behandeling Vanuit het diagnostisch onderzoek wordt een behandelplan opgesteld. Geen dyscalculie? Rekenbehandeling ook mogelijk. Er wordt een rekendiagnostisch gesprek gevoerd. Bij dyscalculie is behandeling maatwerk, gelet op de vele gebieden waarop de problemen zich manifesteren. Behandeling wordt individueel gegeven en is maatwerk. Bij elk rekendomein wordt apart bekeken waar de problemen zitten. Er wordt verder gewerkt vanaf wat wordt beheerst. Ook wordt er gekeken in welke groep een leerling zit en wat het moet beheersen. Je begint op het niveau waar het kind is afgehaakt. Dit komt uit het diagnostisch onderzoek naar voren. Er bestaat geen specifieke methode voor het behandelen van dyscalculie. We werken met verschillende materialen uit diverse rekenmethodes. Belangrijkste is eenduidige instructie en 1 oplossingsstrategie. Behandeling van rekenproblemen is echt maatwerk. Afstemming met school is daarbij zeer belangrijk. Een ouder is bij de behandeling aanwezig, want dan weet een ouder waar het kind mee bezig is. Thuis wordt er zoveel mogelijk zelfstandig huiswerk gemaakt. Het kind moet het zelf oefenen. Waar nodig kan een ouder enige hulp bieden.

Rekenwaaier - Met kaarten die ondersteuning bieden tijdens het rekenen Compensatie voor geheugen/automatiseringsproblemen

Factoren voor succes van de behandeling Kindfactoren: Intelligentie Geheugen Aandacht en concentratie Inzet en motivatie Externe factoren: Inzet en motivatie van ouders Afstemming met school Samenwerking alle partijen: kind, ouders, school en DCTwente Ouder(s)/verzorger(s) DCTwente School

Vragen?