Onderzoek en co-creatie: de transities in het sociale domein vanuit het perspectief van ervaringskennis Pion studiedag 6 april 2016 Martin Stam

Ervaringskennis als systeem-kritische kracht Driedubbelzinnig concept (Kool, Boumans en Visse, 2013) individueel: ervaringskennis over het individuele probleem, de aandoening of beperking; via verwerken van ervaringen tot (taciete) kennis met lotgenoten: ervaringskennis uit gedeelde levensverhalen; door gemeenschappelijke kenmerken uit verschillende ervaringen te filteren, ook in combinatie met informatie uit wetenschappelijke bronnen of vaktijdschriften, ontstaat expliciete, collectieve ervaringskennis maatschappelijk: ervaringskennis over de verhouding tussen het individuele probleem etc., én de (h)erkenning die zulke perspectieven krijgen in de maatschappij. Dit leidt bij mensen in kwetsbare posities tot systeem-kritische kennis (over marginaliseren, uitsluiten, negeren)

Ad. 3: maatschappelijke ervaringskennis Deze ervaringskennis ontstaat door ervaringen met anders zijn, met geen onderdeel mogen uitmaken van de maatschappij of met een mindere positie in de maatschappij hebben. Zij legt de nadruk op uitsluitende en onderdrukkende maatschappelijke/sociale structuren. Zij is activistisch en richt zich op spanningen om zo de bestaande situatie te veranderen. Zij stelt deze structuren/mechanismen aan de orde en geeft aan waar het knelt, onrechtvaardig is of uitsluit.

Hoe kan deze kritische, derde kennisbron meer in het middelpunt van het sociaal domein komen? Deze kennis vormt ‘een kritisch construct, dat niet aanvullend aan, maar als een antithese tegenover bestaande structuren wordt geplaatst. Het wordt verbonden aan een specifieke functie, namelijk die van empowerment en maatschappelijke veranderkracht. (…) De kennis wordt ontwikkeld om een bestaande situatie aan de kaak te stellen en te veranderen.’ Kool, Boumans, Visse 2013, p. 66. Ze staat sceptisch tegenover theorieën en ‘evidence based’ voorschriften die pretenderen precies te weten hoe de wereld in elkaar zit.

doelrationeel model Systeemwereld Chronos Denk in doelgroepen, klanten en labels (storingen en gebreken) Stel je dienstenaanbod centraal en breng mensen terug tot klanten Focus op de zorgbehoefte van de klant (wat kan hij niet): zorg voor Zeker weten: neem het zekere (EBP) voor het onzekere Verantwoord productgericht (via meetbare prestatie-indicatoren) Wat niet meetbaar is, is niet geldig Werk van buitenaf, deductief, bovenaf, en specialistisch relationeel model Leefwereld Kairos (Hermsen) Denk vanuit mensen als sociale wezens en co-producenten Vertrek vanuit de leef- en belevingswereld (zienswijze en dromen van BIPS) Focus op ontwikkelbehoefte van mensen (wat kan hij wel): zorg dat Onzeker weten: neem het onzekere (PBE) voor het zekere Verantwoord procesgericht (via samenspel van krachten) Wees verwonderd over wat eigen kracht en samenredzaamheid vermogen Werk van binnenuit, inductief, onderaf, en integraal (BIOS)

BIOS (wie geen deel uitmaakt van het probleem, kan ook geen deel uitmaken van de oplossing).  Werk van binnenuit: maak contact met de leef- en belevingswereld van burgers in precaire situaties (BIPS) * Denk en handel inductief en integraal: leer onzeker weten benutten Richt werkprocessen van onderaf in. Kom los van hokjesgeest van competitie, rivaliteit, verkokerd denken; zoek samen naar een oplossing

Epistemologie van rechter rijtje wijkt sterk af van dominante wetenschappelijke en vakkennis Inclusief (praten mét ipv praten over, tegen of negeren/uitsluiten) Holistisch (niet gesegmenteerd in specialismen) Vanuit onzeker weten (kenvermogen is inductief en divergent, sluit aan bij leef- en belevingswereld (die vaak vol zit met onverwachte wendingen en gebeurtenissen) en neemt het onzekere voor het zekere) Vanuit cyclische tijd (Kairos, empathisch) ipv lineaire tijd (Chronos, egoïstisch) Narratief, coöperatief-reflectief kenvermogen ontwikkelt zich via levensverhalen Existentiële (en daarmee ook affectieve) dimensie staat centraal: het leven met beperkingen zit vol tegenstrijdigheden; herstel is een vloeibaar, onzekere proces Vanuit activisme (‘anticiperende bewustzijn’ volgens Bloch): het gaat er om verlangens om te zetten in te realiseren mogelijkheden.

Is co-creatie mogelijk tussen vak-, wetenschappelijke en ervaringskennis? Co-creatie betekent vruchtbare samenwerking op basis van gelijkwaardigheid en wederkerigheid = met-modus: “Whatever you do for me without me, you do against me.” (Gandhi) Het linker rijtje (dat van de ‘blauwe’ instrumentele-technocratische ‘logica’) is dominant in onderwijs, onderzoek en sociaal werk en draagt bij aan een ‘niet-openbaarheid’ (Negt/Kluge) voor ervaringen van BIPS. D.w.z. hoe kan de onderliggende epistemologie en handelingslogica van het rechter rijtje (vanuit nabijheid handelen = solidair zijn, er zijn en er net zo lang zijn als nodig, daarbij erkennen dat de vermogens van mensen zoveel verder reiken dan hun reductie tot klant) meer op de voorgrond komen?

Vraag: wat voor openbaarheid is nodig om ervaringskennis te includeren in het sociale domein? veel kracht blijft braak liggen doordat de systeemwereld, waarvan ook sociaal werkers de afgelopen kwart eeuw steeds meer deel uit zijn gaan maken, mensen terug brengt tot klanten, cliënten of patiënten, d.w.z. object en verlengstuk van professioneel handelen. Deze ontwikkeling staat haaks op de trend die beleidsmakers en politici willen bevorderen met de participatiesamenleving: versterken van eigen kracht, zelfredzaamheid en participatie. Kan ervaringskennis en kunnen ervarings(des)kundigen samen met professionals (docenten, sociaal werkers, ambtenaren, onderzoekers) deze discrepantie helpen overwinnen, en zo ja: wat is daar voor nodig?