Stemergonomie: de stem (on)besproken Prof. Dr. Bernadette Timmermans, docent ‘stemtechniek’ Interdisciplinaire vakgroep Lerarenopleiding VUB Leen Claes,Preventieadviseur ergonomie HDP/ARISTA externe dienst voor preventie en bescherming op het werk

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 2 Inhoud Waarom stemergonomie? Prevalentiecijfers Wat is een stemprobleem? Spreken = spiergebeuren Misuse, abuse, overuse ….gevolgen? Belastende factoren Stemzorg Toonhoogte- luidheids- en kwaliteitscode Ligging strottenhoofd Werking stembanden Stemtechniek Psychische factoren Externe fysische factoren Stemproblematiek en beroepsziekte? Te nemen maatregelen?

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 3 Waarom stemergonomie? Primaire preventie: voorkomen dat stemproblemen ontstaan (DG: doelgroep: gezonde leerkracht) Secundaire preventie: stemproblemen in een vroeg stadium opsporen (DG: leerkracht die nog niet gediagnosticeerd is) Tertiaire preventie: complicaties en verergeren van het stemprobleem voorkomen (DG: leerkracht die al gediagnosticeerd is met stemproblemen)

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 4 Waarom stemergonomie? Preventie versus therapie versus training Beter voorkomen dan genezen Leerkrachten informeren d.m.v. brochures ‘Meer stem voor leraren’ ( Opleiding geven: stem trainen Indien probleem: dan privé logopedie

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 5 Percentages stemproblemen - leerkrachten 50% stemproblemen tijdens carrière 31% afwezig wegens stemprobleem 17% toekomstige leerkrachten 90% HEEFT EFFECTIEF een stemprobleem tijdens loopbaan Stemproblemen:vooral aan het begin van de carrière rond de leeftijd van jaar. Referentie van Janvier

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 6 Wat is een stemprobleem? Stem functioneert niet naar behoren −Stemklank valt weg of stemkwaliteit wijzigt −Permanent of tijdelijk karakter −Pijn tijdens het spreken −Vermoeide stem, zwakke stem Dames Heren

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep Spreken = spiergebeuren Adem: middenrif Stem: stemspier, spieren strottenhoofd Articulatie: lippen, tong, kaak de juiste spiergroepen moeten aangesproken worden 7 schouders nek en hals “?”

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 8 Stemproblemen door misuse, abuse, overuse… Misuse  Fout gebruik van de ademhaling: hoge adem/geen ademsteun  Fout gebruik van de stem: te hoog, te luid  Een verkeerde houding: kin en schouders omhoog, … Abuse  Roepen, krijsen, gillen  Fluisteren  Kuchen en keel schrapen  Te luid niezen  Veel harde inzetten Overuse  Te veel praten  Zonder stempauzes

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 9 bij langurige belasting abuse misuse overuse aangeboren stemprobleem resultaat knobbeltjes cyste poliep vochtophoping organisch stemprobleem Gevolgen? leidt tot functioneel stemprobleem hypo hyper

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 10 Kern: verkeerd stemgebruik Tellen 1, 2, 3 luider 1, 2, 3 en luider 1, 2, 3

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 11 Belastende factoren Invloed van de andro- en oestrogenen Levensstijl  Rookgedrag / drinkgedrag / voeding Persoonlijkheid  faalangst/plankenkoorts(begin carrière)  stress/werkdruk

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 12 Stemzorg Veel water drinken in de klas – tijdens les Vochtige omgeving in leef- woon- en lesomgeving Cafeïnevrije koffie en met mate Vermijd reflux: −Eet en drink niet 2 uur voor slapengaan −Vermijd sterk gekruid voedsel −Drink niet te veel cola en dergelijke meer Op tijd stemrust tijdens de dag Stem meteen ‘s morgens opwarmen Goed doseren: zingen na een hele dag lesgeven? Rook NIET Drink alcohol met mate

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 13 Toonhoogtecode Verschil in sekse Sociale rol Leeftijd lage stem / mannelijkheid hoge stem / vrouwelijkheid * dominant* ondergeschikt * vertrouwen* kwetsbaar * bescherming* afhankelijk * controle* zacht = karakteristieken van de spreker, = hoe hij/zij WIL zijn

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 14 Toonhoogtecode wereldwijd

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 15 Intensiteitscode Luide stem − agressief − dominant Zachte stem − ondergeschikt − warm

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 16 Kwaliteitscode Cultuur en taalgemeenschap −Noorden: heldere stemmen −Zuiden: ruwere stemmen Paolo Conte Gunnhild Tvinnereim

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 17 Ligging strottenhoofd Gevoelige ligging

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 18 Werking van de stem Goede stemplaatsing Goede stembandsluiting

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 19 Verschillende werking Toonhoogte: spierspanning − Stemspier − Aantal trillingen per seconde − Natuurlijke versus habituele toonhoogte!! Luidheid: openingsgraad − Hoeveelheid lucht − Hoeveelheid druk onder de stembanden Loskoppelen − Blijf bij je natuurlijke toonhoogte

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 20 Stemtechniek Spanning van de keel wegtrekken −Naar de mond: pittig articuleren −Naar het middenrif: ademsteun

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep Stemtechniek: vanuit een goede houding Gronden: speel piano met uw tenen Benen open op heupbreedte Staartbeentje ‘de grond in boren’ Rechte rug Schouders laag Schouders open Kin niet te hoog Hoofd recht 21

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 22 Naar de mond: in het masker spreken Oude Grieken: theatermasker

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep Naar de mond: goed articuleren universiteitsbibliotheekbewegingsmogelijkheden beleefdheidsvisitesdrankbestrijdingvereniging individualiteitvoorzorgsmaatregelen temperatuursverschilleninvaliditeitsverzekering voorzorgsmaatregelenplichtsbetrachting trillingsverhoudingenstrokartonindustrie majesteitsbeledigingarteriosclerose doofstommeninstituutautobuspassagiers verstandsverbijsteringsmeekschriftschrijfster vreemdelingenverkeergeduldbeproevingen onderofficierskantineschildpaddensoepindustrie krankzinnigengestichtherdenkingsbijeenkomst beetwortelsuikerfabriekdorpsherbergvermakelijkheden 23

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 24 Goede resonans Warm en ontspannen stemgeluid Laat je strottenhoofd zakken Kijk dom! Steek het spreken in je neus Richt je stem en spreken naar voor −muilkorfje −neusvleugel −borstbeen in gedachten verzonken mandenmakers kennen magere melk drinken zonnewering van aluminium in deinende branding Naar de mond: resonans

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 25 Laag ademen Reflexmatig Spanning verstoort het proces Naar het middenrif: reflexmatige ademhaling

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 26 Naar het middenrif: ademsteun Juiste spierengroep aanspreken Belastingsoefeningen ademhalingspieren −Zware steen opheffen −Druk tegen achterhoofd −Druk borstbeen

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep Roepoefening: kaatsen met de adem Ja! Binnen! Kom hier! Doe dat! Dan kan ik niet! Kun je dat niet? Dat kun je wel! En gauw! En direct terug! Zo, hoe was ’t? Wat heb je daar? Een kat! Pas op! Ze krabt! Gooi ze weg! Laat los! Gauw! Daar heb je ’t al! Stommeling, kijk dan uit! Vlug, vlug, naar de dokter! Domkop, ik zei het je toch! 27

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep Stemtechniek Alles hangt samen −Stevige articulatie −Goede ademsteun en kaatstechniek −Goed geplaatste en resonante stem 28

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 29 Externe fysische factoren 1. Geluid Wetgeving: Meer dan 80 dB(A): individuele gehoorsbeschermers ter beschikking? Meer dan 85 dB(A): verplicht dragen van gehoorbeschermers? Audiometrisch onderzoek (met periodiciteit van…) Metingen van het geluidsniveau, aard en duur (bijv. Impulsgeluid) Onderschatte geluidsniveaus in het onderwijs −L.O., Kleuteronderwijs en lager onderwijs

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 30 Externe fysische factoren Uit een Frans onderzoek: Stil werk: 50 – 60 dB(A) Klaslokalen: dB(A) Speelplaatsen, sportlessen en muzieklessen: dB(A) Kleuterklassen: dB(A) Technische werkruimten en zwembaden: Weinig aandacht voor akoestiek in schoolgebouwen Ideale nagalmtijd: T60 tussen 0,5 en 0,7 sec. In sportzalen: maximaal 1 sec. (T60: tijd die nodig is om een geluidsniveau in een lokaal met 60 dB te doen afnemen)

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 31 Externe fysische factoren −Technische maatregelen: Stille en geluidruchtige zones in scholen scheiden Geluidsarme apparatuur aankopen Stemversterkende apparatuur voorzien −Organisatorische maatregelen: Plannen van geluidruchtige werkzaamheden in vakantieperiode of vóór 8u30 na 16u Ter beschikking stellen van water Klassamenstelling −Persoonlijke maatregelen: Vorming over verantwoord stemgebruik en stemtraining Hulpmiddelen aanwenden bijv. gong, bel

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 32 Externe fysische factoren 2. Klimaat en luchtkwaliteit −Temperatuur −Vochtigheidsgraad: Luchtvochtigheid tussen 45 en 55 % is ideaal Maatregelen −Luchtreiniging en regelmatige reiniging filters (airco) −Radiatoren met thermostaatsknop −Water aan radiatoren −Zonwering −Uitschakeling van overbodige warmtebronnen −Voorkomen van tocht −Bijkomende maatregelen bij 30 graden (volgens WBGT) −Pauze in koele ruimtes −Voldoende frisse dranken −Mogelijkheid om persoonlijk bij te regelen (openen van ramen of radiator bijregelen )

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 33 Externe fysische factoren 3. Propere werkomgeving −Vermijden van stof Maatregelen −Eventueel aanschaf van een ionisator (om kleine stofdeeltjes en schadelijke stoffen te neutraliseren) −Goed onderhoud van werkplek −Dichte kasten −Gladde vloerbekleding −Stofvrij krijt

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 34 Stemproblematiek en beroepsziekte? Afgewezen: 7 Aanvaard: 6 In behandeling: 4 Blijvende arbeidsongeschiktheid: 1 Info: Aangifte van de beroepsziekte: t.a.v. AgODi Afdeling Advies en Ondersteuning onderwijsPersoneel Hendrik Consciencegebouw Koning Albert II Iaan BRUSSEL tel: Aangifte wordt doorgestuurd naar MEDEX. MEDEX neemt de beslissing.

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 35 FBZ versus MEDEX K.B. van 27 december 2004 (B.S ) BIJLAGE III: Europese lijst van Beroepsziekten Deel II. Aanvullende lijst van ziekten die vermoedelijk door de beroepsuitoefening veroorzaakt worden, gemeld zouden moeten worden en in de toekomst in bijlage I van de Europese lijst opgenomen zouden kunnen worden 2.5. Door fysische agentia veroorzaakte ziekten Noduli van de stembanden door intensief beroepsmatig stemgebruik

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 36 FBZ versus MEDEX Het onderwijs: apart systeem voor beroepsziekten via de bevoegde administratieve gezondheidsdienst (MEDEX) Leerkracht is meestal niet onderworpen aan gezondheidstoezicht Aangifte bij MEDEX via spontane consultatie bij de arbeidsgeneesheer Zeer zeldzaam: aangifte van KNO-arts bij FBZ (deze zal aangifte opnemen in statistische gegevens) FBZ zelf is niet bevoegd voor het onderwijs / Medex vraagt soms advies aan FBZ

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 37 FBZ versus MEDEX Tot 2005: geen erkenning van verzekering van stemproblemen als beroepsziekte, nu wel maar: Er moet worden bewezen dat stemprobleem effectief met lesgeven te maken heeft.

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 38 Te nemen maatregelen Test Logopedische screening in curriculum van leerkrachtenopleiding: vroegtijdige screening en preventieve begeleiding Theorie Vorming over stemgebruik en stemhygiëne in curriculum Training Training van technische vaardigheden én ook van didactische en pedagogische vaardigheden. (stem, houding en presentatie) Stressmanagement Transfer Ondersteuning van jonge beginnende leerkrachten

AristA maakt deel uit van de HDP-AristA Groep 39 Vragen? Prof. Dr. Bernadette Timmermans logopediste - docente stem 0474/ Rits en Toegepaste Taalkunde Lerarenopleiding VUB Stemcoach VRT