1 Onderzoeksinstituut OTB Zin en onzin van klimaatneutraal bouwen en wonen Inleiding tijdens symposium ‘Op naar een klimaataanpak voor wonen’ De Verduurzamers, Utrecht, 14 april 2016 Hugo Priemus, emeritus hoogleraar TU Delft

2 Onderzoeksinstituut OTB Nationale energiedoelen (1) Eind 2014 was in de EU in totaal 14% van de energie hernieuwbaar. De EU wil in 2020 een aandeel van 20% hernieuwbare energie. Voor 2030 is het streefpercentage 27%. Zweden koploper: 52,6% Letland, Finland: 38,7% Op Frankrijk na is Nederland het verst verwijderd van doelen voor hernieuwbare energie in (NRC, ).

3 Onderzoeksinstituut OTB Nationale energiedoelen (2) Energieakkoord: van 5,5% vernieuwbare energiebronnen naar 14% in Op Malta (4,7%) en Luxemburg (4,5%) na: laagste ambitie in EU. Zelfs deze prestatie lijken we niet te halen. De Stroomwet is door de Eerste Kamer afgeblazen. Goedgekeurde noodwet moet dat nu repareren.

4 Onderzoeksinstituut OTB Figuur 2Ontwikkeling energie-index. Sociale huur en convenants doelstelling 2020

5 Onderzoeksinstituut OTB Internationale energiedoelen Klimaatakkoord Parijs: we moeten ruim beneden temperatuurstijging van 2ºC blijven. 180 nationale plannen. Geen sancties. Nauwelijks handelingsperspectieven beschikbaar: Internationaal vlieg- en scheepverkeer valt overal buiten. Vanaf 2050: emissie = nul (broeikasgasneutraal). Naar een circulaire economie; cradle-to-cradle; kringloopeconomie.

6 Onderzoeksinstituut OTB Nederland en de wereld Effect emissies broeikasgassen: volkomen plaatsonafhankelijk. Besparing in Nederland wordt tenietgedaan door groei in China, India etc. Kosten reductie broeikasgassen in Nederland veel hoger dan in meeste andere landen. Mondiaal neemt verbruik fossiele brandstoffen nog steeds toe. Uitstoot broeikasgassen was in 2015 het hoogst sinds 66 miljoen jaar (NRC, ). Luchtvervuiling (zoals fijnstof) is wèl sterk aan plaats gebonden.

7 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (1) Begrijpelijke reactie: ambities sterk verhogen. Irreële perspectieven als ‘klimaatneutraal’ en ‘energieneutraal’. Initiatief van enkele grote bouwers en woningcorporaties: Stroomversnelling; nul-op-de- meter (NOM).

8 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (2) Vier bouwers: Volker Wessels, BAM, Ballast Nedam, Dura Vermeer. Zes corporaties: Portaal, Lefier, Woonwaard, Stadlander, TIWOS, Wonen Limburg. Oorspronkelijke planning: t/m huurwoningen NOM na renovatie. Fase 1: Prototyping: 1000 woningen: sept – dec Fase 2: Industrialisatie: woningen: 2015, Fase 3: Opschaling: woningen: 2017 t/m Aantallen van fase 1 en 2 worden niet gehaald; laat staan de aantallen van fase 3. Er zijn structurele problemen en hindernissen.

9 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (3) NOM verdient kritiek door nadruk op grootschaligheid, aanbodzijde woningbouwmarkt, bouwlobby, grote series, prefabricage en klassieke industriële aanpak (vergelijk systeembouw tijdens Bogaers), veronachtzamen van huurverhogings- effect, neiging tot uitschakeling concurrentie. Max. € per woning per ingreep. Te veel: bouwinvesteringen, te weinig investeringen in zon, wind, geothermie.

10 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (4) NOM-woningen Tilburg (TIWOS) (Volkskrant ). 17 rijtjeshuizen. Huurder: “Ik ben er als laatste ingestapt, maar ik heb enorme spijt.” Zelfde huurder: “Volgens de thermostaat moet het 22 graden kunnen worden, maar dat haalt hij gewoon niet. Als het buiten koud is, moet ik een petroleumkacheltje aansteken om het warm te krijgen.” Kosten: € per woning. “Dat kan door massaproductie goedkoper worden.” Huurders betalen ‘energieprestatievergoeding’ aan corporatie in plaats van energierekening aan nutsbedrijf.

11 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (5) De ideologie achter NOM wordt al enige tijd met nadruk verwoord door Jan Willem van de Groep. Hij schetst NOM als “een middel om de bouwsector over een systeemgrens te duwen waarachter alles anders is en innovatie en industrialisatie noodzakelijk wordt om betere en vooral fors goedkopere oplossingen te bedenken”. (…) “Een middel om uiteindelijk een energieneutrale gebouwde omgeving te bereiken”. (…) “De bouwsector kan een factor drie goedkoper produceren. NOM probeert dat potentieel van de sector te ontsluiten.” (Cobouw, ). NOM wordt kennelijk gedreven door een volkomen irreëel perspectief, waarin louter teleurstellingen zijn ingebakken.

12 Onderzoeksinstituut OTB Stroomversnelling: nul-op-de-meter (6) “NOM-idealist bedreigt de bouw” Cobouw Maxime Verhagen (Bouwend Nederland): “… die euro die dat kost, is voor veel mensen onbetaalbaar.” Verhagen komt op voor de klant die kleinere stapjes wil maken. Verhagen: “Ondanks de enorme lobby is er nog steeds geen gratis geld.” “NOM-mers” die de bouw miljarden werk beloven, kosten de bouw juist werk.” Iedereen die zegt dat alles fout is behalve nul-op-de-meter benadeelt de bouw en de opgave om energie te besparen. Het gevolg is namelijk dat er niets gebeurt.

13 Onderzoeksinstituut OTB De indruk ontstaat dan ook dat de kostenreductie die met de huidige energieprijzen op de gasrekening kan worden gerealiseerd tot de verhoging van de huur niet veel zal kunnen bijdragen aan het verminderen van de woonlasten. Figuur 8Maximale huurruimte en realistische besparing op de gasrekening, per jaar bij labelverbetering huurwoningen van G naar F t/m A

14 Onderzoeksinstituut OTB Energielabels als Egyptische rijbewijzen (1) Zeer onbeholpen systeem van energielabels. Wildgroei aan duurzaamheidscertificaten. A/B en F/G: weinig relatie met gemeten energieverbruik. Hoogste rendement bij labelstap naar B/C. Energielabel A/B voor vrijstaand huis: toch hoog energieverbruik. Gedrag gebruikers blijft buiten beschouwing, inclusief elektriciteitsgebruik auto-scooter-Ebike, computer, Ipad, Iphone, datagebruik. Zie ICT-backbones; knooppunt Amsterdam Internet Exchange.

15 Onderzoeksinstituut OTB Energielabels als Egyptische rijbewijzen (2) Volgens Brounen en Kok verhoogt een A-label de transaktieprijs met € en reduceert zo’n A- label de verkooptijd met 70 dagen. Van der Ploeg (directeur VBO Makelaar): ‘Het energielabel heeft (…) geen enkele waarde, want de inhoud klopt niet.’ ‘Met dit label ben je iedereen aan het bedotten.’ Nederlandse methodiek met de ‘expert op afstand’ en toetsing via internet voldoet niet aan Europese richtlijnen.

16 Onderzoeksinstituut OTB Energielabels als Egyptische rijbewijzen (3) Figuur 1Mutaties van energielabels in de periode

17 Onderzoeksinstituut OTB Energielabels als Egyptische rijbewijzen (4) Figuur 3Aandeel bewoners waarbij (bijna) altijd ramen of roosters open staan in woonkamer, naar energielabel

18 Onderzoeksinstituut OTB Energielabels als Egyptische rijbewijzen (5) Cobouw 30 maart 2016 Volgens de Amsterdamse Rekenkamer is het energielabel een slechte voorspeller van het werkelijke energiegebruik. Het effect van energiebesparende maatregelen is veel kleiner dan het theoretische effect. Basis: data-analyse Amsterdamse corporatiewoningen.

19 Onderzoeksinstituut OTB Figuur 4Gemiddeld gas- en elektriciteitsverbruik

20 Onderzoeksinstituut OTB Figuur 5Gebruiksoppervlak van de woning en gestandaardiseerd gasverbruik per jaar

21 Onderzoeksinstituut OTB Figuur 6Elektriciteitsverbruik per huishouden, naar belastbaar inkomen, 2012

22 Onderzoeksinstituut OTB Figuur 7Elektriciteitsverbruik per huishouden, naar aantal personen, 2012

23 Onderzoeksinstituut OTB Functie woning Veranderende functie woning. Niet alleen consumptie en sociale contacten, steeds meer: webwinkelen, E-learning, telebankieren, werken. Niet alleen fysiek centrum maar ook virtueel centrum in digitale netwerken. Ceteris paribus: toenemend electriciteitsgebruik.

24 Onderzoeksinstituut OTB Van fossiel naar hernieuwbaar (1) Voor korte termijn zijn fossiele brandstoffen onmisbaar. Maar aandeel en absoluut verbruik zullen dalen en het aanbod hernieuwbare brandstoffen zal snel stijgen. Shell: van steenkool naar aardolie naar gas. Alles blijft binnen sfeer fossiele brandstoffen. Vooral nieuwe kennis, nieuwe technieken, nieuwe economie nodig. Banken en beleggers: geinteresseerd in groene energie als groeisector; keren zich af van fossiele krimpsector.

25 Onderzoeksinstituut OTB Van fossiel naar hernieuwbaar (2) Twee strategieën om verbruik fossiele brandstoffen te reduceren: ‒ veel betere isolatie. Maar dan problemen: binnenhuismilieu, vervuilde ventilatieroosters, hergebruik lucht, bedreiging gezondheid. Grotere invloed bewonersgedrag. ‒ transitie naar hernieuwbare grondstoffen: zon, licht, geothermie. Dit moet de kern zijn. Isolatie dan minder relevant. Smart grids. Laadpalen in/bij huis. Stadsguerilla om gebruik laadpalen.

26 Onderzoeksinstituut OTB Emissierechten Als prijs olie laag is, reduceert dat het rendement van investeringen in hernieuwbare energiebronnen. Emissierechten zijn te laag geprijsd. Veel realistischer niveau nodig, eerst op Europees niveau, daarna op wereldniveau.

27 Onderzoeksinstituut OTB Bewonersgedrag Meer nadruk op bewonersgedrag. Truien/jasjes aanhouden. ‘s Nachts kouder dan overdag. Ramen/deuren vooral dicht. Passieve zonne-energie. Minder air miles, cruises. Prijsmechanisme Maak fossiele brandstoffen duurder (nog meer accijns). Prijsprikkel + transparantie en feedback (TOON e.d.) stimuleren energiebesparende en emissie- reducerende veranderingen in het woongedrag.

28 Onderzoeksinstituut OTB Trias Energetica 1.Beperk energieverbruik door verspilling tegen te gaan (gebouwvorm, isolatie gevels, dak). 2.Maximaal gebruik energie uit duurzame bronnen. 3.Maak zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen om in resterende energiebehoefte te voorzien.

29 Onderzoeksinstituut OTB Nieuwe Trias Energetica 1.Pas gedrag aan en reduceer energiebehoefte. 2.Zet duurzame energiebronnen maximaal in. 3.Benut fossiele brandstoffen zo schoon en efficiënt mogelijk, b.v. door isolatie op redelijk niveau. Bouw fossiele brandstoffen zo snel mogelijk af. PM:Sluiting kolencentrales. Vergroening electriciteitscentrales.