Op de hoogte van de lage landen Rome, 4 juni 2012 Paul Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht.

Presentatie over: "Op de hoogte van de lage landen Rome, 4 juni 2012 Paul Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht."— Transcript van de presentatie:

1

2 Op de hoogte van de lage landen Rome, 4 juni 2012 Paul Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht

3 De bevolking zit niet stil  Bevolking 17 miljoen (plus 0,5 miljoen)  Jonger dan 20 jaar 3,7 miljoen (min 0,2 miljoen)  Boven 65 jaar 3,3 miljoen (plus 0,8 miljoen) (19,7%)  Niet-westers 2,2 miljoen (plus 0,4 miljoen)  Levensverwachting Mannen 80,3 jaar (78,7)  Levensverwachting Vrouwen 83,3 jaar (82,6)  Geen grote veranderingen in geboorte- en sterftecijfers. Inwoneraantal blijft nog licht stijgen. Alleen de grensgebieden verliezen inwoners ('krimp')  Geboorteoverschot belangrijker dan migrantenoverschot  Snelste bevolkingsgroei 1900-nu (ruim 3x) Sociaal en Cultureel Planbureau

4 Typisch voor Nederland nu, ook nog in 2020?  Wereldkampioen deeltijdwerk : vrouwen 75%, mannen 25% (31 uur)  Relatief vroeg en riant met pensioen : nu 63 jaar, bij 65 jaar nog 30%  Laagste armoedepercentage bij 65plus (2009: 2,5%)  Toenemende populariteit ZZP en zelfstandig ondernemerschap (1,2 miljoen)  Lage werkloosheid, (5,5%) relatief hoge arbeidsongeschiktheid (WAO/WIA, Wajong)  Snelle stijging opleidingsniveau: 30% beroepsbevolking HBO/WO Sociaal en Cultureel Planbureau

5 Belangrijke ontwikkelingen bij blijvende welvaart  Meer en kleinere huishoudens 7,8 miljoen (7,5 miljoen)  Meer eenpersoonshuishoudens (40%)  Ieder huishouden alles zelf, ieder lid huishouden alles zelf  Meer dan 100% gsm, tv, pc (nu al over 90% incl. internet)  Nu 7,6 miljoen personenauto’s (20% hh meer dan één), door naar 8 miljoen  Nu 7,4 miljoen woningen, plus 40.000 (?) per jaar  Heel dure leefvorm, maar geen kans op nieuwe collectievere leefvormen Sociaal en Cultureel Planbureau

6 Nederland internationaal  Bevolking: nr 8. van de EU-27  Inkomen per hoofd van de bevolking: nr. 2 na Luxemburg (36.000 euro)  Absolute omvang BBP : nr. 18 van de wereld  Exportpositie : nr. 7 van de wereld (EU nr. 2)  Concurrentiepositie : bij de eerste tien  streven: eerste vijf (nu nr. 7)  Arbeidsparticipatie M/V: nr. 1 in de EU (67/77%)  (Bijna) laagste werkloosheid: nr. 2 EU  Wereld Misere Index: beste score Sociaal en Cultureel Planbureau

7 Nederland: export en import (2010) Uitvoer goederen (miljarden euro’s) Totaal 370 Europese Unie 274 VS 17 China 5 Uitvoer diensten Totaal 89 (EU 53) Invoer goederen (miljarden euro’s) Totaal 332 Europese Unie 177 VS 25 China 31 Invoer diensten Totaal 80 (EU 41) Sociaal en Cultureel Planbureau

8 ‘Donkere wolken …’  Staatsschuld naar 2/3 BBP (400 miljard euro)  Overheidstekort boven 3%  Hypotheekschuld 105% BBP (630 miljard euro), onzekerheid toekomst hypotheekrenteaftrek  Werkloosheid loopt op  Economische groei negatief  Weinig nieuwe huizen in bouw, dalende prijzen  Pensioenleeftijd te weinig en te laat omhoog  Toekomst Euro nog steeds onzeker  Nieuwe bezuinigingen, maar waarop? Sociaal en Cultureel Planbureau

9

10 Tevredenheid met het eigen leven en een gunstig vergelijkend oordeel over de levenskwaliteit in eigen land, EU-bevolking van 15+ in 2010, in procenten Sociaal en Cultureel Planbureau

11 Vertrouwen in de regering en in het parlement Sociaal en Cultureel Planbureau

12 De stemming in het land ‘Tevreden met het eigen leven, minder tevreden met de samenleving, ontevreden met de politiek’ ‘De anderen moeten veranderen’ ‘De zacht van binnen, hard van buiten samenleving’ Nederland is van een high trust society een medium trust society en in veel opzichten een mistrust society geworden. Groeiende kloof hoger vs lageropgeleiden Sociaal en Cultureel Planbureau

13 Van traditioneel progressief naar modern conservatief Behoud van de waarden en de prestaties van de twintigste eeuw 1.Het gevoel van nationale eenheid en samenhang (jaren veertig/vijftig) 2.Het behoud van de sociale zekerheid en de verzorgingsstaat (jaren vijftig/zestig) 3.Het behoud van de persoonlijke vrijheden (jaren zestig/zeventig) Sociaal en Cultureel Planbureau

14 Modern conservatisme Behoud verzorgingsstaat Behoud persoonlijke vrijheid Behoud burgerlijke samenleving Behoud nationale identiteit Behoud sociale veiligheid Behoud welvaart Sociaal en Cultureel Planbureau Geen EU-richtlijnen ‘Massa-immigratie’ Islamisering Gedoogbeleid 'Verheffing'

15 Op weg naar 12 september 2012 ‘Het midden verdwijnt’  Wie wordt de grootste? VVD of SP? (20% plus)  Wie volgen? PvdA en PVV (15%)  Wie 10%? D66 en CDA  Wie 5%? Christen-Unie, Groen Links  Altijd klein? PvdD, SGP, (50+?) Sociaal en Cultureel Planbureau

16 De veranderende verzorgingsstaat  Angelsaksisch model: lage uitkeringen  Korte duur, bijstandsniveau (werken naar vermogen)  Skandinavisch model: iedereen moet werken  ‘Decentralisatie’  Continentaal/Rijnlands model: geen tweedeling  Zorg/onderwijs: eigen bijdragen naar draagkracht Sociaal en Cultureel Planbureau

17 Typologie verzorgingsstaat 1.Amerikaanse model: armenzorg/ tweedeling 2.Engelse model: basiszorg/lowerclass 3.Oost-Europese model: totale zorg/ lowerclass 4.West-Europese model: algemeen welzijn/middleclass 5.Arabische model: spec. welzijn/upperclass Sociaal en Cultureel Planbureau

18 Fasen verzorgingsstaat (Nederland) Garantie 1.Fatsoenlijk bestaan (‘50) - basis 2.Goed bestaan (‘60) - uitbreiding/verbreding 3. Gelukkig bestaan (‘70) - verdieping/verhoging 4.Verzekerd bestaan (’80) - beperking/verzwaring 5.Ondersteund bestaan (’00) - meer eigen verantwoordelijkheid Sociaal en Cultureel Planbureau

19 10 jaar ontwikkeling/verandering – 2000/2002 – 2010/2011 Reële nat. inkomen (1990=100)107125 Bevolking16,0 milj.16,7 milj. Huishoudens6,8 milj.7,4 milj. Bevolking 65+13,7%15,5% Beroepsbevolking7,2 milj.7,8 milj. Armoede (NVMT)5,8%6,1 (2009) Personenauto’s6,5 milj.8 milj. Sociaal en Cultureel Planbureau

20 EU en Euro 2012  Slechte zaak euro i.p.v. gulden41% (69% PVV – 16% D66/GL)  Lidmaatschap EU ok44% (20% PVV – 74% D66/GL)  Politiek in Europa krijgt een voldoende39% (17% PVV – 60% CDA) Sociaal en Cultureel Planbureau

21 Overheid verantwoordelijk voor … (18+) (2008) (11 landen)  Iedereen werk heeft  Finland (1) (6,8)  Nederland (10) (5,3)  Ouderen redelijk inkomen  Noorwegen (1) (8,6)  Nederland (9) (7,8)  Voldoende kinderopvang voor werkende ouders  Finland (1) (8,2)  Nederland (11) (6,2) (Bron: ESS 2008) Sociaal en Cultureel Planbureau

22 Voorkeuren van de burgers zoals nuverantw. burgers Basisverzekering/pakket40% 4% Kinderopvang 26%22% (subsidie voor arme ouders 30%) Ouderenzorg48%14% Buurtvoorzieningen (gemeenten)52% (Raad) 3% (SCP, 2011) Sociaal en Cultureel Planbureau

23 Gewenste uitgaven overheidsbeleid (18+) 2009/4 VerbeterenMinderZoals nuMeer Woonwijken en stadsvernieuwing 11%55%30% Integratie minderheden 34%45%15% Veiligheid op straat 2%29%67% Kunst en cultuur46%40%14% Mobiliteit (OV/wegen) 7%37%53% Sociaal en Cultureel Planbureau

24 Tevredenheid met het beleid 1996-2009 (16 jr.+) 1996200020042009  Sociale zekerheid60%75%47%77%  Ordehandhaving58515775  Leefbaarheid steden63605571  Opvang buitenlanders71655567  Zorgbeleid58324158 Sociaal en Cultureel Planbureau

25 ‘Volgen nat./intern. onderwerpen in de media’(18+), 2011 (Bijna) nietIntensief Lokale politiek31%10% Landelijke politiek17 EU523 Intern. politiek425 Natuurrampen mondiaal633 (COB/SCP) Sociaal en Cultureel Planbureau 25

26 Hoe rijker het land … Hoe duurder de zorg 16 – 18% BBP – VS 10 – 12% BBP – NL, BRD, Frankrijk, Canada, Zwitserland, België, Denemarken 8 – 10% BBP – Zweden, VK, Spanje, Japan, Australië 6 – 8% BBP – Tsjechië, Hongarije, Polen NL 1953 – 3% -Nu 12% BBP Sociaal en Cultureel Planbureau

27 Uitgaven aan zorg (eindberekening CBS 2011) (x miljard) Ziekenhuiszorg/specialisten- 23,5 Geneesmiddelen-6,5 Hulpmiddelen-2,8 Huisartsen-2,7 Paramedische zorg-1,8 Tandartsen-2,6 Geestelijke gezondheidszorg-5,5 Gehandicaptenzorg-8,3 Ouderenzorg- 16,1 Arbo/GGD-2,1 Overige zorg -2,8 Beleid, beheer, ondersteuning-2,0 Totaal- 76,7 miljard (2009 – 68,5 miljard) Index 1998 (100) – 2009 (207; 154) Sociaal en Cultureel Planbureau

28 Uitgaven zorg per huishouden en per persoon  Per huishouden-11.000 euro p.j.  Per volwassene- 6.000 euro p.j.  Per 100-jarige-50.000 euro p.j. (pensioen: 15.000 euro p.j.) Sociaal en Cultureel Planbureau

29 Toekomstige zorguitgaven 2010-2040 20102040 (trend) 2040 (supertrend) Levensverwachting M.78,882,787,8 Levensverwachting V.82,785,789,6 % BBP13,2%22%31% % gezinsinkomen (tweeverd., 1 ½ modaal) 23,5%35%46% Werkgelegenheid personen12,8%22%29% Sociaal en Cultureel Planbureau

30 Gezondheidszorg is ouderenzorg 65 plus – 15% bevolking Ziekenhuiszorg en ouderenzorg – 37,5% budget 65 plus - 1 : 3 ziekenhuisopnames, 1:4 specialistenbezoeken 85 plus – 1,5% bevolking, 12,5% zorgkosten 100 plus – 0,01% bevolking, 0,1% zorgkosten Geneesmiddelen – 40% budget voor 65plus – 2 miljard, 2,3 miljoen gebruikers

31 Verdeling sterfte naar leeftijd 1850 2000 0 – 1 jaar 27,4% 0,8% 1 – 5 jaar 14,3 0,1 5 – 20 jaar 8,5 0,4 ----- 65 – 80 jaar 13,7 33,1 80 en ouder 4,4 47,8 Sterftecijfer per 1000 inwoners25 8 Sociaal en Cultureel Planbureau

32 Snel groeiende levensverwachting Figuur: Resterende levensverwachting bij 65 jaar Trendmatig stijgt de levensverwachting met bijna een jaar per tien jaar. De ingeschatte resterende levensverwachting voor mannen is zelfs met twee jaar gestegen sinds 2004 Figuur 3: resterende levensverwachting bij 65 jaar Sociaal en Cultureel Planbureau

33 Stijging levensverwachting  Nu 0,3 jr. extra per jaar  Tot 1960/1970 – ¾ winst door voorkomen infectieziekten (public health; vaccinatie)  Na 1945  2 jaar (minder hart/vaat)  1,4 jaar (infectieziekten)  0,85 jaar (borstkanker/V)  0,3 jaar (dikke darm/M)  Na 2000  Longkanker (M)  Medische technologie Sociaal en Cultureel Planbureau

34 Vergrijzing: meer ouderen per jongere Figuur: Samenstelling bevolking en grijze druk (65+ als percentage bevolking 20-64 jaar) Over 30 jaar twee personen in de potentiele beroepsbevolking tegenover iedere 65-plusser. Nu zijn dat er nog vier. Het opvangen van tegenvallers in het stelsel door premieverhoging wordt steeds moeilijker Figuur 1:Samenstelling bevolkingGrijze druk (65+ als % bevolking 20-64 jaar)PM titel Bron: CBS Sociaal en Cultureel Planbureau

35 Verschil met vroeger Meer mensen worden oud 1957 – 700.000 65+ (6%) 2010 – 2.600.000 65+ (15%) 2020 – 3.600.000 65+ (20%) 2040 – 4.500.000 65+ (25%) Meer mensen worden heel oud 1957 – levensverwachting 65+ M. 14,2V. 16,7 2007 M. 17,0V. 20,5 Sociaal en Cultureel Planbureau

36 50 jaar AOW 1947 – noodwet Drees (max.€35,- p.m.) 1957 – AOW (€ 50.- per maand) 1974 – minimumloon 2010 – 2,6 miljoen 65+ (€1000 p.m. alleenstaanden, € 1600,- echtpaar) Sociaal en Cultureel Planbureau

37 AOW 2011 AOW-gerechtigd-3 mijoen  In Nederland-2,7 miljoen  Niet volledige AOW-0,26 mijoen  In het buitenland-0,3 miljoen  Niet volledige AOW-0,28 miljoen  2006 – 2,6 miljoen AOW (2,2 volledig) Sociaal en Cultureel Planbureau

38 De inkomenspositie van de gemiddelde oudere Figuur: Gestandaardiseerd besteedbaar inkomen van huishoudens naar leeftijd kostwinnaar Het inkomen in de groep 65-70 jarigen stijgt tot boven het gemiddeld besteedbaar inkomen van alle huishoudens jonger dan 65 jaar. De laagste inkomensgroepen blijven achter. Sociaal en Cultureel Planbureau

39 Inkomen onder een armoedegrens, 2011  Totaal-6,9%  65+ alleen-4,9%  65+ paar-2,1%  Ouderen totaal-3,1%  Kinderen totaal-11,1%  Volwassenen totaal-7,1% 39 Sociaal en Cultureel Planbureau

40 Welvaart en welzijn van de 65+  65-75 jr. - 900.000 hh. - € 23.700 - € 278.000  75 + - 814.000 hh. - € 21.000 - € 218.000  50% gepensioneerden vermogen boven € 100.000,-  41% eigen huis + gemiddeld 80.000 euro kapitaal  (Erg) gelukkig – 65-74 jr 87%, 75+ 77%  (NL. alle leeftijden: 81% (erg) gelukkig) Sociaal en Cultureel Planbureau

41 Wet werken na AOW (voorstel) Geplande veranderingen: NuStraks Loondoorbetaling ziekte2 jaar6 weken Opzegverbod bij ziekte2 jaar6 weken Opzegtermijn contract1-4 mnd.1 maand MinimumloonNeeJa Tijdelijke contracten‘keten’bepalingOnbeperkt mogelijk Ontslag bedrijfsec. redenenAfspiegeling/ anciënniteit Eerst AOW-ers Sociaal en Cultureel Planbureau

42 Wet(sontwerp) Werken naar Vermogen Iedereen aan het werk Geen werk: uitkering afhankelijk van Aantal jaren werk Kort van duur Snel naar niveau bijstand Iedereen weer aan het werk Sociaal en Cultureel Planbureau

43 Iedereen aan het werk, lukt dat?  Paars I (1994-1998) ‘werk, werk,werk’  Nu: hoogste arbeidsparticipatie EU  Echte pensioenleeftijd stijgt  Lage werkloosheid  Maar: teveel mensen uitkeringsafhankelijk Sociaal en Cultureel Planbureau

44 Buiten de arbeidsmarkt in een uitkeringssituatie  WAO-450.000  Wajong-215.000  WIA-140.000  Bijstand-350.000 1,15 miljoen tussen 15-65 jr.-11% Plus WW (265.000), Plus Vroegpensioen (500.000) Sociaal en Cultureel Planbureau

45 Netto arbeidsparticipatie naar opleidingsniveau 2010  Laag opgeleid47,2%  Middelbaar70,9%  Hoog opgeleid83,5% NL. totaal (15-64 jr.)67,1% (M. 74,4; V. 59,7) Sociaal en Cultureel Planbureau

46 Netto-arbeidsparticipatie 2009 M.V. Autochtoon70%78%62% Westers allochtoon667360 Nw. allochtoon 556347  Turken546642  Marokkanen506139  Surinamers636562  Antillianen586551 Sociaal en Cultureel Planbureau

47 Arbeidsduur, werkende vrouwen (25-50 jaar), partner, kinderen tot 12 jaar (2008) wel kinderengeen kinderen Tot 20 uur33%7% 20-28 uur38%14% 28-35 uur17%25% Fulltime12%54%) (1,0 milj.)(0,5 milj) (CBS 2010) Sociaal en Cultureel Planbureau 47

48 Arbeidsparticipatie, 50-65 jaar MannenVrouwen 1996200819962008 50-55 jr82%87%37%63% 55-60 jr58772248 60-65 jr1936517 65-70 jr6913 Totaal40%56%16%33% SER 2016 (55-65) 58% Totaal aantal werkenden 0,95 miljoen - 1,78 miljoen Sociaal en Cultureel Planbureau

49

50

51 Onderwijsniveau bevolking, 25-65 jaar (2009) Totaal25-34 jr mvmv Basis7%8%4%4% VMBO18211612 HAVO/VWO77 79 MBO34343435 Bachelor20202327 Master, Ph.D13101214 Sociaal en Cultureel Planbureau

52 Deelname aan het hoger onderwijs 1960 -HBO 60.000-Univ. 40.000 1970 -HBO120.000-Univ. 100.000 1980 -HBO220.000-Univ.150.000 1990 -HBO250.000-Univ.200.000 2000 -HBO300.000-Univ.170.000 2010 -HBO400.000-Univ. 220.000 2010-2020+ 25%+40% Studierendement (63%)(68% Sociaal en Cultureel Planbureau

53 Aandeel instromers hoger onderwijs t.o.v. totaal 18-20 jr. 19952009/10 (2) Autochtonen M44%55% V46%61% TurkenM20%41% V12%50% MarokkanenM17%40% V14%54% SurinamersM30%52% V36%63% Sociaal en Cultureel Planbureau

54 Huis van Thorbecke Rijk Ook direct contact met de burger ‘Ministeriële verantwoordelijkheid’ voor alles (Tweede Kamer) Bijna belastingmonopolie Monopolie media-aandacht Provincie Verschuivend takenpakket (Cie. Lodder) Geen gezag over G4 Wel/niet met waterschappen? Wel/niet toekomst als bestuurslaag? Gemeente Steeds minder – van 400 naar 40? Steeds meer taken (decentralisatie) Steeds intergemeentelijke samenwerking Steeds meer lokale concentratie Sociaal en Cultureel Planbureau

55

56 Beleids- en taakverschuiving naar de gemeente  Welzijnsbeleid  Scholen  Volkshuisvesting  Wet werk en bijstand  Wet maatschappelijke ondersteuning …Wet op de jeugdzorg … Wet werken naar vermogen Lokaal: dichter bij de burger, meer maatwerk, betere controle, minder geld Sociaal en Cultureel Planbureau

57 Verandering van regime  Marktwerking – doel of middel?  Verzelfstandiging – op afstand/minder ambtelijk  Privatisering – overdragen aan de markt  Decentralisatie – rijksregeling lokaal uitgevoerd/ beperkte beleidsvrijheid Sociaal en Cultureel Planbureau

58 Kerkelijk en buitenkerkelijk naar leeftijd (2006) (17+) 17/3435/5455 plusTotaal RK9%13%28%16% PKN10131814 Overige12 8 8 9 Geen69664661 Sociaal en Cultureel Planbureau

59 Ledentallen kerkgenootschappen (x 1000) 19702000 RK kerk53005100 (4100) NH kerk31001580 Geref. Synodaal 865 676 Geref. Orthodox 183 273 Geref. bevind. 116 145 Evang. kerken 60 142 Vrijz. kerken 56 19 Evangel. Luthers 48 15 Overige kerken 139 152 Sociaal en Cultureel Planbureau

60 Overige godsdiensten (x 1000) Joods 43 Islam850 (450 Mosk.) Boeddhisme170 (?) Hindoeïsme 100-215 (?) Sociaal en Cultureel Planbureau

61 ‘Massamigratie’? (2010)  Immigratie-154.000 50% westers, 20% NL 30% niet westers (4200 T., 2200 M.)  Emigratie-121.000 (3200 T., 1500 M.)  Asielverzoeken-13.300 Sociaal en Cultureel Planbureau

62 Hoe wonen de Nederlanders? 69% eengezinswoning 59% koopwoning (2010) 80% na 1945, 50% na 1970  HH. met kinderen: 90% eengezinswoning 75% koopwoning - 25% 175 m 2 plus  EU 42% etage, NL 15%

63 Wat valt tegen?  Minder bouwvergunningen (2010: 61.000), minder woningen gereed (2010: 56.000)  Steeds hogere bouwkosten per woning (1990: 60.000 Euro; 2010: 140.000 Euro)  Huishoudensgroei sneller dan woningaanbod  Hypotheken moeilijker te krijgen; onzekerheid hypotheekrenteaftrek  Geen grote bouwstromen meer – kleiner, individueler, meer op maat? Sociaal en Cultureel Planbureau

64 ‘The Dutch freakshow’  Homohuwelijken – 2% (1600 p.j.)  Exit weigerambtenaren  Abortus: 33.000 p.j. (8,7 per 1000 vrouwen 15-45 jr.)  Euthanasie: 3000 p.j. (2% sterfgevallen)  Drugs: terugdringen coffeeshops, invoeren ‘wietpasjes’, grenswaarde THC-gehalte (hard drug-dreiging)  Prostitutie: terugdringen (vrouwenhandel) Sociaal en Cultureel Planbureau