EUROPESE VERZORGINGSSTAAT IN TRANSITIE OVER VERZEKEREN, VERDELEN EN TOERUSTEN ANTON HEMERIJCK, VRIJE UNIVERSITEIT AMSTERDAM/LONDON SCHOOL OF ECONOMICS AND POLITICAL SCIENCE (LSE) DOCENTENDAG MAATSCHAPPIJLEER DEN HAAG, 29 JANUARI 2016

2 Faculteit der Sociale Wetenschappen OUTLINE 1.Angela Merkel bij World Economic Forum Drie primaire functies 2.Verzorgingsstaat in vogelvlucht 3.Europese clusters 1.Nieuwe uitdagingen en antwoorden 2.De verzorgingsstaat blijft!

3 Faculteit der Sociale Wetenschappen 1. ANGELA MERKEL 2013 The European Union accounts for 7% of the world’s population and 25% of its GDP, but over 50% of its welfare spending. …. We are not competitive!

4 Faculteit der Sociale Wetenschappen

5

6 MEEST COMPETITIEVE ECONOMIEEN ZIJN VERZORGINGSSTATEN ( WEF ) 1.Switzerland 2.Singapore 3.Verenigde Staten 4.Duitsland 5.Nederland 6.Japan 7.Hong Kong 8.Finland 9.Zweden 10.Verenigd Koninkrijk

7 Faculteit der Sociale Wetenschappen 2. DRIE FUNCTIES VERZORGINGSSTAAT Verdelen (tussen arm en rijk) – Robin Hood functie Armoede bestrijden Ongelijkheid tegengaan Social exclusie aanpakken Verzekeren (over de levenscyclus) – Spaarpot functie Risico’s delen en verzekeren Toerusten (dienstverlening) – Sociale investeringsfunctie Menselijk kapitaal versterken Arbeidsmarkttransities vergemakkelijken

8 Faculteit der Sociale Wetenschappen 3. VERZORGINGSSTAAT ALS PRODUCT VAN POLITIEKE STRIJD 1.Vrijheidsrechten (18e eeuw) 2.Politieke rechten (19e eeuw) 3.Sociale rechten (20ste eeuw)

9 Faculteit der Sociale Wetenschappen FASEN IN RECENTE ONTWIKKELING Grote Depressie jaren dertig (financiële crisis) Stabiliteit Gezocht – door verzekeren Grote Stagflatie jaren zeventig (reële crisis) Flexibiliteit Gezocht – strijd over verdelen Grote Recessie (financiële crisis) Weerbaarheid Gezocht – door toerusten

10 Faculteit der Sociale Wetenschappen VERZORGINGSSTAAT EN DE CRISIS

11 Faculteit der Sociale Wetenschappen 4. VERZORGINGSSTAATCLUSTERS I Scandinavisch Denemarken/Zweden Hoge uitkeringen Actieve dienstverlening Hoge belastingen Continentaal Duitsland/Frankrijk Sociale verzekering Status behoud Historisch lage participatie vrouwen

12 Faculteit der Sociale Wetenschappen VERZORGINGSSTAATCLUSTERS II Angelsaksisch Verenigd Konikrijk/Ierland Liberale arbeidsmarkt Lage uitkeringen en inkomenstoets Private verzekering en diensten Focus op armoedebestrijding Mediterraan Italie/Spanje Insider-bescherming (pensioenen en ontslag) Familie compenseert voor gebrek diensten Dualisering arbeidsmarkt/lage vrouwenparticipatie

13 Faculteit der Sociale Wetenschappen GOED NIEUWS EN KANTTEKENINGEN We leven langer We zijn rijker We gaan langer naar school We werken met z’n allen meer We geven meer uit aan sociaal beleid en zorg De verzorgingsstaat kan schokken opvangen en kan zich aanpassen, maar Ongelijkheid tussen jong en oud (vooral Zuid Europa) Ongelijkheid tussen werkarme en werkrijke gezinnen (Noord Europa) Toename ongelijkheid voor en na de crisis (overal)

14 Faculteit der Sociale Wetenschappen 5. DE VIJF GROTE UITDAGINGEN BIJ DE VERZORGINGSSTAAT VAN 65 JAAR Demografische vergrijzing Verandering in gezin en samenleven Globalisering Technologische vooruitgang Europese economische (maar niet sociale) integratie

15 Faculteit der Sociale Wetenschappen EEN EENVOUDIGE KOSTEN-BATEN ANALYSE Aantal burgers ondersteund Consumptie per door verzorgingsstaat klant verzorgingsstaat X Aantal werknemers Gemiddelde productiviteit (uren)werknemer In publieke discussie dominante focus op ‘teller’ kant van vergelijking (verdeling). Lange-termijn weerbaarheid hangt in belangrijke mate af van de bijdrage van sociaal beleid aan de ‘noemer’ kant van de verzorgingsstaat over de levensloop (toerusten).

16 Faculteit der Sociale Wetenschappen VAN WERKLOOSHEIDSVERZEKERING NAAR LEVENSLOOPVERZEKERING Sociale risico’s over levensloop en arbeidsmarkt minder voorspelbaar en minder makkelijk verzekerbaar 1.Verhogen kwaliteit/kwantiteit human capital ‘stock’ van jong naar oud (opbrengst is cumulatief) 2.Vergemakkelijken van de ‘flow’ van arbeidsmarkttransities i.v.m. nieuwe levenslopen en modern gezin-werk balans 3.Versterken minimum-inkomensbescherming als sociale (inkomens-)bescherming en economische ‘buffers’ gedurende risicovolle transities (micro en macro) 4.Belang van institutionele complementariteiten

17 Faculteit der Sociale Wetenschappen WERKGELEGENHEID EN UITGAVEN TOERUSTING 2011

18 Faculteit der Sociale Wetenschappen PARTICIPATIE LEVENLANG LEREN EN UITTREDINGSLEEFTIJD

19 Faculteit der Sociale Wetenschappen ARBEIDSPARTICIPATIE OUDEREN

20 Faculteit der Sociale Wetenschappen ARBEIDSPARTICIPATIE VROUWEN

21 Faculteit der Sociale Wetenschappen ARBEIDSPARTICIPATIE VROUWEN EN VRUCHTBAARHEID

22 Faculteit der Sociale Wetenschappen ARMOEDEN EN TOERUSTING

23 Faculteit der Sociale Wetenschappen RECENTE DYNAMIEK

24 Faculteit der Sociale Wetenschappen GOED NIEUWS EN WEDEROM EEN KANTTEKENING Convergentie naar een sociaal investeringsprofiel (erg langzaam maar toch) Drie clusters: (1) Kopgroep: Scandinavië met AT, DE, SL, terugval NL (2) Inhalers: UK, IRE, SP, HU, PO; (3) Achterblijvers: GR, IT, BU Economisch denken staat niet stil: Wereldbank, IMF, OECD: ongelijkheid slecht is voor economie doordat het de ontwikkeling talent, menselijk kapitaal en sociale mobiliteit in de kiem smoort.

25 Faculteit der Sociale Wetenschappen SOCIALE INVESTERINGSMULTIPLIER Vroegschools leren OnderwijsprestatiesWerkgelegenheid Tweeverdieners in Gezin-Werkbalans (vruchtbaarheid) Latere uittreding arbeidsmarkt Armoedebestrijding, zorg en preventie

26 Faculteit der Sociale Wetenschappen VERGELIJKENDE ANALYSE

27 Faculteit der Sociale Wetenschappen NEDERLAND IN DE TIJD Some figures:  PISA score higher than the OECD average of 497  Higher life expectancy 81 yrs (80 OECD average)

28 Faculteit der Sociale Wetenschappen KNELPUNTEN NEDERLAND Algemeen beleid: meer ‘versobering in verkokering’ dan ‘toerusting in synergie’. Maakt politieke verhoudingen defensief: niet gericht op weerbaarheid – goedkoop is duurkoop. Buffer: adequate en toegankelijke inkomensbescherming; goede aansluiting sociale verzekeringen, bijstand en activering. Stock: dure kinderopvang; vroege selectie onderwijs; harde ‘knip’ tussen initieel en post-initieel (privaat alleen toegankelijk voor hoogopgeleiden). Flow: patstelling over normalisering flexibele arbeid/zzp

29 Faculteit der Sociale Wetenschappen 6. CONCLUSIE: DE VERZORGINGSSTAAT BLIJFT! Historische constante: verzorgingsstaat blijft (vanwege populariteit, functionaliteit en aanpassingsvermogen) Politiek dilemma: Sociale toerusting staat haaks op twee conservatieve reflexen: 1.Versoberingsreflex (Merkel, Draghi en Dijsselbloem) 2.Anti-EU welvaartsstaatschauvinisme (Wilders en Le Pen).

30 Faculteit der Sociale Wetenschappen NASCHOKKEN EURO CRISIS – VAN NATIESTATEN NAAR SEMI-SOEVEREINE (EMU) LIDSTATEN … Asymmetrische concurrentie, sociale divergentie, dramatische jeugdwerkloosheid ondermijnen houdbaarheid EMU – macro les … Actieve, gezinsvriendelijke en niet-gesegmenteerde verzorgingsstaten doen het beter – positieve les … Problematisch beleidserfenis Zuiden blootgelegd (pensioenbias/dualisering/familialisme) – negatieve les … Ongedifferentieerde fiscale soberheid ondermijnt budgettaire consolidatie in probleemlanden – crisis management les … Bezuiningswoede broedplaats voor xenophobie – politieke les … Toerusting niet langer economisch, sociaal en politiek terzijde te schuiven als “mooi weer beleid”

D ANK U