Themabijeenkomst Insecten 4 november 2015 13.00- 15.30 uur RWZI Tiel

Aanwezigen Imkervereniging West-Betuwe: Jan-Piet Frens, Maarten Grethe, Piet Huitema, Jelle Beenen, Ria Beltman, Marjan Kamphuis Imkervereniging Eck & Wiel: Jan Jorre, Karin Peters, IE&W Waterschap Rivierenland: Afdelingshoofd A-BEO (André van Aken) Teamleiders A-BEO (Dert van Ree, Remko Drost, Wilco van Haren, Jan van Driel, Martin Romein, Albert van Mourik, Laurens Pompe, Sante Dorigo, Jan Kerkhoff) Dijkbeheerders (Ad de Bruin, Tom Veenhoff, Willy van Zon, Wim Cornelisse) Specialist dijken (Jaap Bronsveld) Specialisten watersysteem (Maloe Dekker, Loes Penning de Vries)

Samenvatting van bevindingen (1) Hoe insectvriendelijk is het huidige beheer en onderhoud van WSRL? Gesteld wordt dat Waterschap Rivierenland méér doet voor de natuur en de insecten, dan men eigenlijk dacht. De volgende maatregelen werden genoemd: Variatie in onderhoudstijdstip Het maaien van de dijken vóór juni Het maaien van de watergangen ná 15 juli Variatie in biotopen Gefaseerd onderhoud wegbermen, natuurvriendelijke oevers én standaard oevers Differentiatie onderhoudsintensiteit op terreinen (intensief bij bezoekerslocaties, extensief elders) De investering in natuur vriendelijke oevers Diverse stimulerende regelingen zoals akkerrandensubsidie, verpachten van dijkpercelen en de stimuleringsregeling natuurvriendelijke oevers Het minimale gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen

Samenvatting van bevindingen (2) Kom met suggesties hoe het beheer en onderhoud te verbeteren ter bevordering van de insectenstand? Men is van mening dat er op de dijken de minste winst te halen is en dat maatregelen vooral gezocht moeten worden in het onderhoud van de watergangen en terreinen. Een samenvatting van de genoemde maatregelen: Verdere variatie in onderhoudstijdstippen door meer te kijken naar de natuurkalender. Uitbreiden fasering onderhoud: denk ook aan knotten van wilgen Zoeken naar plekken waar extensief onderhoud mogelijk is: overhoeken, retentievijvers, niet bezoekers locaties RWZI, lokaal op oevers laten liggen van maaisel en houtresten Inzaaien van oevers en terreinen is genoemd maar leverde veel discussie op. Men voelde meer voor het uitleggen van soortenrijke mengsels elders. Samenwerking met imkers in een klankbordgroep, het laten plaatsen van bijenkasten op RWZI-terreinen, verpachten van dijkpercelen en onderhoud gezamenlijk oppakken.

Conclusie en vooruitblik (1) Tot de kerntaken van het Waterschap behoren het waarborgen van de veiligheid van de dijken en voldoende en schoon water in het watersysteem. Ruimte voor de natuur is er, mits deze kerntaken erdoor niet in gevaar komen. Tijdens deze themabijeenkomst is er gediscussieerd over de insectvriendelijkheid van het huidige beheer en onderhoud. Met inachtneming van de harde randvoorwaarden die aan het onderhoud gesteld zijn, is men van mening dat vrijwel het maximale wordt bijgedragen om insecten een leefruimte te bieden en te laten profiteren van kruidige soorten op dijken in oevers. In eerdere sheets is een aantal maatregelen opgesomd welke deze conclusie onderbouwt. Men vraagt zich wel af of het ‘natuurbeleid’ van WSRL zichtbaar genoeg is. WSRL zou zich meer kunnen profileren met de natuurvriendelijke maatregelen dat het uitvoert. Neemt niet weg dat er wel degelijk verbeterpunten besproken zijn. Men verwacht dat er weinig winst te behalen is op de dijken. Kansrijke maatregelen worden vooral gezien voor de RWZI terreinen en oevers in het watersysteem.

Conclusie en vooruitblik (2) Mogelijke verbeteringen van het onderhoud t.a.v. insectvriendelijkheid: Versoepelen van de uitvoeringstijdstippen van onderhoud door beter aan te sluiten op de natuurkalender (groeizame dagen als sturingsmechanisme) Uitleggen van soortenrijke maaisels op andere locaties, het lokaal laten liggen van hout en maaisel en het lokaal laten verschralen van oevers Samenwerking WSRL en imkerverenigingen: het toestaan van plaatsing en verzorging van bijenkasten op RWZI-terreinen insectvriendelijker onderhoud op terreinen gezamenlijk onderhoud dijkpercelen (pachtconstructie) Deze verbeteringsmogelijkheden worden verder onderzocht. In de volgende sheet is hiervoor een plan opgenomen.

Plan van aanpak Maatregel Actie Actiehouder Planning (termijn Uitvoeringstijdstippen passend maken op natuurkalender Profielwerkstuk leerlingen Lingecollege & Meenemen in project ‘Onderhoudsplan’ Remko, Maloe en Loes Voorjaar 2016 Uitwisselen soortenrijke maaisels/ inzaaien soortenrijke mengsels Samenwerking WSRL en imkers (op dijken en terreinen) Samenwerkingsmogelijkheden benoemen MT en dijkbeheerders Uitbreiding fasering onderhoud Meenemen in project ‘onderhoudsplan’ Maloe en Loes Locaties extensief onderhoud benoemen

Bijlagen Uitwerking opdracht 1. Antwoorden op vraag ‘Hoe insectvriendelijk is het huidige beheer en onderhoud van WSRL? Uitwerking opdracht 2. Antwoorden op vraag ‘Kom met suggesties hoe het beheer en onderhoud te verbeteren ter bevordering van de insectenstand?’

Bijlage 1 (1) Groep 1 In eerste instantie was de indruk ‘weinig’ (financiën en veiligheid zijn leidend) Al pratende blijkt het niet zo slecht te gaan: Dijken maaien begin juni Watergangen maaien na 15 juli Investeringen in NVO ten behoeve van berging en ecologie Onderscheid terreinen intensief (RWZI) en extensief gebruik (buitengebied) Veel beleid t.b.v. stimulans: FF-wet, liberale pacht, aanleg natuurvriendelijke oevers [NVO’s] Groep 2 Watergangen in voorjaar alleen natte profiel, oever bloemrijk Gefaseerd onderhoud op basis van FF-wet (fysiek en in tijd) Akkerranden beheer (subsidie vanuit WSRL) Minimale toepassing chemische bestrijdingsmiddelen Terreinbeheer zuiveringen nu niet insectvriendelijk Wegbermbeheer i.s.m. ‘blauwzaam’ . In najaar 2015 wordt intentieverklaring ondertekend: wegbermen duurzaam beheren en onderhouden Nvo’s  gefaseerd onderhoud o.b.v. uitgangspunt ecologie ipv waterkwantiteit Imkervereniging: kijk op B&O ‘genuanceerd’ : vroeg maaien op de dijken verlies van soorten MAAR er komen weer andere soorten voor terug ‘troosteloze blik’ op de zuiveringsterreinen positieve veranderingen in de polders t.a.v. ecologie (bv. NVO) Dijken zijn al erg soortenrijk, weinig winst te behalen

Bijlage 1 (2) Groep 3: Minimale chemische bestrijding Watergangen: gefaseerd maaien (na 15 juli), schouwpaden, natte profiel, NVO Dijken: maaien en afvoeren (3X), fasering in tijd/ beheerders, steenglooiing Wegen: fasering, stukken die niet gemaaid worden Terreinen: later maaien van ‘niet bezoek locaties’ Groep 4: Variatie in biotopen Variatie in onderhoudstijdstippen Gefaseerd onderhoud Geen bestrijdingsmiddelen

Bijlage 2 (1) Groep 1 Wilgen gefaseerd knotten Dijken: grasmat is leidend  tijdstip uitvoering kan variëren (afhankelijk van ondergrond/ geologische locatie) Beleid: beheer van dijk gedeeltelijk door imkervereniging/ natuurvereniging Beter omschrijven uitvoeringstijdstip, niet alleen data maar meer temperatuur, strenge winter geweest etc./ groeizame dagen als sturingsmechanisme Klankbord- veld- groep imkers: doorgeven signalen en verbeterpunten aan WSRL Watergangen gefaseerd maaien Terrein Bijenkasten op eigendom WSRL RWZI (wel behoefte bij imkers) Terreinen  natuur (wel behoefte) Bijen als bewaking (mogelijk) Hoofdkantoor?? (dak ja, honing in kantine) Stoppen onderhoudsarme inrichting (heesters, bosplantsoen) Watergang Aandacht metselbij  schrale oevers, geen maaisel op talud, niet te netjes (hoopjes rommel)

Bijlage 2 (2) Groep 2 Maaisel en houtachtige materialen meer laten liggen en ook langer laten liggen zodat er een habitat wordt gecreëerd voor insecten en reptielen (imkers: ‘de biodiversiteit neemt in zijn geheel toe’) moet wel snel en realiseerbaar blijven. Omdenken bij aannemers is aandachtspunt. Draagvlak creëren bij ingelanden, medewerkers en aannemers (waarom doe je dit en hoe ga je dit doen?). Imkers: ‘Voorlichting met succesverhalen. WSRL: goede voorbereiding kost tijd. Zuiveringsterreinen insectvriendelijker inrichten/ beheer/ onderhoud. Is laaghangend fruit. Imkers zien RWZI’s als mooie locaties voor plaatsing kasten. Insectvriendelijk lint behouden/ creëren  biotoop  nvo’s, dijken, akkers. Imkers: ‘bij heeft actieradius van 3 km dus linten hoeven niet veel langer’ Retentievijvers ideaal voor extensief beheer en onderhoud. Kruidenmengsels inzaaien en later in seizoen maaien. Imkers: ‘ideaal om afwisselende vegetatie te creëren’.

Bijlage 2 (3) Groep 3 Kijken naar natuurkalender ipv harde datum Is 3 jaar een goede fasering (nvo)? Terreinen extensiever beheren of inplanten Inzaaien mengsels (inheems) Groep 4 RWZI beplanten met vuilboom, rekening houden met insecten door juiste beplanting (app. Drachtplanten) Overhoeken die ‘ruig’ onderhouden worden Soortenrijk en bloemenrijk maaisel elders uitleggen

Bijlage 3 Verslag door imkervereniging West Betuwe Gastheer: Waterschap Rivieren Land ( WSRL) Aanvang:  inloop van 12.30- 13.00 uur . Programma van 13.00-15.30 uur Aanwezig: Rayonbeheerders:  6 v/d 8                   Dijkbeheerders:   4 v/d 6                   teamleider bedrijfsbureau Remco Drost                   senior medewerker bedrijfsbureau  Loes Penning de Vries                   medewerker afd. Ecologie Maloe Dekker                  imkers: Jan Jore/ Karin Peters Imkervereniging Eck & Wiel (IE&W)                   Piet Huitema/  Jelle Beenen/ Ria Beltman/ Jan Piet Frens/ Maarten Grethe / Marjan Kamphuis Imkervereniging West Betuwe (IWB)                               Programma: 1. Inleiding : André van Aken, afdelingshoofd Beheer en Onderhoud.                     2. Introductie Bijen en insecten: Jan Piet Frens, Imker/ docent                     3. Uitleg over werksessie: Loes Penning de Vries.                           aansluitend pauze                     4. Discussie: 4 groepen, bij iedere groep 2 imkers.  Duur 1 uur.                        Onderwerp: hoe insect-vriendelijk is ons Beheer en Onderhoud.                     5. Plenaire terugkoppeling                     6. Afsluiting door André van Aken  

Bijlage 3 (2) Tijdens de inleiding werd verwezen naar het gespreksverslag (zie site IWB onder Biodiversiteit) van de eerste bijeenkomst met Roelof Bleeker, 2 ecologen, Henk Zomerdijk  en ondergetekende. Daarin zijn een aantal thema' s genoemd, t.w.: akkerrandenbeheer, aanleg ecologische oevers, inventarisatie bloemrijke zone's en natuurvriendelijk beheer. De Dijkgraaf is bekend met de bedreigingen van de bijen door de varoamijt en de bestrijdingsmiddelen uit de akker- en tuinbouw en de fruitteelt . Deze thema's werden in de discussie afgezet tegen de vraag van vanmiddag: Hoe insectvriendelijk is ons beheer en onderhoud? De aanwezigheid van de 8 vertegenwoordigers uit de imkerij werd zeer op prijs gesteld. De vragen op het gebied van de bijenhouderij werden daardoor met kennis van zaken beantwoord en zonodig uitgediept. Ook passeerden er een aantal opmerkingen, zoals gefaseerd maaibeheer bij de maaipraktijk en het bermbeheer. Boeren, telers en terreinbeheerders hebben vaak een diepgewortelde voorkeur voor strak gemaaide terreinen en niet te veel variatie. Voor bijen en andere bestuivers  is dat zeker niet altijd gunstig. Bijen bezoeken bloemen omdat zij nectar en stuifmeel nodig hebben. Zij hebben daarom steeds voldoende aanbod van verschillende bloemen nodig. Maaien met aandacht voor bijen, hommels, solitaire bijen en vlinders betekent daarom dat er steeds delen van de vegetatie ongemaaid blijven tot een volgende maaibeurt ( gefaseerd maaibeheer ). Dit kan door stroken (langs randen en slootkanten) te laten staan, of door blokken te laten staan. Bij de volgende maaibeurt blijven dan weer andere stroken of blokken ongemaaid. De vraag is : welke ruimte biedt de dagelijkse praktijk daarvoor? Voor een bloemrijk mengsel met voldoende stuifmeel en nectar is op de meeste (voedselrijke) gronden 2x maaien optimaal : in juni en september. Bij fruitbedrijven is het behandelen van de ondergroei ook van belang voor bijen en andere bestuivers. Wegbermen: ook bloemrijke wegbermen zijn voor bijen en andere bestuivers zeer belangrijk. Nederland  heeft ca. 80.000 km  wegbermen, die zijn vaak rijk aan allerlei bloeiende kruiden. Een  behoorlijk deel daarvan ligt in Rivierenland (575 km).

Bijlage 3 (3) Een belangrijk onderdeel van een goede en gevarieerde flora is deels afhankelijke van de 4 seizoenen. Een lange, koude winter en voorjaar hebben invloed op weer en klimaat en de groeizame dagen. Daar zijn tabellen voor beschikbaar. Een belangrijke vraag uit één van de discussiegroepen was of er mogelijkheden zijn om evt. te schuiven met de maaiperiodes van 6 weken. Belangrijk punt voor de Imkerij is de mogelijke "ruimte" die daaruit ontstaat voor aanpassingen van het maaischema. Het is  verder gewenst dat de  imkerverenigingen uit Rivierenland een systeem opzetten van waarnemers die per regio bekijken of er afwijkingen / suggesties voor aanpassingen gesignaleerd kunnen worden. Deze kunnen dan met de betreffende Rayon-/ Dijkbeheerders  en de afdeling Beheer en Onderhoud besproken worden. Verder biedt het beheer van de verschillende terreinen zoals zuivering (39), gemalen (171), natuurgebieden en dijken (1070 km), ruimte voor het plaatsen van bijenkasten  in bloemrijke gebieden onder bepaalde voorwaarden.Ook het inzaaien van bovengenoemde gebieden en de herplantplicht  bieden mogelijkheden. De regels van de  flora en fauna wet spelen daarbij wel een belangrijke rol Na afloop van de middag  bleek zowel bij de deelnemers van het Waterschap als van de Imkerij meer begrip en enthousiasme voor elkaars doelstellingen en   alsmede bereidheid om met elkaar in gesprek te blijven en aanpassingen te bespreken waar mogelijk, tot verbetering van de Biodiversiteit. Namens het WSRL volgt er nog een samenvatting van de discussiemiddag waarin opgenomen een aantal concrete handelingen/afspraken die zo mogelijk in het jaarplan 2016 kunnen worden opgenomen. Wordt vervolgd:  maandag 7 december is er een volgend gesprek: verfijnen onderzoeksopdracht leerlingen Lingecollege Iedereen bedankt voor haar of zijn deelname. Namens de werkgroep Biodiversiteit Maarten Grethe