VZHG congres workshop bio-economie 30 oktober 2015

Even voorstellen Carolien Huisman Chemie: universiteit Leiden, promotie TU Delft Ervaring beleidswerk: provincie Zuid-Holland Stichting Biobased Delta Zuid-Holland: programmamanager InnovationQuarter: business developer chemie Jeroen Ververs Bestuurskunde: Radboud Universiteit in Nijmegen Ervaring in advieswereld en openbaar bestuur Regio Holland Rijnland: ruimte en economie Programma Biobased, naast energie

Onderdelen Wat is biobased en waarom werken we er aan? De urgentie en de uitdaging Wat gebeurt er al? De kracht van Zuid-Holland in inspirerende voorbeelden Hoe werken we en wat kunt u doen? De instrumenten en het schaalniveau Discussie

Wat is de Biobased Economy? Nieuwe non-food toepassingen van biomassa Wel food, feed, textiel, papier? Dan heet het bio-economie. - Plaatje is redelijk klein en slecht te lezen; wel goed toelichten

Circulaire economie: sluiten van kringlopen Burger zal BBE niet leren kennen, maar wel Circulaire Economie. Samenhang energie – chemie. Gaat over grondstoffen: niet alleen biomassa, ook water, metalen, afval Hoe gaan we om met grondstoffen? Europa noemt ‘resource- efficiency’ één van de grote ‘societal challenges’.

Relatie tussen biobased economy en circulaire economie Ja, conclusie: er is overlap. Je kunt er dus tegelijkertijd aan werken.

Terug naar de biomassa Definitie: Biomassa is de biologisch afbreekbare fractie van producten, afvalstoffen en residuen van de landbouw (met inbegrip van plantaardige en dierlijke stoffen), de bosbouw en aanverwante bedrijfstakken, alsmede de biologisch afbreekbare fractie van industrieel en huishoudelijk afval.

Wat kan je ermee doen? Opeten Verbranden Vergisten Vergassen Omzetten in biobrandstoffen Inzetten als chemische grondstof Interessante stoffen eruit halen Conversie 8

Cascadering: waardevolle toepassingen hebben voorrang Biomasa-piramide of F-ladder Hier introductie van term ‘waarde’ en

Biobased economy is cross-sectoraal thema Hier verder werken: verschil in prijs per kilo, maar andersom hoeveel product haal je uit een kilo. Voor cascadering voorbeeld van tomaat noemen (tomatensap, lycopeen, gewasbescherming uit stengel, tomatenkarton als verpakking). Korte toelichting, niet al te lang. Biobased economy is niet alleen vervanging, maar ook ‘slim’. Smart economy! Interesse vanuit bedrijven vaak van onderop – stapje omhoog. Stap voor stap in de transitie omhoog. Techniek komt er wel, maar is nog niet rijp. Vaak core-business onderin. Subsidies voor energie. biomassa-pyramide

Biomassa genoeg? Ja! Wereldwijd productie voedsel 5 maal groter dan materialen, afvalstroom 10 maal groter Technologie in opkomst die reststof als grondstof gebruik Toekomstige oplossing: landbouw produceert voedsel + materialen (reststof). Duurzaam en zonder conflict met voedselproductie Zorgvuldige afwegingen en transitiestappen noodzakelijk! Transitie naar circulaire economie moet worden gestimuleerd Evt nog uitbreiden met laatste inzichten commissie Corbey. Heb de tekst ingekort en beter leesbaar gemaakt.

Transitie in beginfase: kleine stappen, die soms suboptimaal zijn Problemen kort benoemen? Belangrijkste boodschap: beter kleine stap in de goede richting dan geen stap. Niks doen is geen optie. Zorgvuldig.

Daarnaast is biomassa lastig Bevat meestal veel water Bederfelijk In het algemeen niet verpompbaar Moet voorbewerkt worden Komt op verschillende plekken vrij Niet het hele jaar beschikbaar Niet altijd van dezelfde kwaliteit Moeilijk te ontsluiten Bestaat uit verschillende componenten Kortom: niks voor chemici, laat die biologen het maar houden!

Toch maar even doorbijten! De wereld zoals hij nu is blijft namelijk niet bestaan. Houden we deze er in? Of

De huidige chemische sector staat onder druk…. Internationale concurrentiepositie verslechtert Weinig (stabiele) incentives voor vergroening Internationale bedrijven vaak alleen productie: innovatie geen prioriteit Weinig herinvesteringen en nieuwe investeringen. Gaat nog te goed met havens (overslag, bulk) voor transitie Hoge energieprijzen, fluctuerende grondstofprijzen Lage toegevoegde waarde per kilo product Korter en visueler maken. Hoofpunt: chemische sector is sterk (ARRA cluster – goed verbonden), maar zal niet overleven in huidige toestand.

…en heeft een nieuw perspectief nodig olie suiker ambities drivers grondstoffen Business case hout eiwit investeringen systeem Groene bouwstenen Drop-in groene bouwstenen beste kans. Biobased chemie niet simpel, biedt wel groot perspectief. 1. ‘drop-in’ bouwsteen of halffabricaat goedkoper en geleidelijker 2. Vergroenen van bulk vraagt om biomassa die in voldoende mate, met voldoende continuïteit en tegen concurrende prijzen te verkrijgen is. 3. Volgende stappen worden houtraffinage en suikerchemie. 4. Drivers voor bedrijven zijn vnl. economisch (stabiliteit, flexibiliteit) en soms sociaal (gewenst door klanten, goed voor imago, ambitie van Board). 5. Ambitie overal hoog. In Rotterdam 80 ha op MVII (E-terrein) voor biobased industrie gereserveerd. Verdienkansen zijn echter nog grotendeels onbekend, business cases zijn moeizaam. 6. Andere grondstoffen vraagt grote aanpassing logistiek (trade, opslag, vervoer) en clustersamenwerking. 7. Grote investeringen benodigd om vanaf de grond op te bouwen. 8. Nog geen zelfstandige sector, maar economisch perspectief aanwezig (Europa: 2 miljard euro jaarlijkse omzet, 22 miljoen werknemers, verdubbeling in paar jaar verwacht). Sleutelgebied voor ‘Europe’s Green Growth’. 9. Trek projecten van de grond: cross-sectoraal (agro meets chemistry), benut kracht van regio’s, verbind goed met onderzoek en ontwikkeling (o.a universiteiten en R&D) drop-in Economische perspectief Projecten

De huidige tuinbouwsector staat onder druk….

…en heeft een nieuw perspectief nodig

Motieven om aan Biobased Economy te werken CO2 en klimaatverandering Plastic soup planet Duurzaam = volhoudbaar Nieuwe verdienmodellen, hoogwaardiger gebruik Chemische sector onder druk; nieuw perspectief Tuinbouwsector onder druk; nieuw perspectief Nog wat doen aan de laatste zin Olie raakt op en wordt geleverd door instabiele regio’s Behoud van banen Maatschappelijke issues profit people

Zuid-Holland:economisch sterke regio Amsterdam Greenports largest in the world 5300 ha flowers, plants, fruits, vegetables, trees, flower bulbs leading in technolgy for crop growing and inward processing strong cluster production value: 8 billion euro/year Schiphol Airport Den Haag Greenport Knowledge axis World class knowledge development in: Life & Health Sciences Space technology Water & Delta technology Biotechnology and Chemistry Knowlegde Mainport Nu eerst de kracht van ZH laten zien: waarom is ZH nu bij uitstek geschikt voor biobased koploperschap? Rotterdam Mainport Rotterdam Number 11 in the world, largest in Europe 435 mio tons freight shipped in 2011 and growing Ambition to become 'Europe's industrial cluster' and 'Global Hub' while leading the field in efficiency and sustainability

Holland Rijnland als Biobased regio Regio Holland Rijnland bestaat uit 14 gemeenten. Veel potentie om verder door te groeien als sterke biobased regio. Drie elkaar aanvullen subregio’s met elke eigen, elkaar aanvullende kenmerken: Duin- en Bollenstreek met haar Greenport, ondernemers (zoals AKZO) en PPO (Praktijkonderzoek Plant en Omgeving) Lisse Leidse regio met het Biosciencepark Leiden, de universiteit, Naturalis en kennisinstellingen als Kenniscentrum Plantenstoffen en Generade Rijn- en Veenstreek, met Greenports Aalsmeer en Boskoop, agrarische ondernemers, NAK Tuinbouw in Kaag en Braassem, en bedrijven als Heineken en Indaver

Ontwikkeling Regionaal programma Biobased Holland Rijnland kansen vanuit topsectorenbeleid, na onderzoek in 2012 benutten sterke potenties regio werken in triple helix verband en gezamenlijk ontwikkelen innovatieve business cases werkwijze: van onderop, organisch, inspelen op energie, krachten bundelen, netwerken visie: versnellen transitie naar duurzame biobased economie door benutten potenties Ontwikkeling van een programma Onderzoek van Blaauwberg: naast bekende topsectoren ook kansen voor biobased; nieuw voor ons Aan de slag gegaan met bijeenkomst onder leiding van Henri Lenferink; ondernemers en kennisinstellingen uitgenodigd Groot succes; ontstonden nieuwe verbanden Nieuwe projecten, business cases en consortia Vast laten leggen in het Algemeen Bestuur van de regio dat dit een thema is waar we als regio op in moeten spelen Programmatische aanpak, nu toe aan herijking

Thema’s in Holland Rijnland Reststoffen Solar fuels Geen directe sturing op thema, maar in onze regio bleek vooral aandacht voor: reststoffen, zoals bijvoorbeeld vrijkomen bij afvalwaterzuivering of mest Solar fuels, waarbij brandstoffen (in dit geval waterstof) wordt gehaald uitwater met behulp van zonlicht. Formeel geen biobased maar eerder biomimicry waarbij we leren uit de natuur Algen: als bron voor food, feed en fuel. Heineken heeft geëxperimenteerd met de groei van algen op afvalwater, maar met te weinig succes om op door te gaan Inhoudsstoffen: waarbij gekeken wordt naar de nuttige stoffen die er allemaal in planten zitten. Zoals de stof galantamine uit narcissenbollen. Daarmee zit je helemaal bovenin de eerder geschetste piramide Momenteel meeste projecten en initiatieven op de thema’s inhoudsstoffen en reststoffen. Inhoudsstoffen Algen

Een greep uit de initiatieven en projecten Grondstoffenfabriek van Hoogheemraadschap Rijnland TopSurf Groen asfalt Kansen productielandschap in Rijn- en Veenstreek Biogas bij Heineken Solar fuels: bijmenging waterstof met groen gas Extractenbibliotheek Grondstoffenfabriek van Hoogheemraadschap Rijnland: op basis afvalstromen (zoals slib en metalen), op zoek naar afnemers in de regio. Relatie gelegd met Van de Luit, die biodiesel maakt op basis van afval Topsurf: ondernemers die product hebben ontwikkeld op basis van biomassa (slib, mest en plantaardig materiaal) : grondverbeteraar maar gaat ook bodemdaling tegen. Groen asfalt Kansen productielandschap in Rijn- en Veenstreek: bijvoorbeeld olifantsgras, maar ook kweek cranberries, zilte kweek of aquaponics (viskweek in gesloten systeem, samen met groei planten) Biogas bij Heineken: nagegaan of agrariers in omgevings voldoende biogas kunnen leveren via mest Solar fuels: bijmenging waterstof met groen gas waarop bussyteem in Leiden (Haagweg) kunnen rijden Extractenbibliotheek: Planten bevatten tienduizenden verschillende stoffen, waarvan sommige zeer waardevol. Ze kunnen worden gebruikt voor de productie van verpakkingsmaterialen, cosmetica, kleurstoffen, en vele andere toepassingen. Slechts heel weinig van dergelijke stoffen worden daadwerkelijk toegepast. Kenniscentrum Plantenstoffen brengt ze in kaart via een zgn. bibliotheek.

Ervaringen Transitie van onderop: laat duizend bloemen bloeien Verbinden van triple helix partijen werkt Kennisdelen en samenwerken met medeoverheden Stimuleren (MKB) belangrijk, onder andere via inkoop Procesgeld en cofinanciering overheid wenselijk, initiatieven komen vanuit markt Goed zicht op subsidiestromen wenselijk Gaat langzaam, maar gestaag

Onderlinge afstemming overheden: wat voeg je toe als overheid? EU en Rijk agenda- vorming kennisinfra financiering grote projecten fiscale instrumenten Provincie visie ruimte financiering innovatie Regio en gemeenten programma, thema’s en projecten strategische allianties zichtbaarheid dit plaatje geeft overzicht weer waar overheidslagen een belangrijke bijdrage aan (kunnen) leveren op gebied BBE Belangrijkst is om eerst na te gaan welke kringlopen er zijn in de eigen gemeente of regio. Is die te sluiten? Wanneer het bijvoorbeeld gaat om grondstoffen uit AWZI’s is de regio geschikt, zoals de Grondstoffenbank van het Hoogheemraadschap Rijnland momenteel doet. Wanneer het gaat om vergisting van afval zoals in de GFT-vergister van Indaver in Alphen kom je uit op een hoger schaalniveau, en zit je al snel op regioniveau, met stromen vanuit de haven van Rotterdam. Taart biobased is groot genoeg. Gaat om sluiten kringlopen op verschillende niveaus. Elkaar weten te vinden: overheden en triple helix. Kunst in de praktijk zit hem in de onderlinge samenhang inzetten van eigen instrumentarium: wat voeg je toe? Visie van ons: starten bij regio die stimuleert, allianties aangaat en hierover communiceert, de provincie die een visie neerlegt op biobased, duurzaamheid en energie, die ruimte schept, innovatie stimuleert en meedenkt en helpt in de financiering (ook met hulp van IQ). Rijk zorgt voor agendavorming, een goede kennisinfrastructuur, financiering van grote projecten en d inzet van de juiste fiscale instrumenten.

Wat is meerwaarde overheid? Wat kunt u als gemeente doen? Zoek naar biobased initiatieven in uw regio Verbind potentiële partners Organiseer (kennis) bijeenkomstens sluit aan op netwerk via Biobased Delta Zuid-Holland Stimuleren: meefinancieren in vroege fase en biobased inkoop bij producten Samenvattend…

Biobased Delta Zuid-Holland Versterken positie Haven-Industrieel Complex als global hub en industrial cluster: innovatie, clusterversterking. Schaal: ZW-Nederland, Vlaanderen, NRW Breder benutten Greenports in ZH: nieuwe verdienmodellen, innovatie, specialisatie, verbinden sterkte markt in veredeling met sterke markt in producten Tot waarde brengen van kennis door samenwerking kennisinstellingen met bedrijven. Versterken kennisinfrastructuur als internationale asset Versnippering tegengaan en toevoegen organiserend vermogen

Ter afsluiting nog enkele inspirerende voorbeelden

Discussievragen Waar ziet u kansen voor uw eigen organisatie in de Biobased Economy? Welke thema's spelen in uw gemeente/regio? Triple helix lijkt een magisch woord. Hoe kunnen we het beste samen optrekken en versnellen? Wat werkt wel en wat werkt niet? Is de toekomst aan de oude bedrijven of aan de nieuwe? Wie worden winnaars en wie verliezers? Hoe kan je als overheid hierin een rol spelen?