Les 3 : Ontwikkeling van de muziek gedurende de Middeleeuwen Kerkelijke Muziek in de 11e & 12e eeuw Romaans Kerkelijke muziek In de 13e &14e eeuw Gotiek

Kerkelijke Muziek in de 11e & 12e eeuw Romaans

Dag uit het leven van een monnik Leven volgens vaste regels & een vaste dagindeling

In de oudste regels: de regula Benedicti tijden in vast dagrooster De getijden (gebedsdiensten op vaste momenten) Iedere week alle 150 vaste psalmen gezongen omlijst met andere gezangen en gebeden Gezangen & gebeden: Latijn

Gregoriaans Paus Gregorius de Grote en de duif die hem de kerkelijke gezangen influistert, miniatuur, ca. 800

Voor de standaard mis = missa ordinarium, werden altijd dezelfde standaard gezangen gebruikt: kyrie, gloria, credo, sanctus, agnus dei en ite missa est. Daarnaast waren er gregoriaanse gezangen die hoorden bij een speciale mis = de missa proprium: Bijv. Het requiem, de mis ter nagedachtenis van een overledene In de kloosters ook gregoriaanse gezangen bij de dagelijkse 8 gebedsuren.

Gregoriaanse gezangen 3 manieren gezongen: Solo door voorzanger Responsoriaal in wisselzang tussen voorzanger en koor Antifonaal in wisselzang tussen 2 koren

Gregoriaans http://www.youtube.com/watch?v=9FUCZl9dytM Alleluja; Melismatisch >> benoem kenmerken

Kenmerken Gregoriaans Eenstemmig (monodisch = 1 melodielijn) A capella (gezongen zonder begeleiding van instrumenten) niet maatgebonden ritme (vrije ritmiek) Liturgische teksten in Latijn (taal van de kerk) Het lied eindigt veelal op grondtoon Psalmen, vaak sober, iedere lettergreep op 1 toon gezongen = Syllabisch Ook soms melodieën met een reeks van tonen op 1 lettergreep zoals bij uitbundige Alleluja (nr. 1) = Melismatisch Beide vormen in 1 gezang = Neumatisch http://www.youtube.com/watch?v=9FUCZl9dytM Alleluja; Melismatisch

Zuivere klank van het Gregoriaans is een echo van de Goddelijke harmonie Menselijke stem geschikt om Gods heil te loven Staat in hoger aanzien dan de instrumentale muziek

Muzieknotatie 1e stap in de ontwikkeling van de muzieknotatie: 9e eeuw neumennotatie

monnik Hucbald van St. Amand Rond 900 1e nauwkeurige muzieknotatie door monnik Hucbald: tekens en toonhoogte Ideeën in boek harmonica institutione (over de harmonieleer)

Guido van Arezzo (ca. 990-1050) Gele lijn = de toon C Rode lijn = F

Johanneshymne Guido van Arezzo (ca. 990-1050) Solmisatie

ut-re-mi-fa-sol-la-si, Solmisatie ut queant laxis resonare fibris mira gestorum famuli tuorum solve polluti labii reatum Sancte Iohannes! C-d-e-f-g-a-b ut-re-mi-fa-sol-la-si, dit is de basis van onze huidige toonladder maar dan nog echt in zijn beginfase. Later is si er aan toegevoegd en is ut vervangen door do. http://www.youtube.com/watch?v=iTn18D5QON4 Dat uw vereerders met volle stem Uw wonderdaden mogen zingen Wis schuld van hun besmette lippen weg Heilige Johannes

Guido van Arezzo toont bisschop Theobald de werking van het monochord Guido van Arezzo toont bisschop Theobald de werking van het monochord. 13e-eeuwse miniatuur; Citaat p. 21 Beschrijf de gevolgen van deze ontwikkeling van muzieknotatie.

Gevolgen: Muziek kan op ieder tijdstip en op iedere plaats herhaald worden. Scholing wordt eenvoudiger. De muziek kan meerstemmig worden. Er ontstaat een scheiding tussen uitvoering en bedenken: de componist, de dirigent zijn dan ook nieuwe beroepen.

Guidonische hand De Guidonische hand was een hulpmiddel om zangers duidelijk te maken welke toon ze moesten zingen, dit wees de dirigent met zijn rechterhand aan op zijn linkerhand. http://www.youtube.com/watch?v=RlleweQuq14

Kerkelijke muziek 13e &14e eeuw Gotiek Musica Mundana = het idee van de hemelse muziek Het dichtst benaderd door de menselijke stem: musica humana Eerste vormen van meerstemmigheid: Polyfone gezangen = engelengezangen, hemels Roosvenster, Notre Dame, Parijs

Polyfonie = Meerstemmigheid Meer emotie 9e eeuw 1e meerstemmigheid volledig parallel aan 1e stem, net erboven of eronder qua toon (= organum) Langzamerhand gaat 2e stem zich vrijer bewegen, ook qua ritme: trage melodie (tenor) met een bovenstem in versierde stijl Notre Dame, Parijs

Notre-Dameschool legt basis voor polyfonie Ars Antiqua (= oude kunst) Kapelmeesters Leonius & Perotinus Notre Dame Parijs Notre-Dameschool legt basis voor polyfonie Hoge & lage contratenor (2e & 3e stem) naast de bestaande gregoriaanse tenorstem: de cantus firmus D’ardant desir, (cd 1, nr2) http://www.youtube.com/watch?v=ZKfU7y15A_g Westgevel, Notre Dame, Parijs

Perotin (rond 1200) Kapelmeester Notre Dame de Paris Viderunt omnes (1198) (cd1 nr 3) http://www.youtube.com/watch?v=bpgaEFmdFcM 1e twee woorden ( 4 minuten) liedtekst uitgerekt als een extreme slow motion Contratenoren variëren met snelle beweeglijke melodielijnen rond deze langgerekte tonen Volgende 5 woorden in 20 seconden

Perotin Componeerde als 1 van de eerste 3- & 4- stemmige organa (= oude manier van meerstemmigheid) Mogelijk was dat iedere stem een eigen tekst had, soms in de eigen taal. Wereldlijke zaken, liefdesliedjes, etc. (Motet) Religieuze teksten waren dan niet meer te verstaan. Kerk grijp daarop in. Traditionele zang ( Cantus Firmus) 2e stem ; een melodielijn Soms een 3e en 4e stem Alle stemmen stapelden zich op elkaar om in de muziek net als in de gotische architectuur tot grote hoogten te komen: vingerwijzing naar de hemel

Ars Nova http://www.youtube.com/watch?v=AKpexxzR4Ak Agnus Dei La Messe de Notre Dame (1363) Guillome de Machaut Welke veranderingen hoor je?

Ars Nova nieuwe stijl vanaf de 14e eeuw ingewikkeld & verfijnd Compositie moest meer eenheid gaan vertonen, de stemmen moesten beter bij elkaar gaan passen Gregoriaanse melodie blijft basis Voor de bovenstemmen langere melodieën, met verfijnder ritme Er werden motetten geschreven waarbij de tenor dezelfde tekst en ritme had als de bovenstemmen, waardoor alle stemmen gelijkwaardig werden. (qua melodie & ritme) Consonant & dissonant ontdekt Vaak wereldlijke melodie Sommige stemmen instrumentaal vertolkt In vergelijk met Ars Antiqua: minder statisch, wereldlijker en ritmisch complexer

Guillaume de Machault ca. 1300-1377 Dichter & componist Cantor van de Notre Dame in Reims Zowel wereldlijke als kerkelijke muziek

La Messe de Notre Dame (1363) Guillome de Machaut Meest beroemde compositie 4 stemmige mis (zeldzaam), 4 stemmen gelijkwaardige rol Voor het eerst dat een componist een hele mis schreef Hechte eenheid Mis vaste onderdelen: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei http://www.youtube.com/watch?v=1Y1O-BcZQwY Kyrie Notre Dame te Reims

Agnus Dei Agnus Dei,qui tollis peccata mundi,dona nobis pacem. Lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt, ontferm U over ons en geef ons vrede Complexe zangpartijen die aansluiten bij de architectuur ten tijde van de Gotiek http://www.youtube.com/watch?v=AKpexxzR4Ak

Trecento Benaming 14e eeuw (de jaren 1300) Italië: Franse polyfonie ingezet voor niet-kerkelijke muziek Francesco Landini (ca. 1330-1397) musicus Italiaanse Trecento muziek Organist San Lorenzo in Florence

Francesco Landini Geen kerkelijke muziek geschreven Traditie troubadours verbinden met franse polyfonie Repertoire in Codex Squarcialupi Vooral Madrigalen en Ballate Ecco, la primavera cd 1, nr5 http://www.youtube.com/watch?v=nHXtzNxzOYs Teksten van Dante op muziek

Tot eind 16e eeuw ontwikkeld de polyfonie, de meerstemmige muziek zich en wordt steeds complexer. Verzet: Paus Johannes XXII in 1323 opeenstapeling van noten alleen voor zeer speciale gelegenheden anders: “de godsvrucht opzij gezet en de wellust bevorderd wordt”