HET VERHOGEN VAN DE LEESRESULTATEN NADER BEKEKEN Dr. Kees Vernooy Lector-emeritus Effectief taal- en leesonderwijs Expertisebureau Effectief onderwijs 23 september 2015

Doel bijeenkomst Aandacht voor het lezen in de groepen 3, 4 en 6. En wat zeker aan bod moet komen: Waarom het vlot leren lezen van woordrijen belangrijk is; Een weerwoord voor de mening: “Wij doen het voor de inspectie”; De effecten van goed technisch lezen op andere vakken (met name begrijpend lezen); Waarom is het lezen van woordrijen belangrijker dan tekstlezen (DMT i.p.v. AVI)?; Succesfactoren voor het snel omhoog krijgen van de resultaten DMT. Verder: Het belang van samen leren van professionals.

I. Vooraf Van begrijpend luisteren naar begrijpend lezen: de leerlijn fonemisch bewustzijn woordenschat Begrijpend lezen decoderen vlot lezen zinsopbouw, praten begrijpend luisteren

De leespiramide Begrijpend lezen Woordenschat Vlot en vloeiend lezen Klank-letterkoppeling Fonemisch bewustzijn Fonemisch bewustzijn + expliciete instructie letterklankkoppeling → geautomatiseerd woorden lezen Geautomatiseerd woorden lezen → vlot en vloeiend lezen Vlot en vloeiend lezen + woordenschat → Begrijpend lezen

Michael Pressley (2000) in Comprehension Instruction: What works Zonder een sterk fundament in basisvaardigheden als decoderen en woordenschat, is begrijpend lezen onmogelijk.

Belangrijkste dimensies leesonderwijs volgens de inspectie - De aandacht In het Onderwijsverslag 2012/2013 stelt de Inspectie van onderwijs (2014) heel duidelijk, dat structurele aandacht voor lezen noodzakelijk is. - Didactiek Standaard 2.3.: Het didactisch handelen stelt de leerlingen in staat tot leren en ontwikkeling. - Het omgaan met verschillen Afstemming op de behoeften van de kinderen

Iedereen kan leren lezen! De manier? Onderwijs in technisch lezen blijven geven Leestechniek, leesplezier en leesbegrip combineren Extra leestijd en instructietijd voor zwakke lezers bieden Inspectie van het onderwijs (september 2006)

Fasen technisch lezen Groep 1 en 2: goede leesstart Groep 3: vlot en vloeiend leren lezen Groep 4 – 6: vlot en vloeiend leren lezen Groep 7 – 8: onderhoud en uitbouw vlot en vloeiend lezen

II: Wat bepaalt de resultaten/opbrengsten bij de basisvaardigheden? Doelen X Effectief curriculum Voldoende tijd Effectieve instructie + Omgaan met verschillen preventief curatief/intensief

Wat moet centraal staan bij het lezen van de stagnerende lezers? - Het lezen van langere woorden (van klankzuivere naar complexere woordtypen, zoals meerlettergrepige woorden); - meer tijd; - veel aandacht voor daadwerkelijk lezen, waarbij o.a. samen lezen met de leerkracht, medeleerling of ouder; - veel herhalen. Is goed voor de automatisering. Om te voorkomen dat kinderen dit saai gaan vinden kan er het beste van informatieve teksten (bijvoorbeeld Nieuwsbegrip) gebruik gemaakt worden; de aandacht intensief in een kleine groep (verlengde instructie) geven; taakgerichte feedback geven.

Stel realistische doelen Illustratie taal/lezen Doelen I, II en III % leerlingen die dat zou moeten halen DMT 85% AVI 90% TvK 80% Woordenschat 70% Spelling Begrijpend lezen Instromen VO Minimaal 75% 1F

DMT versus AVI Kinderen doen het soms beter op de AVI Door de AVI compenseren ze hun trage woordherkenning Besteed aandacht aan het type woorden die fout gelezen worden op de DMT. Dit voorkomt pseudo-dyslecten.

Hoe krijg je de DMT omhoog? Meer tijd Meer tempo/snelheid Veel aandacht voor automatisering (Arceer in de handleiding alles wat met automatisering te maken heeft). Behandel eerste de moeilijke woorden die vervolgens in de tekst aan de orde komen. Herhaald lezen van woorden en teksten is een krachtig middel om vlot en vloeiend lezen te versterken Vlot en veilig is een uitstekend hulpmiddel Zoemend en zingend lezen (niet evidence based) Koorlezen Partnerlezen Schakel de ouders in Verder: intensieve instructie in een groepje van 3 – 5 kinderen.

III. Groep 3: leren lezen

Welke kinderen vragen vanaf het begin groep 3 bijzondere aandacht? Kinderen met gehoorproblemen Kinderen die een moeizame taalontwikkeling hadden (slecht praten) De fonemisch zwakke kinderen Kinderen die kleuterschoolverlenging hebben gehad Kinderen met een beperkte woordenschat Kinderen die zwak scoren op de herfstsignaleringstoets

Beklemtoon een integrale aanpak van letters Van belang tijdens het leren lezen – en dan met name in de beginfase - steeds op een integrale wijze te beklemtonen: het horen van de letter het zien van de letter het zelf zeggen van de letter het schrijven van de letter Verder: gebruik Veilig & Vlot! 16

Instructieperiode I: Wat komt er aan de orde? foneembewustzijn (synthese, analyse, klankpositie) foneem – grafeemkoppeling (automatiseren) lezen van nieuwe woorden (van spellend naar geautomatiseerd) In kern 1 tot en met 6 staan de elementaire leeshandeling en volledige letterkennis centraal. directe woordherkenning (automatiseren)

Preventieve dimensie groep 3 werk met een goede methode voor leren lezen (directe instructie); Stel een toetsbaar leesdoel: eind groep 3 AVI-2/E3; besteed 400 minuten per week aan leren lezen (exclusief taal); behandel de methode volledig in groep 3; geef zwakke lezers vanaf begin groep 3 en zeker na de herfstsignalering minstens één uur extra tijd; besteed veel aandacht aan automatisering; monitoor de leesontwikkeling; zorg voor leesdeskundige leerkrachten

Technisch lezen, werkgeheugen en automatisering Verwerking leestaak Verwerking leestaak Werkgeheugen Spellende lezer Vlotte lezer

Tip Automatisering is cruciaal voor goed leren lezen (niet meer stilstaan bij de vaardigheid) Begin elke les met 5- 10 minuten aandacht voor automatisering

Rol wisselrijtjes bij automatiseren Voor het leren lezen is woordherkenning noodzakelijk. Technische oefeningen, zoals wisselrijen kunnen daarbij nuttige oefenvormen zijn. Herhaling is effectief! Het lezen van zinvolle teksten moet de hoofdschotel vormen van het leesonderwijs.

Aandachtspunten herfstsignalering groep 3 Kinderen die te lang over de letters doen (onvoldoende geautomatiseerd) Kinderen die geen nieuwe woorden goed kunnen lezen (onvoldoende automatisering letters) Deze kinderen hebben 1 uur extra-instructietijd per week nodig.

DOEL EXTRA-AANDACHT VOOR RISICOLEZERS in februari moet automatisering van de elementaire leeshandeling plaatsvinden. verkorting van de elementaire leeshandeling is nodig voor het verhogen van het leestempo.

Einde eerste periode groep 3 Kinderen moeten geautomatiseerd mkm-woorden kunnen lezen. Zwakke lezers na kern 6: blijf werken met Veilig en Vlot

Instructieperiode Wat komt er aan de orde? vlot lezen via: onmiddellijke woordherkenning dooroefenen eenlettergrepige woorden, eerst mkm en later alle typen automatiseren alle woordtypen automatiseren van deelstructuren letterclusters (pl-, spr-, -kt, -rst) analyse van deelstructuren letterclusters/spellingpatronen (aai, eeuw, ng, sch) lettergrepen/woorddelen (tuinman, werkstraf, regenen) voor- en achtervoegsels (ge-, ont-, -ig, -heid, -lijk) contextgebruik ―› intonatie betekenis grammatica

Kinderen met problemen na kern 6 VLL Bijna altijd problemen met de automatisering! Kinderen hebben extra-oefentijd (instructie en herhaling!) nodig op dat gebied! Veilig en Vlot is ook na kern 6 een sterk wapen!

D/IV en E/V lezers in groep 3 Risicolezers kunnen toch op het einde van het groep 3 redelijk lezen als ………. er tot maart op een gestructureerde wijze de letter-klankkoppeling (zie Veilig & Vlot) wordt onderwezen; het leren lezen op een nononsense-achtige wijze gedisciplineerd verloopt; de leerkracht veel voordoet (hakken en plakken); leerlingen de woorden aanwijzen in de tekst die gelezen wordt; er in kleine instructiegroepen op maat instructie wordt gegeven; er letterdoos-/klikklakboekje-achtige activiteiten plaatsvinden.

Praktische tips tweede helft groep 3 Maak de methode uit! Zorg dat er voldoende tijd aan lezen wordt besteed (risicoperiode na 1 mei) Veel aandacht voor automatisering en vloeiend lezen (tempo en toon!) Zorg voor één uur verlengde intensieve instructie per week ( 4 x 15 minuten) Veel voordoen/-zeggen en herhalen, weinig zelf laten worstelen Koorlezen!

Basisleerlingmateriaal VLL Leesboekjes maan 1 t/m 12 Werkboekjes maan Ankermaterialen Structureerstroken Woordendoos Letterzetter Woordzetter Instructiekalenders Computerprogramma Wandplaten Letterlijn Klikklakboekjes Ringboekjes maan Veilig en vlot Leesboekjes zon 1 t/m 12 Werkboekjes zon Lettermuur

´Overbodig´ leerlingmateriaal Speelleesset Kopieermap Letterdoos Reuzenwerkbladen Klikklakknieboek Ringboekje raket Feestneus Tip Top Stempeldoos Humpie Dumpie Leesseries

Verlengde instructie in VLL 2e maan: wat niet in de handleiding staat! Leerkrachten en intern begeleiders moeten kennis hebben van onderstaande informatie: ‘Automatiseren van de leesvaardigheid’ een artikel van Huub Lucas, www.veiliglerenlezen.nl/gebruikers2emaan/artikelen Overzicht van de leerlijn technisch lezen: zie Gebruikswijzer kern 1-6 en 7-12. ‘Hulp aan risicolezers bij kern 1 t/m 12’, een artikelenserie van E. Koekebacker: www.veiliglerenlezen.nl/gebruikers2emaan/extramateriaal ‘Leesontwikkeling: volgen en beïnvloeden’ een artikelenserie van Huub Lucas en Bea Zuurwelle www.veiliglerenlezen.nl/gebruikers2emaan/artikelen

IV. Vlot en vloeiend lezen in groep 4 - 6 Snelheid VLOT LEZEN Intonatie Nauwkeu- righeid

Waarom is vlot lezen zo belangrijk? Korte termijn geheugen Begrijpend lezen: Aandacht op de inhoud kunnen richten Vloeiend op zinsniveau kunnen lezen

Wat veronderstelt vlot lezen? Vlot lezen van complexe woorden veronderstelt volgens Mommers (2002), dat leerlingen in die woorden spontaan deelstructuren herkennen. Voorbeelden van deelstructuren zijn: clusters van medeklinkers (st-, br-, str- ; -lk, -rst ), spellingpatronen (ooi, oei, ieu, uw, nk), lettergrepen, voor- en achtervoegsels (ge-, be-, -lijk). Zwakke lezers hebben daar moeite mee.

Wat staat centraal? Lezen meerlettergrepige woorden Verhogen leessnelheid Intonatie (Vloeiend lezen) Nauwkeurigheid Tijd: minimaal 150 minuten per week Laat de methode voor begrijpend lezen in groep 4 weg! Besteed wel aandacht aan voorkennis en afleidingen maken. Gebruik een goede methode voor voortgezet technisch lezen. Zwakke lezers: één uur per week verlengde instructie, waarbij frequentie belangrijker is dan duur.

Stimuleer bij vlot en vloeiend lezen Op tempo lezen Op toon lezen Nauwkeurig lezen heeft minder effect voor het begrijpend lezen. Sommige technische fouten tasten het begrip niet aan.

Wat zijn de risicolezers in groep 4? Kinderen die problemen hebben met de benoemsnelheid van letters; deze kinderen hebben veel herhaling nodig; Kinderen die de elementaire leeshandeling onvoldoende beheersen; Kinderen met een te laag leestempo; aandacht voor automatisering gewenst (Veilig & Vlot in groep 3). Een traag leestempo: heeft dikwijls te maken met het gegeven dat er te weinig tijd aan automatisering is besteed.

Hoe komen we er achter als een kind niet vlot leest? Toetsen voor technisch lezen: langzaam, onnauwkeurig (veel fouten) Het kind een tekst hardop laten lezen: - te traag (spellend) - te veel fouten - niet op toon

Effectief in groep 4 Laat de zwakke lezers niet aanmodderen. Dat werkt spellend lezen in de hand en hindert de automatisering. Daarom de volgorde VOOR – KOOR – ZELF: eerst leest de juf, dan lezen de leerlingen samen en pas daarna leest een leerling individueel hardop. Horen, zien en zeggen gaan altijd hand in hand. Veel aandacht nodig voor herhaald en hardop lezen. In ere herstellen van met de vinger bijwijzen. Besteed de eerste 5 minuten aan automatisering. Samen lezen.

Koorlezen als effectieve methodiek In een kleine groep van zwakke lezers kan de leerkracht met de kinderen koorlezen (de groep leest de tekst samen hardop). Koorlezen geeft zwakke lezers ondersteuning tijdens het lezen en bewerkstelligt dat ze geen last hebben van schaamte tijdens het hardop lezen (zie Smits, 2006).

Herhaald lezen Eén van de oudste en meest onderzochte interventies; Heeft positieve effecten op de automatisering bij technisch lezen; Van belang vanwege beperkt werkgeheugen. Tip: laat leerlingen uit de bovenbouw met een zwakke leerling lezen. Peer tutoring werkt! Maar ook: ouders samen met hun kind laten lezen.

Goede aanpakken voortgezet technisch lezen Estafette RALFI Deze aanpakken hebben empirische evidentie.

V. Hoe betere resultaten technisch lezen in groep 6? Goede resultaten ontstaan in groep 6 door: Methode voor technisch lezen in te plannen en verantwoord uit te maken; Veel aandacht voor automatisering; traag lezen is desastreus voor begrijpend lezen; Voldoende tijd (Kwaliteitskaart Tijd voor taal en lezen) Herhaald lezen voor zwakke technische lezers Hanteren van streefdoel: AVI E6 eind groep 5 Risicolezers blijven risicolezers (Onderhoud! Voorkom terugval)

Wat doen voor de IV & V kinderen? Denk aan de samenhang technisch lezen, spellen, woordenschat en begrijpend lezen Model veel en besteed veel aandacht aan toepassen (begeleide invoering) Stimuleer vlot en vloeiend lezen door modeling en herhaald lezen Gebruik het bord: spellen, woordenschat Leer ze omgaan met de verschillende tekstgenres (zie Cito Hulpboek Begrijpend lezen) Meelezen met een CD Geef veel taakgerichte feedback! Laat kinderen in duo’s met teksten bezig zijn Laat kinderen elke dag stillezen (er moet wat te kiezen zijn: werk samen met de bibliotheek)

VI. En Begrijpend lezen? (woordenschat en meta-cognitieve strategieën)

Wat is belangrijk bij begrijpend lezen? 1- Altijd de tekst centraal! 2- Stimuleer vanuit het leesdoel nadenken over de aanpak en inhoud. 3- Omgaan met voorkennis vanuit leesdoel. Waar gaat het over (voorspellen wat er gaat gebeuren) en wat weet ik ervan? 4- Afleidingen kunnen maken (nadenken!) 5- Wat moet ik doen als ik het niet meer begrijp? 6- Leer leerlingen hun begrijpend lezen monitoren (voor-tijdens-na)(meta-cognitief handelen) 7- Werkhouding/aanpakgedrag (doel tekst lezen, voor-tijdens-na) 8- Ervaring met tekstsoorten opdoen Cito Hulpboek begrijpend lezen) 9- Leerlingen samen met teksten bezig laten zijn 10- Maak van de kennisgebieden ook begrijpend leeslessen 11- Stillezen/vrije tijdslezen.

1. Het belang van herhaald lezen. Een meta-analyse van Therrien (2004) toont dat herhaald lezen een evidence based strategie is voor zowel vlot en vloeiend lezen als voor begrijpend lezen. Kinderen met leesproblemen profiteren daarvan. Het effect voor vlot lezen is groter (d.83) dan voor begrijpend lezen (d.67).

2. De belangrijkste leesstrategieën? Stimuleren aanpakgedrag: voor – tijdens – na (metacognitief handelen). Belangrijke strategieën: Leesdoel stellen Het omgaan met voorkennis, omdat deze strategie met woordenschat en begripsmatige kennis te maken heeft; Afleidingen kunnen maken. Het monitoren van het begrijpend leesproces, waarbij het gaat om: het stellen van een leesdoel en het lezen aan de hand daarvan sturen vanuit: begrijp ik nog wat ik lees en wat moet ik doen als ik het niet begrijp?

Rol metacognitief handelen: voor-tijdens-na aanpak (Vernooij 2015) De tekst Voor Doel Denken/handelen Tijdens Denken/controleren handelen Na

Belangrijke leesstrategieën toepassen Spreek in teamverband af, dat bij elke les in groep 1 – 8 waar teksten aan de orde zijn altijd de volgende twee strategieën aan de orde komen, n.l.: - waar gaat de tekst over? - wat weet je er al van? Deze aanpak versterkt het begrijpend luisteren en begrijpend lezen van zwakke lezers, want voorkennis is crucial voor het begrijpend luisteren en lezen. Het heeft volgens Hattie (2012) een effectgrootte van: 1.04!

3. Wat is volgens onderzoek sterk voor woordenschatontwikkeling? 1- Voorlezen in de onderbouw 2- Voortdurend aandacht voor woordenschat: - waar gaat het over? - wat weet je ervan? 3- Pre-teaching van woorden heeft een significant effect op de woordenschatontwikkeling. 4- Schrijf deze woorden op het bord, want dan worden ze beter onthouden. 5- Elke dag stillezen heeft positieve effecten voor de woordenschatontwikkeling en hopelijk voor de motivatie 6. Stimuleer vrijetijdslezen.

Een belangrijke tip m.b.t. woordenschat: Wat zegt onderzoek? De National Reading Panel concludeert dat pre-teaching van woorden een significant effect heeft op de woordenschatontwikkeling. Tip: behandel bij elke les vooraf in het kort 2 kernwoorden en schrijf deze op het bord.

Welke woorden kiezen? Kies woorden uit methoden die de meeste kinderen niet kennen; Kies woorden die nodig zijn om een deel van de tekst of de tekst te begrijpen; Kies woorden die de leerlingen mogelijk in de toekomst tegenkomen.

EFFECTIEF LEESONDERWIJS VII. KENMERKEN EFFECTIEF LEESONDERWIJS 7. Monitoren onderwijs 4. Convergente differentiatie 5. Effectieve instructie 6. Vroegtijdig signaleren en reageren 3. Extra tijd voor risicoleerlingen 2. Tijd 1. Doelen EVIDENCE BASED LEESINZICHTEN

1- WEES EFFECTIEF IN HET OMGAAN MET VERSCHILLEN Divergente differentiatie heeft negatieve effecten voor alle leerlingen en in het bijzonder zwakke leerlingen Convergente differentiatie: accent op groepsinstructie in plaats van op individuele instructie, dat een effectgrootte van .22 heeft (Hattie 2012) Convergente differentiatie differentieert tijdens de verwerking (goede leerlingen aan het werk; risicoleerlingen verlengde instructie) Convergente differentiatie heeft volgens Hattie (2012) een effectgrootte van 1.07 en dat is zeer groot. Het belang van een vast lesritme (groepsinstructie; verwerking, verlengde instructie)

c o n t i n u ü m v a n t i j d e n i n t e n s i t e i t Wees sterk in het omgaan met verschillen (Response to intervention heeft een effectgrootte van 1.07!!!) alle leerlingen 10 – 20 % 5 % groeps- instructie verlengde instructie intensieve individuele instructie niveau 1 niveau 2 niveau 3 c o n t i n u ü m v a n t i j d e n i n t e n s i t e i t

Waarom sterk? Preventie en interventie worden als een continuüm gezien; Basisbegrippen en fundamentele vaardigheden worden aan iedereen onderwezen (doelgerichtheid); Er wordt vooral na de groepsinstructie gedifferentieerd; Het niveau van de intensiteit varieert; Koppeling aan het model van de Gradually Release of Responsibility; Het continu monitoren van de vooruitgang van de leerling vormt de basis van de ondersteuning.

Een succesvol instructiemodel voor alle leerlingen 2- Realiseer Effectieve groepsinstructie Verantwoordelijkheid leerkracht Introductie/uitleg/modeling “Ik doe het” Begeleide inoefening “Wij doen het” “Jullie doen het samen” Samenwerken Risicoleerlingen: Verlengde instructie/Peertutoring “Je doet het alleen” Verantwoordelijkheid leerling Een succesvol instructiemodel voor alle leerlingen Fisher, D., & Frey, N. (2008). Better learning through structured teaching: A framework for the gradual release of responsibility. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.

Geef veel taak- en procesgerichte feedback! Taakgerichte feedback is informatie over: Waar ga ik heen? Hoe doe ik het? Wat moet ik vervolgens doen? Tip: Geef ook feedback tijdens het zelfstandig werken Sterke onderwijsfactor. Effectgrootte .73

Laat leerlingen meer samenwerken. De effecten van Peer Tutoring Vooral effectief bij begrijpend lezen! Zorg voor effectieve koppels! Tutors uit hogere klassen (d = 0.79) zijn effectiever dan tutors van dezelfde leeftijd (d = 0.52) of volwassen tutors (d = 0.54) Hattie, 2009/2012 De effecten van peer-tutoring waren er ook als kinderen met problemen als tutor functioneerden (Vernooy & Egbertsen 2012)

VIII. Rol van tijd Technisch lezen Begrijpend lezen Groep 1 en 2: aandacht voor letters en fonemisch bewustzijn Groep 3 leren lezen: 400 minuten Groep 4: Technisch lezen 180 minuten Meer tijd zorgt voor versnelling leesontwikkeling! Groep 5 en 6: Begrijpend lezen: 90 tot 120 minuten Technisch lezen: 120 tot 150 minuten Stillezen: 75 minuten Groep 7 en 8: Technisch lezen: 60 tot 90 minuten

IX. De rol van het team “We kunnen niet langer het feit negeren dat “samenwerking” de resultaten verbetert” (Schmoker 2004).

Het belang van de school als professionele leergemeenschap Een strategie voor scholen om deskundigheid rondom belangrijke zaken op te bouwen; Betrokkenheid van alle teamleden; Middel om de cultuur van een school te veranderen; Door samenwerking worden de resultaten beter; Concreet: een cyclisch gebeuren.

X. Tot slot: Kati Haycock (2007) Als we echt iets willen en we maken daar werk van, dan gaan de kinderen vooruit! Inzet doet ertoe!

X. Tot slot: de belangrijkste condities Snow (n.g.): Onder de volgende condities behalen scholen goede leesresultaten met de leerlingen: - coherent leesprogramma - professionele ontwikkeling van alle betrokkenen - de instructie sturen vanuit toetsgegevens - gedifferentieerde instructie geven - extra middelen inzetten

Vragen? 66

Voor meer informatie: cgtvernooy@gmail.com 0645285775