Kindergemeenschap Kees Boeke: het onmogelijke mogelijk maken, gedreven, praktisch, eigenzinnig, idealistisch...

Doelen Het pedagogisch denken van Helen Parkhurst en Kees Boeke kunnen situeren in een culturele, maatschappelijke en historische context. Uitgangspunten van hun visie op opvoeden en onderwijzen kunnen onderscheiden. Kunnen duiden hoe deze visie in school en klas wordt geconcretiseerd. Het werk en het ideeëngoed van Parkhurst en Boeke kritisch kunnen benaderen. Het persoonlijk professioneel denken over ‘omgaan met verscheidenheid’ verantwoord verrijken a.d.h.v. een confrontatie met het werk van Helen Parkhurst en Kees Boeke.

Biografie en context

Tot 1909: Alkmaar & Delft 1884: Geboorte te Alkmaar (Nederland) Milieu: burgerlijk, hogere middenklasse Ouders: Nelly Oort, domineesdochter Jan Daniël Boeke, natuurkundige

Tot 1909: Alkmaar & Delft Thuis: Wetenschappelijke, vrijdenkende invloed (vader) Christelijk-protestants-gelovige invloed (moeder) 1907: ingenieursexamen aan Technische Hogeschool Delft 1909: naar Engeland voor verdere studie

1909-1918: Engeland & Libanon Leert in het Quakermilieu zijn latere vrouw, Beatrice Cadbury kennen. Cadbury is de dochter van de steenrijke Richard Cadbury, chocoladefabrikant. 1911: vertrek van het koppel als zendeling, naar Libanon en Syrië Vanaf 1914 terug naar Engeland; het pacifisme groeit gestaag!

De familie Cadbury en de Quakers De Quakergemeenschap was in het midden van de 17de eeuw ontstaan als verzetsbeweging tegen de toen machtige Anglicaanse kerk. Quakers meenden geen kerk nodig te hebben; ze onderhielden een persoonlijke relatie met God. Soberheid, eerlijkheid en nederigheid waren hun alternatief voor de praalzucht van de officiële kerk. Een eigen goddelijke inspiratie, die zij het ‘innerlijk licht’ noemden, loodste hen door het leven. De naam ‘quakers’ (trillers) ontleenden ze aan de schokbewegingen die ze maakten op het moment dat ze dit persoonlijk contact met God ervoeren. In de 17de en 18de eeuw vormden de Quakers ongeveer 1% van de Engelse bevolking. God was voor de Quakers een milde begeleider, geen ontzagwekkende macht. Hij was vreedzaam en begripvol. Er waren in de quakergemeenschap geen expliciete geboden en verboden, maar de druk op et eigen geweten was groot. Het ‘innerlijk licht’ kon enkel schijnen door een leven van soberheid, hard werk, zorg voor anderen. De omgang was vreedzaam en respectvol, gedisciplineerd. De industriële familie Cadbury behoorde tot de Quakers. Dat impliceerde dat zij tegenover hun personeel toch wel een erg respectvolle en zorgende rol opnamen. Aan de fabriek waren er woongelegenheden, elke ochtend een gratis ontbijt, sportactiviteiten en een kerstfeest. Daartegenover stond wel een sobere en Spartaanse levensstijl,; die ook van de werknemers werd verlangd: geen alcohol of roken, geen theater of muziek, een gepaste omgang… De familie Cadbury en de Quakers

1918-1926: Vredesapostel te Bilthoven Aankoop van ‘het Boschhuis’ te Bilthoven, even later ook het ‘Broederschapshuis’. Open, pacifistische en radicale leefgemeenschap rond het gezin Boeke. Utopische visie, apostolische werkzaamheid, maar persoonlijke verwaarlozing…

1918-1926: Vredesapostel te Bilthoven

1926-1938: ‘een paedagogisch experiment’, De Werkplaats Vanaf 1926 thuisonderwijs voor de kinderen van Boeke uit onvrede met de onderwijsbelasting. Een rommelig begin waarbij andere kinderen en medewerkers aansluiten. Een stevige doorstart vanaf 1929, in een nieuw gebouw, leidt tot een hechte gemeenschap. Vanaf 1936: interne strubbelingen; de praktijk bleek weerbarstiger dan de theorie. Maar Boeke bleef standvastig aan zijn visie van de ‘natuurlijke orde’…

Doel en werkingsprincipes

Doel: persoonlijkheidsontwikkeling “Velen vatten opvoeding op als een gelegenheid om de kinderen zo te beïnvloeden dat ze met de grootst mogelijke waarschijnlijkheid over allerlei dingen zullen gaan denken als zijzelf. Katholieken zullen hun kinderen zo trachten op te voeden dat ze Katholiek, communisten zo dat ze communist worden enz. Dit bedoel ik juist niet. Integendeel, ik tracht juist zoveel mogelijk al zulke bewuste beïnvloeding te vermijden. Ik wil niet de kinderen stuwen in een bepaalde richting.”

Doel: persoonlijkheidsontwikkeling “Het is betrekkelijk gemakkelijk om, met allerlei middelen van suggestie en dergelijke, kinderen te laten zeggen en denken wat wij willen dat zij zeggen en denken zullen. Maar wat bereiken wij daarmee? Hoogstens dat zij zullen denken als wij. Maar als wij niet overtuigd zijn, dat ons denken volmaakt is, moeten wij inzien, dat wij dan ook hoogstwaarschijnlijk de fouten in ons denken met alle kracht doen voortbestaan in het volgende geslacht.”

Doel: persoonlijkheidsontwikkeling “Wanneer wij daarentegen vertrouwen op de directe openbaring van het leven in elk mensenhart, dan zullen we veeleer zwijgen en trachten er toe mee te werken, dat het eigene dat in elk kind tot uiting komt zich ontplooien zal. Want dat eigene, het eigenlijke ‘ik’ in ieder van ons is het ‘betere ik’ in ons en als dat zich ontwikkelt, stijgen wij zo hoog als wij stijgen kunnen. Aldus beschouwd kunnen wij als korte formulering van het doel der opvoeding stellen: elk kind te helpen worden wat hij is.”

Doel: gemeenschapswezen “(…) maar ook uit zuiver pedagogisch oogpunt is de opvoeding van de mens als en tot gemeenschapswezen precies even belangrijk als die als en tot persoonlijkheid. (…) Het zal duidelijk zijn dat ik uitgaande van mijn mensbeschouwing dit aspect van de opvoeding als volkomen gelijkwaardig aan de persoonlijkheidsontwikkeling zien moet.”

Pedagogische methode “Is er dan nog wel een terrein van beïnvloeding mogelijk, (…)? Ja toch, dagelijks kunnen zich omstandigheden voordoen waarbij op het psychologische moment door een enkel woord, of wel een langer gesprek, hetzij met een enkeling of met een groep, een inzicht gewekt kan worden of, wat ook zo uitermate belangrijk is, een gewoonte kan worden gevormd. Zo’n woord of gesprek wijst dan heen naar het redelijke der dingen. Het bewuste streven is, de kinderen te overtuigen; hun te laten zien wat redelijk is, en ze er aldus toe te krijgen dit redelijke te gehoorzamen. Dit is echter totaal iets anders dan een ingrijpen dat de gang van zaken wil beïnvloeden door fysieke dwang of door vrees in te boezemen. Want doen we dit laatste, dan zal het kind niet zelf willen doen datgene waartoe het gedwongen of gedreven wordt en zodra het de kans schoon ziet, zal het weer anders handelen.”

Werkplaats Kindergemeenschap “Ik kan mij zo een kindergemeenschap zeer goed denken, omdat ik nu al jarenlang kinderen uit de zowel godsdienstig als politiek en sociaal meest uiteenliggende kringen, in onze Bilthovense Werkplaats Kindergemeenschap heb zien samenleven, zonder dat er moeite door is ontstaan en terwijl integendeel bij ogenblikken een werkelijke ‘religieuze’ verdieping allen schijnt te verenigen.”

Het belang van het ‘werk’… “(…) Geen opvoeding is m.i. mogelijk waar niet echt gewerkt wordt. Als kinderen (of mensen) zoals men dat noemt ‘rondhangen’, kan er noch van opvoeding, noch van onderwijs sprake zijn. Een mens heeft arbeid evenzeer nodig als lucht, water en voedsel. Hij moet geregeld flink hard werken wil hij gelukkig zijn. Vandaar dat wij er op staan, dat ieder in de Werkplaats ook werkt. Hoofdwerk hoeft niet altijd; want handenarbeid is even nodig, maar gewerkt moet er worden. Dat is trouwens ook een van de redenen waarom ik die naam gekozen heb.”

Attitudevorming “Het aanvaarden van verantwoordelijkheid, het regelen van het werk van een groep, het vinden van een oplossing die allen bevredigt, het bevorderen van orde zonder dwang, het flink en nauwgezet werken zonder toezicht –al zulke deugden zijn voor ons primair belangrijk, en het groeien in deze dingen vinden wij veel meer waard dan stapels geleerdheid of kennis.”

Organisatie

Zelfstandig werk Vakgericht zelfstandig werk. In leeftijdsgroepen (met kleur aangeduid). Met behulp van opdrachtenfiches en sleutels voor zelfcorrectie. Proevensysteem ter evaluatie

Huishoudelijke taken Keuken Ecologische tuin Schoonmaak Onderhoud …

Lichamelijke opvoeding Ritmische gym Bewegingstherapie Zwemmen Wandel-en fietsexcursies …

Kunstzinnige opvoeding Muziek Toneel Volksdans Koor en orkest Regelmatige opvoeringen,…

Gemeenschapsleven De handdruk elke ochtend Het noemen bij de voornaam Vlaggen en vaandels Het werkplaatslied (cfr. http://www.wpkeesboeke.nl/wp/kb/tradities/stichtingsdag) Het stiltesignaal: opsteken van de linkerhand Gezamenlijke maaltijden Een jaarlijks kamp Een schoolparlement met consensusmodel Rituele herdenking van de stichtingsdag, 12 juli 1926, met ‘handklap’, ondertekening stichtingsakte en ‘hoofdplons’,

Het werkplaatslied Hou je van buiten, van water en wei? Van zwerven in bossen, in duinen en hei? Van lichtende luchten, van bloemen en vruchten? Werk dan mee in de Werkplaats, Onze Werkplaats! Hou je van zwemmen, van zon en van spel? Van rennen en springen, behendig en snel? Zeg, wil je proberen, van alles te leren? Hou je van werken, met lust en met kracht? Om dingen te maken waar 'n ander op wacht? Van timm'ren en naaien, van graven en zaaien? Hou je van lezen, gespannen en lang? Van ritme en dansen, muziek en gezang? Zeg, wil je mee streven, om beter te leven?

Biografie en context

1938-1945: Oorlog Tot 1943 is ‘De Werkplaats’ een relatieve ‘oase’ in het oorlogsgeweld. Er zijn er al sinds 1938 Joodse kinderen en medewerkers actief, hoewel Boeke en de Werkplaats door de inlichtingendiensten worden gescreend. In de Duitsgezinde pers wordt de aanval op Boeke en De Werkplaats geopend. Boeke blijft joodse kinderen en vluchtelingen opvangen en is spil in een onderduik- en verzetsnetwerk, zeker wanneer vanaf 1942-1943 duidelijker doordringt wat de bedoeling van de Duitse bezetter is: de ‘Endlösung der Judenfrage’.

1945-1954: vernieuwing en maatschappelijke integratie Na WO II zoekt koningin Juliana een school voor haar kinderen Beatrix, Irène en Margriet, De school van Boeke wordt haar aangeraden. De prinsesjes zijn er tot 1951. Een ontevreden Juliana haalt dan haar kinderen van school. Na 1945 integreert de school zich meer en meer in het maatschappelijk bestel; geldproblemen bv. leiden tot een subsidiëringsaanvraag en erkenning. Intussen groeit het ongenoegen over Kees Boekes leiding. Zijn oude idealen botsen met een nieuwe naoorlogse tijdsgeest. Medewerkers willen bv. een gelijke verloning, het consensusmodel stootte op de eigen grenzen,… Het afscheid van de gedesillusioneerde Kees Boeke wordt voorbereid. Pas in 1953 wordt dit geregeld. Het officiële afscheid dateert van 1954. Boeke “Zo'n school waar alles anders en nieuw moest en waar we dus absoluut niets leerden. Want het moest allemaal heel creatief zijn en vooral geen discipline en allemaal van dat soort dingen. Ik was eigenlijk heel erg blij dat ik van die school af mocht. Het was er zo 'gewild idealistisch'. Wij moesten op paardendekens liggen na de lunch en dan naar Bach luisteren. Dat was verplicht“ (prinses Margriet, 2008)

1954-1966: Kees en Betty gaan eenvoudig in Abcoude wonen. Ze gaan naar Libanon in de hoop ginds een “Children community” op te richten. Dit blijkt niet mogelijk. Sterft in 1966, ziek, licht dement en ontgoocheld.

Waardering en verspreiding

Een “self-made” project Boeke inspireert zich niet al te sterk op bestaande initiatieven of literatuur. Toch hoort hij door contacten veel ‘waaien’… Hij herkent wel verbanden tussen zijn project en de visie en het werk van andere pedagogen: Jean-Jacques Rousseau: Kees Boeke had ‘Emile, ou de l éducation’ in huis. Contact vanaf 1915 met Elisabeth Rotten, een van de oprichters van de new Education Fellowship en verbonden met de Montessoribeweging én de Duitse ‘Landerziehungsheime’. Daltonplan: snelle verspreiding in Nederland in jaren ‘20 en ’30. Montessori: de kinderen van Boeke gaan voor 1926 naar een Montessorischool en hij is daar bestuurder. Boeke intensifieert zijn contact met de Montessoriaanhang vanaf 1934. Hij ontmoet Montessori in 1947. Paul Geheeb: correspondentie met Boeke vanaf 1935. Het lijkt er sterk op dat Boeke vooral zorgde dat men naar hem luisterde. Zelf bestudeerde hij maar beperkt andere ideeën.

Waardering Qua opvatting en concept een harmonieuze synthese van pedagogische tradities: Het Angelsaksische model met nadruk op persoonlijkheid Het Duitse model met nadruk op gemeenschap Het Latijnse model met nadruk op natuurlijke ontwikkeling en ‘lichte anarchie’ In de realisatie was meer zin voor realiteit nodig. Boeke werkte naar een utopisch ideaal toe, maar ging er wellicht te sterk vanuit dat dit streven bij iedereen aanwezig was, werkers en medewerkers…

Literatuur

BOEKE K., Kindergemeenschap; ervaringen en perspectieven van ‘De Werkplaats’ te Bilthoven, Klaas Woudt B.V., Zaandijk, 1975. BOEKE K., Kindergemeenschappen…ook voor de opleiding, Klaas Woudt B.V., Zaandijk, 1975. DE BLOCK A., MARTENS L., Moderne schoolsystemen, Antwerpen, Standaard Educatieve Uitgeverij, 1983. D’ESPALLIER V. et al., Katholieke Encyclopedie voor Opvoe­ding en Onder­wijs, Pax, 's Gra­ven­ha­ ge/Ant­werpen, 1951-1954 (vol. 1). Hooghiemstra D., De geest in dit huis is liefderijk; het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966), Uitgeverij De Arbeiderspers, Utrecht, 2013. KUIPERS H.-J., Kees Boeke: van utopistisch buitenstaander tot gevestigd onderwijsvernieuwer, In: Reformpedagogiek in België en Nederland; jaarboek voor de geschiedenis van opvoeding en onderwijs, Van Gorcum, Assen, 2001, pp.129-143 KUIPERS H.-J., Enkele Britse wortels van Boekes werkplaats, In: Pedagogisch Tijdschrift, s.d., pp. 123-129. VAN DER MEER Q., BERGMAN H., Onderwijskundigen van de twintigste eeuw, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1977. VAN ESSEN, M. & IMELMAN, J., Historische pedagogiek; Verlichting, Romantiek en ontwikke­lin­ gen in Nederland na 1800, Baarn, Intro, 1999. http://nl.wikipedia.org/wiki/Kees_Boeke_(pedagoog) http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn1/boekec http://www.wpkeesboeke.nl/