Algemene Kennis- & Wetenschapsleer II College 1: 25-01-2005 14:45-17:30 PZ905 Inleiding: Rationalisme & Empirisme

Huishoudelijke mededelingen Hans Dooremalen; UvT (wetenschapsfilosofie), RUG (filosofie van de psychologie), Luzac (HAVO & VWO); Onregelmatig aanwezig: Kamer P. 3.216; Telefoon: 013 466 20 11 Email: A.J.P.W.Dooremalen@UvT.nl; Verdere informatie: blackboard. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Er staat veel op de sheets Reden: minder schrijfwerk, meer tijd om mee te doen – het is een hoor- & werkcollege; Je kan de sheets / PPT-presentatie voor het college al van het blackboard halen; Om de printkosten niet uit de hand te laten lopen: [1] bestand, [2] afdrukken, [3] linksonder afdrukken “handouts” selecteren, dan rechts daarvan het aantal dia's per bladzijde (6 werkt goed). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Afkortingen Op PPT dia’s kan niet zoveel op  ik gebruik afkortingen: Vaak de initialen van de relevante filosoof; Opmerkingen van mezelf gaan vooraf door “HD:” V: of Q: staat voor vraag / question, A: voor antwoord / answer; Verder: alle afkortingen staan de eerste keer dat ik ze gebruik ook voluit. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Tentamen AKWII Schriftelijk; 24-05-2005 (tentamen); 16-08-2005 (hertentamen); Locatie & tijdstip: onbekend & ergens in de middag; Proeftentamen staat al op blackboard; Vijf open vragen (minstens 1x kennis- & eigen meningvraag). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Tentamenstof De besproken literatuur (reader Decock of Dooremalen – is qua teksten dezelfde); Collegestof. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Programma hele collegereeks (handout) Blok I: Algemene kennisleer & wetenschapsfilosofie - Wat is wetenschap? C1: Inleiding tot aan logisch positivisme; C2: (Wittgenstein I &) logisch positivisme; C3: Karl Popper; C4: Thomas Kuhn; C5: Imre Lakatos; C6: Paul Feyerabend. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

C7: Quine (Two Dogma’s); C8: Quine’s genaturaliseerde epistemologie; Deel II: Empirisme, Realisme & Pragmatisme – Is empirisme nog te verdedigen? C7: Quine (Two Dogma’s); C8: Quine’s genaturaliseerde epistemologie; C9: Putnams kritiek op Quine; C10: Wetenschappelijk Realisme; C11: Bas van Fraassens empirisme; C12: Peirce’s pragmatisme; C13: Rorty’s pragmatisme. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

programma voor college 1 Filosofie en de aansluiting bij de wetenschap; Een intuïtief inzicht in wat kennis & wetenschap is; Kennisleer tot aan het logisch positivisme. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

1. filosofie en de aansluiting bij de wetenschap Afhankelijk van wat je opvattingen zijn over wat filosofie is, zal je anders aankijken tegen de relatie filosofie-wetenschap. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[i] filosofie als conceptueel onderzoek Empirisch (wetenschappelijk) onderzoek levert een wetenschappelijk wereldbeeld; Normale wereldbeeld: manifest wereldbeeld; Filosofie: wat bedoel je met term / concept X? (X = “quark”, “God”, “leven”….) Wat is de link tussen deze wereldbeelden? Filosofie is een discipline los van de wetenschap (?). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[ii] filosofie als aansluitend bij de wetenschap Andere opvatting: Filosofie zoekt aansluiting bij de wetenschap (als een fundamentele wetenschap, of als bijeenbrengen van data uit gespecialiseerde disciplines); Historisch is dit de meest voorkomende opvatting: Oude Grieken: cultus van het weten – kennis om de kennis; Ontstaat bij Socrates (469 – 399 v.o.j.). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Socrates Reageert op sofisten; Wilde ware kennis (i.t.t. praktische kennis); Maakte hierdoor vijanden; Werd ter dood veroordeeld. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Waar hielden de filosofen na Socrates zich mee bezig? Biologie; Politiek; Letteren; Astronomie; Ethiek; Rechtvaardigheid; Opvoeding; Logica; Natuurkunde / fysica; Metafysica / ontologie (wat er is); Epistemologie / kennisleer; M.a.w. het waren all-round wetenschappers. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Filosofie in de Middeleeuwen Exegese van Plato & Aristoteles; Voorbeeld: Thomas van Aquino’s filosofie is het in overeenstemming brengen van rede (d.w.z. Aristoteles) met de openbaring. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Filosofie in de 16e eeuw Nog sterk gericht op Grieks-Middeleeuwse traditie; O.a. René Descartes (1596 – 1650); Studeerde filosofie in La Flèche: logica, fysica, moraal, metafysica, wiskunde, muziek, sterrenkunde; Ook hier: allround wetenschapper. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

2. intuïtief inzicht in wetenschap (?) Kennisleer: wat is de bron van ware kennis? Wetenschapsfilosofie: De bron van kennis is de wetenschap, maar wat is nu wetenschap? Bijvoorbeeld: Waarom vallen Stephen Hawkings beweringen over zwarte gaten binnen het domein van de wetenschap en Joke Dammans beweringen over witte geesten niet? [Je kan beide immers niet zien, toch???] 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Wat is wetenschap? Op deze vraag komen we dus uitgebreid terug; Intuïtief hebben we daar wel een goed idee van, maar wat onderscheidt wetenschap van niet-wetenschap? Quiz… 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

3. kennisleer tot aan het logisch positivisme Wetenschapsfilosofie is begonnen met kennisleer; Kennisleer stelt drie vragen: (1) Wat is (zekere) kennis? (2) Hoe kunnen we die kennis rechtvaardigen? (3) Wat is de bron van kennis? M.b.t. deze kwesties zijn traditioneel twee posities ingenomen: (1) het rationalisme: echte kennis is afkomstig van de ratio, de rede; (2) het empirisme: echte kennis is afkomstig van de empirie = de ervaring opgedaan via zintuiglijke waarneming. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Rationalist # 1: Plato (427–247) De bron van kennis is de ratio; Plato: Leren is herinneren; Vraag: waarom zegt hij dat? Plato geloofde in reïncarnatie: voor je geboorte had je alle kennis al, die ben je echter vergeten bij je geboorte; Vraag: Hoe zit dat? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Plato’s allegorie van de grot Ideeën bestaan los van ons in een Ideeënwereld; De ziel is verwant aan die Ideeën; Kennis verwerven is daarmee je de Ideeën herinneren; Vraag: Hoe gaat dat in zijn werk? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Meno Dit is natuurlijk onacceptabel: Socrates legt de slaaf van Meno woorden in de mond; Dit soort rationalisme is dus wel erg extreem; Descartes had een minder sterke versie. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Rationalist # 2: René Descartes (1596 – 1650) Leeft in de tijd dat Gallilei door de kerk veroordeeld wordt; Gaat naar Nederland; Wilde zekere kennis (i.t.t. dogmatische houding van zijn leraren); Hij zoekt een fundament. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Wat weet je zeker? [1] Leraren zijn onbetrouwbaar; [2] Zintuigen zijn onbetrouwbaar; 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[3] Een malin genie houdt je wellicht voor de gek; Maar: “ik denk, dus ik ben” is zelfs in het geval van [3] waar; Dus: rationeel fundament voor kennissysteem. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Ingeboren ideeën Descartes geloofde ook dat ideeën ingeboren kunnen zijn; Hij maakt een verschil tussen: (1) Ingeboren ideeën (driehoek, god); (2) Verworven ideeën (zon); (3) Verzonnen ideeën (Pegasus); Het verschil met Plato is duidelijk: Niet alle ideeën zijn ingeboren. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Inzet Descartes: wereldbeeld veranderen Studenten zien vaak in Descartes een religieus fanatiekeling; Dat is een verkeerd beeld; Wat Descartes eigenlijk doet is een totaal nieuw wereldbeeld introduceren. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Discussie met Voetius Descartes verzette zich tegen de Aristotelische traditie; Op 23 & 24 december 1641 houdt Voetius aan de Universiteit van Utrecht lezingen waarin hij de Aristotelische fysica verdedigde en degenen die eraan tornden beschuldigde van het bederven van de academische jeugd en meende dat ze zouden eindigen als atheïsten of beesten. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Empirisme Empiristen menen dat kennis enkel door de ervaring via de zintuiglijke waarneming verworven kan worden; Soms wordt introspectie gezien als het resultaat van interne waarneming (Locke). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Empirist # 1: Aristoteles (384-322 v.o.j.) Empirist avant la lettre. Verwerping Plato’s twee-werelden theorie: er is slechts één wereld en die is met de zintuigen waar te nemen; Dit impliceert tevens een afwijzing van ingeboren ideeën: de mens is een tabula rasa. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

De Britse Empiristen Locke – Berkeley - Hume John Locke (1632-1704): [A] Verwerping ingeboren ideeën; [B] Formulering empiristisch principe; [C] Categorisering der ideeën; [D] Ideeën zijn onderscheiden van kwaliteiten. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[A] Locke’s verwerping van de ingeboren ideeën Empirisme kan geen ingeboren ideeën accepteren; Hoe weerlegt Locke die theorie? Door te laten zien dat de vermeende ingeboren ideeën helemaal niet voorkomen bij veel mensen; Het gaat om: (1) dat wat is, is; (2) het is onmogelijk tegelijk te zijn en niet te zijn; (3) morele principes. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

HD: Dat is een gevoelige klap voor het rationalisme. Locke: Ten eerste zouden universele principes ook anders verklaard kunnen worden; Locke: ten tweede zijn ze niet universeel – (1) & (2) vinden we niet bij kinderen en dwazen, en vergelijking van culturen laat zien dat er helemaal geen (3) universele morele principes zijn; HD: Dat is een gevoelige klap voor het rationalisme. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[B] Locke’s formulering van het empiristisch principe Hoe verwerven we dan kennis, als het niet via de rede is? Locke: “Whence has it all the materials of reason and knowledge? To this I answer, in one word, from experience. In that all our knowledge is founded, and from that it ultimately derives itself.” Bij Locke is ervaring: waarneming & reflectie (interne waarneming); Dit is het empiristische principe. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[C] Locke’s indeling van de ideeën Enkelvoudige ideeën Van één zintuig (bijv. zoetheid); Van twee of meerdere zintuigen (bijv. beweging); Van de reflectie (bijv. het idee ‘denken’); Van zintuigen & reflectie (bijv. het idee ‘pijn’) 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Complexe / samengestelde ideeën Ideeën van modus, m.a.w. eigenschappen (bijv. schoonheid, er is iets mooi, bijv. een schilderij); Ideeën van substantie; Ideeën van relatie (bijvoorbeeld: broer zijn van ). Probleem (voor empirist): idee van substantie; V: Waarom is dit een probleem? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

[D] Locke onderscheidt ideeën van kwaliteiten Sneeuwbal Rondheid is verantwoordelijk voor het idee ‘rond’ in ons; Rondheid is een primaire kwaliteit van de sneeuwbal: het is een eigenschap waarmee ons idee overeenkomt; De sneeuwbal is ook rond als niemand hem ziet. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Ons idee ‘wit’ komt niet van de primaire kwaliteit van de sneeuwbal: de sneeuwbal is zelf niet wit; De sneeuwbal heeft bepaalde primaire kwaliteiten en die zorgen voor een bepaalde sensatie in mensen; ‘Wit’ is een secundaire kwaliteit, die niet langer bestaat als er geen wezens meer zijn die het object waar kunnen nemen; (tertiaire kwaliteit: kwaliteit om primaire kwaliteiten te veranderen, bijvoorbeeld de warmte van de zon kan was doen smelten). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Vraag: zijn de primaire kwaliteiten wellicht net zo illusoir als de secundaire kwaliteiten? Deze vraag brengt ons bij de tweede belangrijke Britse empirist: Bisschop George Berkeley. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

George Berkeley (1685-1753) Berkeley laat alle eigenschappen van de fysische wereld afhangen van de geest: esse est percipi; Is dit wel empirisme? Ja de waarneming staat centraal (kennis volgt nog steeds uit ervaring). 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Dit is geen ontkenning van de fysische werkelijkheid; Wat als ik even niet kijk? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

David Hume (1711-1776) Hume heeft een theorie die vaak erg op die van Locke lijkt; Hij deelt de percepties (= impressies en ideeën) in; In het algemeen komen de impressies en de ideeën overeen. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Hume’s indeling van percepties Enkelvoudig Complex Impressie De ervaring van Ervaring rood stadsgezicht Idee ‘rood’ terug- denkend aan de stad. Probleem: Complexe idee ‘New Jeruzalem’; Hume: Terug te brengen tot combinatie van enkelvoudige ideeën. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Hume stelt dat de wetenschap irrationeel is Hume: Er zijn [1] relations of ideas & [2] matters of fact; [1] is onproblematisch, immers ideeën zijn immers vanuit je luie stoel toegankelijk; Voor [2] moet je naar de werkelijkheid kijken (de oordelen hierover zijn dus duidelijk empiristisch); Deze oordelen kan je zonder in contradicties te raken ontkennen: morgen komt de zon niet op. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Twee soorten oordelen over zulke matters of fact: “The contrary of every matter of fact is still possible; because it can never imply a contradiction[.] […] That the sun will not rise to-morrow is no less intelligible a proposition and, implies no more contradiction, than the affirmation that it will rise.” Twee soorten oordelen over zulke matters of fact: [1] Directe ervaringsoordelen; gebaseerd op ervaring of herinnering (no problem); [2] Indirecte ervaringsoordelen; gebaseerd op matters of fact die niet in de ervaring gegeven zijn…..probleem voor empirist. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Vraag: Hoe redeneren we over die matters of fact? Hume: “All reasoning concerning matter of fact seem to be founded on the relation of Cause and Effect. By means of that relation alone we can go beyond the evidence of our memory and senses.” Voorbeeld: De vonk veroorzaakte de ontploffing. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Er is echter geen enkele eigenschap die oorzaken met elkaar delen; Probleem: Een vonk kan een oorzaak zijn, een geluid kan een oorzaak zijn, een rollende biljartbal kan een oorzaak zijn…. Er is echter geen enkele eigenschap die oorzaken met elkaar delen; Hume concludeert dat het een oorzaak zijn geen eigenschap van een object is, maar een relatie tussen objecten, maar welke? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

HD: Dit is eigenlijk niets anders dan inductie; Hume: dat is onbekend. We hebben de gewoonte om telkens als we A zagen en daarna B, dat we daar dan de relatie oorzaak-gevolg in zien; HD: Dit is eigenlijk niets anders dan inductie; Inductie is irrationeel (het is niet logisch te rechtvaardigen); Wetenschap gebruikt inductie; ERGO: Wetenschap is irrationeel: “De rationaliteit van de wetenschap (van algemene kennis) is evenzeer een illusie als inductie zelf. Ons instinctief geloof in algemene regelmatigheden is volstrekt irrationeel.” (Derksen 1980: 88) 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Uitleg inductie Inductie is op basis van een aantal (maar niet alle) gevallen waarin A samenging met of gevolgd werd door B, concluderen dat altijd als A, dan B; In de praktijk levert dit geen probleem; In theorie is dit een groot probleem: Waarom is er nergens een A die niet B is? (Dat weet je niet); Voorbeeld: Alle zwanen zijn wit. HD: Hier komen we nog uitgebreid op terug. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Metaal x1 zette uit bij verhitting op tijdstip t1. Premissen Metaal x1 zette uit bij verhitting op tijdstip t1. Metaal x2 zette uit bij verhitting op tijdstip t2. Metaal xn zette uit bij verhitting op tijdstip tn. Conclusie Alle metalen zetten uit bij verhitting. HD: Inductie is dus een groot probleem voor de wetschap. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Rationalisme & Empirisme: Immanuel Kant (1724-1804) “Without the sensuous faculty no object would be given to us, and without the understanding no object would be thought. […] Neither of these faculties can exchange its proper function. Understanding cannot intuite, and the sensuous faculty cannot think. In no other way than from the united operation of both, can knowledge arise.” 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Hoe brengt Kant empirisme en rationalisme samen? Door de combinatie van twee begrippenparen: A priori & a posteriori; Analytisch & synthetisch; A priori oordeel = toegankelijk zonder naar de werkelijkheid te kijken (een broer is een man); A posteriori oordeel = hiervoor moet je wel naar de werkelijkheid kijken (hoeveel mensen zitten er hier?) 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Analytische oordelen berusten op het principe van non-contradictie. Synthetisch oordeel: vermeerdert je kennis (Kant: sommige lichamen zijn zwaar); Analytisch oordeel: vermeerdert je kennis niet, maar analyseert wat je al weet (Kant: elk lichaam is uitgebreid); Analytische oordelen berusten op het principe van non-contradictie. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

combinaties  rationalisme   empirisme  Oordelen Analytisch Synthetisch A priori Elk lichaam Wiskunde is uitgebreid 5 + 7 = 12 A posteriori Ervarings- oordelen: dit is een rood boek.  rationalisme  Bestaan niet  empirisme  25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Probleem voor Kant Levert wiskunde wel echte kennis op? Is het niet veeleer een methode die je moet begrijpen en die je dan toe kan passen? 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

samenvattend Puur rationalisme pleit voor [A] kennis door de rede & [B] ingeboren ideeën (Plato, Descartes); Empirisme pleit voor [A] kennis door zintuiglijke ervaring en tegen [B] ingeboren ideeën (Aristoteles, Locke, Berkeley, Hume); Kant poogt een combinatie van beide te maken. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1

Problemen met deze theorieën Rationalisme: theorie over ingeboren ideeën is onwaar; Empirisme: probleem van substantie, oorzakelijkheid en inductie; Kants combinatie: bestaan synthetisch a priori oordelen wel? In het volgend college kijken we naar empiristen uit de twintigste eeuw. 25 01 2005 AKWII COLLEGE 1