Spinoza: leven, werken en de actualiteit van zijn filosofie. Miriam van Reijen De Witt-Spinoza Symposium 22 maart 2014

1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Benedictus de Spinoza 1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Spinoza is als 'tweede generatie allochtoon' in Amsterdam geboren uit Portugees joodse ouders.

Joodse Begraafplaats Ouderkerk a/d Amstel met de graven van o.a. Spinoza’s ouders: Hanna Deborah (gest. 1637) en Michael de Spinoza (gest. 1653)

Rijnsburg: 1661 - 1663 Na het failliet van het door hem en zijn broer Gabriel overgenomen bedrijf (Bento y Gabriel De Spinosa) werd Spinoza in 1656 uit de Portugees-joodse gemeenschap verstoten Hij woont later een paar jaar in Rijnsburg

Spinoza in Voorburg: 1663 – 1669 Beeld van Rudolf Roth (1964) plantsoen Spinozalaan

Den Haag: 1669 - 1677 De laatste jaren van zijn leven woonde Spinoza in Den Haag, waar hij in 1677 stierf

Nieuwe Kerk, Den Haag Geen graf, wel een gedenksteen

Spinoza’s werken: * Een inleiding in de filosofie van Descartes (1663) Het Theologisch-politiek traktaat (1670): god is geen persoon en de bijbel is mensenwerk en bevat geen goddelijke waarheid. In1674 verboden door de Staten van Holland. Opera postuma/ Nagelate schriften (1677), waarin o.a. de Ethica, Het politiek traktaat en de briefwisseling.

De ETHICA (5 delen) I. Er bestaat één substantie, die Spinoza god, natuur of al-wat-is noemt. II. De mens denkt; lichaam en geest is één. III. Ontstaan en aard van de aandoeningen. IV. De menselijke slavernij (van de passies) = de onmacht van de ratio. V. De macht van het verstand = het intuïtieve weten ofwel inzicht.

Spinoza's actualiteit en relevantie, vanwege de verregaande consequenties van zijn godsbeeld voor zijn mensbeeld: - De mens neemt geen aparte plaats in in het geheel van de natuur - Ook de mens volgt altijd de goddelijke wet // de natuurwetten Er bestaan geen wonderen, er is geen toeval en mensen hebben geen vrije wil (zie: voorbeeld van de zon, Ethica II, st. 35) Er bestaat geen absoluut (ethisch) goed en kwaad Democratie en vrijheid van meningsuiting

Hoe de passies ontstaan * Iedereen en alles poogt zich altijd door te zetten (conatus, zie Ethica III, st. 6 e.v.) * Dit kan lukken of niet * Dit kan bewust zijn of onbewust blijven Geeft een goed gevoel of onlust Idee van oorzaak daarvan kan adequaat zijn of niet adequaat (Ethica III, st.3) en st. 58) De oorzaak adequaat kennen voorkomt de passie of neemt deze weg (ethica V, st. 3) Intuïtief weten: dat er altijd een oorzaak is

Spinoza’s motivatietheorie. Alles draait bij Spinoza om actief (uit eigen (denk-)kracht) versus passief (van buitenaf gedwongen of beïnvloed) Ofwel: intern (= vrij) versus extern (= slaaf gemotiveerd Vormen van externe motivatie zijn: overmacht, indoctrinatie, sancties, chantage, manipulatie, wetten, moraal, en: de passies

Passies maken minder effectief Kosten energie Verhinderen rustig nadenken Komen altijd later dan iets weten Voelen niet goed Je hebt er zelf last van en een ander niet Maken de zaak soms erger Lossen het praktische probleem niet op Zijn minder stabiel

Spinoza is geen rationalist: “de rede vermag niets tegenover een aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14) in de voorredes van Ethica III en V bekritiseert Spinoza daarom expliciet Descartes en de stoïcijnse filosofen

‘De geest is gewillig, maar het vlees is sterk’ de sterkste voorstelling of aandoening wint dit wordt vaak ervaren als een conflict tussen geest (beter weten) en lichaam (de verleiding) de ‘oplossing’: een interne verandering van koele rede naar affectief beladen intuïtief weten (inzicht, verinnerlijkt, eigen gemaakt) de passies zijn alleen nuttig voor wie het ontbreekt aan inzicht en/of moed (vgl. iemand die zich moed indrinkt)

Was Spinoza in 1672 woedend? Ik denk van niet, want: Leibniz (de bron van het verhaal) schrijft alleen dat Spinoza zei. dat “...hij werd genoopt /gedreven de deur uit te gaan met een papier....” En Spinoza schrijft: 'tot alles wat wij door een passie (= extrinsiek) gemotiveerd kunnen doen, kunnen we ook door de rede (= intrinsiek) gemotiveerd worden aangezet. (Ethica, IV, st. 59) ,

Om verder te lezen: Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2006. Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van Stockum, Den Haag, 2008. Steven Nadler, Spinoza. Olympus, Amsterdam, 2005. Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk, Klement, Kampen, 2008. Miriam van Reijen, Het Argentijnse gezicht van Spinoza. Passies en politiek. Klement, Kampen, 2010. Miriam van Reijen (hertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien), Spinoza, Brieven over het kwaad. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2012. Miriam van Reijen, Spinoza in bedrijf: van passie naar actie. Uitg. Klement, Boekencentrum, Zoetermeer, 2013.