Referenties en maatlatten voor de natuurlijke watertypen De eerste resultaten! Rapportage 2004 Vervolg voor niet-natuurlijke wateren Diederik van der Molen 1 december 2003

Referenties: waarom? Referentie van een type Referenties en maatlatten Referenties: waarom? 1 december 2003 Referentie van een type Goede Ecologische Toestand Maatlat voor natuurlijke wateren Afleiden van Maximaal Ecologisch Potentieel voor Sterk Veranderde en Kunstmatige typen Voorlopige aanwijzing als Sterk Veranderd GET gehaald? Waterlichaam natuurlijk (of kunstmatig) De verwachting is dat we in Nederland in 2004 niet veel wateren als natuurlijk zullen aanmerken. Verder zullen in Nederland al helemaal weinig wateren in de referentietoestand aanwezig zijn. Waarom moeten we nu in Nederland referenties verzinnen en waarom moeten we dat zelfs gedegen doen? De referentie van een type is nodig om de Goede Ecologische Toestand van dat type te kunnen bepalen. Samen zijn ze nodig om een maatlat voor natuurlijke wateren te maken. De Goede Ecologische Toestand is nodig om een waterlichaam voorlopig als sterk veranderd aan te kunnen merken. Je moet immers aangeven wat je niet gaat halen als gevolg van de hydromorfologische veranderingen. Tenslotte heb je de referentie nodig om het Maximaal Ecologisch Potentieel af te leiden voor waterlichamen uit de categorieën Sterk verander en Kunstmatig

Toestand- en trendmonitoring Referenties en maatlatten Toestand- en trendmonitoring 1 december 2003 Minimaal 1 j/6 j, tenzij GET/trend pressures OK (1x/18j) Voldoende waterlichamen voor algemene toestand (deel)stroomgebied Alle kwaliteitselementen: Fytoplankton - Samenstelling en abundantie Waterplanten - Samenstelling en abundantie Macrofauna - Samenstelling en abundantie Vis – Samenstelling, abundantie en leeftijdsopbouw Operationele monitoring Alle representatieve waterlichamen ‘at risk’ 1 of meer gevoelige biol. Kwaliteitselementen Doelgerelateerde frequentie

Algemene werkwijze Referenties globaal Referenties en maatlatten Algemene werkwijze 1 december 2003 Referenties globaal Selectie indicatoren voor maatlat (wetenschappelijk, praktisch, doel gerelateerd) Referentie kwantitatief voor indicatoren, Uitwerken tot deelmaatlatten, Samenvoegen tot maatlat per kwaliteitselement en per type Deel is klaar! begin 2004 De werkwijze is als volgt. Eerst zijn per natuurlijk watertype globale referenties beschreven. Hierbij hebben we veel gebruik gemaakt van bestaande teksten die ten grondslag liggen aan het natuurbeleid. Vervolgens worden hieruit indicatoren geselecteerd die volgens bepaalde criteria geschikt zijn voor de maatlatten. Daarna wordt de referentiesituatie kwantitatief uitgewerkt om getalswaarden voor die indicatoren te krijgen. Deze worden geschaald tot deelmaatlatten en tenslotte worden de deelmaatlatten samengevoegd per biologisch kwaliteitselement. De globale referenties van de 22 belangrijkste KRW typen zijn gereed en beschikbaar. De complete biologische maatlatten worden in nov van dit jaar opgeleverd. De overige 20 natuurlijke typen zullen juli 2004 gereed zijn. Referentiewaarden voor algemene fysisch-chemische en hydromorfologische kwaliteitselementen

Referenties en maatlatten Welke typen? 1 december 2003 Alterra studie (2002): 55 typen natuurlijke en kunstmatige wateren 42 natuurlijke typen, waarvan 22 ‘grootste’ typen gereed in nov. 2003 overige in juni 2004 Nov 2003: Juni 2004: Overgangs- en kustwateren, grote rivieren, zoete getijdenwateren, midden- en benedenlopen van beken, diverse typen meren en plassen, brakke wateren Bronnen en bovenlopen, vennen, diepe meren

Wijze van rapportage WWW.stowa.nl Referenties en maatlatten Wijze van rapportage 1 december 2003 Voorbeeld Referenties en maatlatten Meren Inleiding Type M14 2.1 Globale referentie 2.2 Fytoplankton Indicatoren Kwantitatieve referentiewaarden indicatoren Maatlat Validatie Toepassing Overig etc voor 2.3 Macrofyten en fytobenthos, 2.4 Macrofauna en 2.5 Vissen 2.6 Algemene fysisch-chemische parameters 2.7 Hydromorfologie Type M20 zie boven, etc voor overige typen 3 Documenten Referenties en maatlatten: Rivieren Meren Overgangs- en kustwateren 5 Achtergronds-documenten Fytoplankton Fytobenthos en macrofyten Macroalgen en angiospermen Macrofauna Vis Voorstel inhoudsopgave per dokument. Rood wordt door expertgroepen aangeleverd. Verder dient bij deelmaatlatten binnen bijv. 2.2 te worden aangegeven hoe tot één oordeel wordt gekomen. WWW.stowa.nl

Eerste resultaten: Fytoplankton, 2 deelmaatlatten Referenties en maatlatten Eerste resultaten: Fytoplankton, 2 deelmaatlatten 1 december 2003 Abundantie: Chlorofyl-a (ug/l) Samenstelling Positieve soorten Kiezelalgen! Negatieve soorten ZGET-GET GET-matig M14 22,6 44,5 M20, 21 14,3 28,3 M23 M27 44,9 M30, 31 60 K1 / K3 10,5 15,8 K2 13,5 20,3 O2 9,0 type ZGET-GET GET-matig M14, 20, 21 10% 30% K1,2 en 3, O2 1x106 cellen/l Phaeocystis 10x106 cellen/l Phaeocystis

Eerste resultaten: Macrofyten en fytobenthos Referenties en maatlatten Eerste resultaten: Macrofyten en fytobenthos 1 december 2003 Waterplanten en bodemalgen Deelmaatlatten op basis van Groeivormen (waaronder vaak ook oeverplanten) Soortensamenstelling waterplanten Soortensamenstelling bodemalgen Voor dit kwaliteitselement vrij veel deelmaatlatten: haalbaar? Lange lijsten soorten per type!

Toepassing algen en waterplanten (maatlat natuurlijke wateren!) Referenties en maatlatten Toepassing algen en waterplanten (maatlat natuurlijke wateren!) 1 december 2003 Fytoplankton Macrofyten/ Fytobenthos Chlof-a Soorten Naardermeer (M14) ZGET matig Zuidlaardermeer (M14) ontoereikend Volkerakmeer (M20) IJsselmeer (M21) Markermeer (M21) GET Brede water (M23) slecht Riethove (M27) Aalsbeek (R5) Dinkel (R6)

Eerste resultaten: Macrofauna, 3 deelmaatlatten Referenties en maatlatten Eerste resultaten: Macrofauna, 3 deelmaatlatten 1 december 2003 % individuen behorende tot de negatief dominante indicatoren % kenmerkende taxa % individuen behorende tot de kenmerkende en positief dominante indicatoren Totaalscore:  scores deelmaatlatten Lange lijsten soorten per type

Eerste resultaten: Vis Referenties en maatlatten Eerste resultaten: Vis 1 december 2003 Voorbeeld M14 grens ZGET - GET aandeel benthivoren < 25% aandeel black fish > 20% aandeel limnofielen (en snoek) > 45% aandeel piscivoren > 33% Baars+Blankvoorn in % > 55% Diverse Roemeense meren Meestal goed Snekermeer slecht Tjeukemeer Petgat Schut en Grafkampen ZGET

Toepassing vis (maatlat natuurlijke wateren!) Referenties en maatlatten Toepassing vis (maatlat natuurlijke wateren!) 1 december 2003 Alkmaardermeer (M20) ontoereikend Geestmerambacht (M20) ZGET Casteleijnsplas M20) GET Beiler- en Westerborkerstroom (R5) Tungelroyse beek (R6) matig Swalm 1999 (R14/18) Swalm 2003 (R14/18)

Monitoring belangrijk! Referenties en maatlatten Monitoring belangrijk! 1 december 2003 Macrofauna: Toepassing R5 op 39 monsters van Limburgse beken: 36% komt in vooraf ingeschatte klasse Vooral soorten die weinig hoeven voor te komen ontbreken mogelijk gevolg bemonsteringswijze Toepassing op meren: Maatlat robuust indien hetzelfde determinatieniveau wordt gehanteerd, anders afwijkingen Vissen Resultaten in beken afhankelijk van meetinspanning

Maatlatten algemeen Veel werk verzet Referenties en maatlatten Maatlatten algemeen 1 december 2003 Veel werk verzet (zelfs) Ecologen hebben moeite om iets te doen met natuurlijke wateren en referenties Hier en daar gaatjes Kwaliteit wisselt! Sommige maatlatten halen GET maar anderen zijn onvoldoende!

Validatie en Intercalibratie Referenties en maatlatten Validatie en Intercalibratie 1 december 2003 Validatie: verdient extra aandacht!!! Doel Intercalibratie: geharmoniseerde beoordeling Wat: overgangen op de maatlat van referentie – GET en GET – matig Wie: alle lidstaten (25) ‘access countries’ zijn ook uitgenodigd Ondersteund door Joint Research Centre (JRC) Ispra, Italy Sterk veranderde en kunstmatige watertypen kunnen meedoen Zomer 2004: waterlichamen bekend, Begin 2005 intercalibratie van start, Eind 2006: gereed

Maatlatten: eindoordeel voor een type? Referenties en maatlatten Maatlatten: eindoordeel voor een type? 1 december 2003 Chemische beoordeling Eindoordeel Globale referentie Type R16: Rivier, bestaande uit een hoofdgeul en nevengeulen, met een hoge waterafvoer. Het water heeft door de hoge afvoer gemiddeld een hoge stroomsnelheid, maar deze varieert over de lengte en de breedte van de rivier, als gevolg van meandering op macro- en microschaal. Geografie, hydromorfologie, chemie, biologie: bodemalgen, macrofauna, waterplanten, vissen, pressoren oordeel ecologie Geloosde prioritaire en andere stoffen 3 à 4 5 à 6 10 - ? Fysisch-chemische kwaliteitselementen (Hydromorfologie) oordeel biologie Hoe ontstaat nu een eindoordeel voor een watertype, bijvoorbeeld de Grensmaas, type R16. We beginnen met de globale referentie, daarvan worden biologische indicatoren afgeleid. Deze worden gekwantificeerd en opgedeeld, waardoor er deelmaatlatten ontstaan. Bijvoorbeeld 1 voor vissoorten, 2 voor visbiomassa en 1 voor de leeftijdsopbouw. Deze deelmaatlatten worden samengevoegd tot een deelmaatlat voor vis. De deelmaatlatten per biologisch kwaliteitselement worden weer samengevoegd tot een biologische maatlat voor het type. Dan zijn we er nog niet. Ook hydromorfologie en vooral algemene fysisch-chemische parameters spelen een rol. Zelfs een aantal verontreinigende stoffen moeten misschien hier nog worden meegenomen. Dit samen vormt de ecologische maatlat voor type R16. Naast de ecologische beoordeling dient ook een chemische beoordeling te worden uitgevoerd. Pas dan ligt er en eindoordeel. Van de chemische en ecologische beoordeling telt de slechtste score. Waarschijnlijk geldt zoiets ook bij de totstandkoming van de biologische beoordeling, maar dat is nog niet helemaal duidelijk. indicatoren X deelmaatlatten macrofauna Y deelmaatlatten vis etc 1 maatlat macrofauna 1 maatlat vis etc

Algemene fysisch-chemische parameters Referenties en maatlatten Algemene fysisch-chemische parameters 1 december 2003   R1 R2 R3 R4 R5 R6 Celsius 4-6 12-14 4-8 10-14 4 14 O2% 50-90 110 50-70 50 gCl /l 0-0,06 0,025-0,01 0,025 0,01-0,06 0,02-0,1 0,01 0,02 0,04 pH 3,5-6,5 5,5-7,5 4,5-6,5 3,5-5,5 6,5-7,5 4,5-5,5 7,5 6,5 8,5 mgP/l - 0,015-0,04 0,015-0,06 0,040-0,06 0,04-0,08 0,01-0,1 mg N/l onder boven 0,4 0,4-0,6 0,6 1,0

Reageren op referenties en maatlatten? 1 december 2003 Ja, graag Via STOWA (web-site) Verwerking pas na juni 2004 In juni alles gereed Effe geen tijd Energie steken in de toepassing Experts willen zelf al eea verbeteren (FAME) Huidige versie blijft onveranderd t/m juni 2004 Aanvullingen (globale referenties, fysisch-chemische parameters, hydromorfologie) middels een Appendum

Rapportage december 2004 Beschrijving waterlichamen Referenties en maatlatten Rapportage december 2004 1 december 2003 Beschrijving waterlichamen Wat is een waterlichaam Indeling waterlichaam naar categorie en type Referentie-omstandigheden per type MEP voor sterk veranderde wateren Effecten menselijke belasting op de toestand van het water Analyse van risico niet halen GET/GEP

Referenties en maatlatten Risico-analyse (dec 2004) 1 december 2003 Onderdeel van karakterisering stroomgebieden; Inzicht in trends nodig! PT2 GET/GEP moet globaal bekend zijn (en dus ook type en categorie) Pressures Huidige toestand Toestand 2015 Neemt toe goed risico slecht Blijft gelijk - Neemt af Uitgaan van bestaand beleid (= met geld gedekt!)

Maatlatten niet-natuurlijke wateren: Taak ‘bevoegd gezag’ !!?? Referenties en maatlatten Maatlatten niet-natuurlijke wateren: Taak ‘bevoegd gezag’ !!?? 1 december 2003 PT dag 8 juli 2003: ‘maatlatten niet-natuurlijke waterlichamen is verantwoordelijkheid beheerder’ Henk de Haan (Prov Frl.): geen tijd Lodewijk Nijsse (RWS RD Zeeland): ziek Pepijn Spaink Abbink (Prov. Flevoland): vakantie Status van de volgende dia’s: voorstel en stof voor discussie!!

Spoorboekje MEP-GEP 4 stappen: Referenties en maatlatten Spoorboekje MEP-GEP 1 december 2003 4 stappen: Waterlichamen koppelen aan meest gelijkende natuurlijke type Vanuit referentie huidige toestand beoordelen “Waterschets” als bestuurlijk voorsorteren MEP – GEP / maatlatten bouwen

Spoorboekje MEP – GEP: stap 1 Referenties en maatlatten Spoorboekje MEP – GEP: stap 1 1 december 2003 1. Waterlichamen koppelen aan meest gelijkende natuurlijke type Waterlichamen vaststellen, categorie en (natuurlijk) type toekennen Regionaal ambtelijk voorbereiden en bestuurlijk accorderen Onderdeel van de ‘2004 rapportage’

Spoorboekje MEP – GEP: stap 2 Referenties en maatlatten Spoorboekje MEP – GEP: stap 2 1 december 2003 2. Vanuit referentie huidige toestand beoordelen Maatlatten (nat.wat.) toepassen om aan te tonen dat je de GET niet haalt – t.b.v. voorlopige aanwijzing sterk veranderd (significante) Hydromorfologische ingreep rapporteren (zie presentatie Knoben) Maatlatten (nat.wat.) toepassen om huidige toestand in beeld te brengen – t.b.v. risico-analyse Dec 2004 gereed Bestuurlijk: ‘ter kennisname’? Combineren= 1 actie Overkill??

Voorstel voor het omgaan met de huidige maatlatten Referenties en maatlatten Voorstel voor het omgaan met de huidige maatlatten 1 december 2003 Biologische maatlatten natuurlijke wateren toepassen om realisatie GET en huidige toestand te bepalen Eventueel voor één kwaliteitselement of enkele deelmaatlatten Doelstelling natuurlijke wateren: GET niet-natuurlijke wateren: matig Eventueel STOWA beoordeling natuurlijk: op één na hoogste niveau of beter niet-natuurlijke wateren: middelste niveau

Spoorboekje MEP – GEP: stap 3 Referenties en maatlatten Spoorboekje MEP – GEP: stap 3 1 december 2003 3. “Waterschets” als bestuurlijk voorsorteren Er is nu van veel waterlichamen bekend wat pressures en toestand zijn In de waterschets legt bestuur uitgangspunten vast en de mitigerende maatregelen UP: IJsselmeer blijft zoet UP: Baakse beek blijft watervoerend MM: geen disproportionele kosten, technisch en maatschappelijk haalbaar (KRW art 4.3) Op het niveau van waterlichamen en eind 2005 gereed

Spoorboekje MEP – GEP: stap 4 Referenties en maatlatten Spoorboekje MEP – GEP: stap 4 1 december 2003 4. MEP – GEP / maatlatten bouwen Nu kunnen maatregelen worden voorbereid Pas nu kan het MEP/GEP en de bijbehorende maatlat definitief worden gemaakt Faciliteren met ‘protocol’ (vanaf 2004?) Regionaal ambtelijk in 2006 gereed Op tijd voor het stroomgebiedsbeheersplan in 2009

Hydromor-fologische modifacties (HM) Referenties en maatlatten MEP/GEP afleiden 1 december 2003 Referentie of Zeer Goede Ecologische Toestand (ZGET) Natuurlijke watertypen Maximaal ecologisch potentieel (MEP) Goed ecologisch potentieel (GEP) Sterk veranderde watertypen Hydromor-fologische modifacties (HM) MEP = ZGET – HM Maat-regelen (M) Natuurlijke waterlichamen kunnen zich in 5 toestanden bevinden. In de referentie, de Goede Ecologische Toestand of in een toestand die niet goed genoeg is. De referentie is gelijk aan geen of een zeer geringe afwijking van de onverstoorde toestand. In de GET wordt een lichte afwijking van de referentie geaccepteerd. Bij het Goed Ecologisch Potentieel worden lichte veranderingen tov het MEP geaccepteerd. De ecologische doelstelling waaronder straks boetes kunnen worden opgelegd zijn met een blauwe pijl aangegeven. Naast biologische kwaliteitselementen moet ook de waterchemie in orde zijn en worden er voor de referentie eisen gesteld aan de hydromorfologie. HM – M = disproportionele kosten, technisch of maatschappelijk niet haalbaar (art 4.3) ( – M)

Referenties en maatlatten Tijdspad 1 december 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Waterlichamen, typen, (voorlopige) beoordeling Protocol uitwerken Waterschets Maatlatten niet-natuurlijke wateren en maatregelen Intercalibratie, monitoring Bestuurlijke besluitvorming, aanpassing en toepassing EU rapportage