Duikende platen V W O

De Tethyszee: opgaan… Op de grens van Trias en Jura (-180 mln j) ontstaat de Tethyszee tussen Afrika en Europa Ten tijde van Pangea zijn Europa en Afrika één geheel Foto J H Bulthuis

…blinken… Uit de breuklijn op een midoceanische rug stroomt (mantel)magma omhoog Basalt bedekt de oceaanbodem Kalk, zand en kleilagen sedimenteren Koraalriffen aan de randen

… en verzinken. Vanaf het Krijt (-135 mln j) schuift Afrika weer naar Europa toe De Tethyszee wordt dichtgeknepen

Afrikaanse invasie Botsing van twee continentale platen Tethysbodem van basalt, klei, zand en klei over Zuid-Europa Delen van Afrika schuiven Europa binnen Alpiene plooiingsfase Ontstaan Alpen, Pyreneën, Jura, Karpaten

Een subductiegebied aan de wandel Door een roll back- proces schuift het subductiegebied oostwaarts

Subductie en Roll back Een scenario: Stap 1 Oceanische korst beweegt van A naar A1 Knikpunt B wordt teruggeduwd naar B1 Deel C van continentale plaat wordt meegetrokken naar C1 Stap 2 Continentale plaat wordt uitgerekt en wordt dunner. Kan verzinken of breken Ontstaan van een nieuw oceaanbekken (bijv. Tyrrheense Zee) Stap 3 Oceaanplaat breekt af in de diepe subductiezone Bovengelegen deel komt omhoog Subductiegebied verplaatst zich naar ‘rechts’

De oostelijke Mediterranée In Jura (-180 mln j) draait oostelijk Afrika weg van Europa Delen van de uitgerekte Afrikaanse plaat breken af Deze brokken Afrika plakken vast aan Europa  Turkije en Oost-Griekenland Door groeiende Europese plaat komt de subductiezone zuidelijker te liggen 1. Oudste reeks weerszijden Bosporus 2. Daarna lijn Dardanellen-Izmir 3. Dan Kos – Santorini / Thira 4. Vervolgens Cyprus-Kreta, etc. Veel aardbevingen

De reis naar het noorden Breukenstelsel in Oost-Afrika levert een los subcontinent op: het Arabische blok Dit blok verschuift noordwaarts langs de Jordaanbreuk Twee gevolgen Rode Zee verbreedt zich Blok botst met Turkije en Iran  Ontstaan van plooiingsgebergten Taurus, Zagros en Kuhrud

De triple junction Het Arabisch blok maakt deel uit van het Y-vormige breukenstelsel in Oost-Afrika Het riftgebied is een continentale divergentiezone De Grote Slenk (beter bekend als de Oost-Afrikaanse slenk, Grote Afrikaanse Slenk of de Grote Riftvallei) is een langgerekt stelsel van slenken, dat loopt van Syrie tot Mozambique over een totale lengte van 6400 km. De slenk varieert in breedte van 30 tot 100 km en in diepte van enkele honderden tot zelfs duizenden meters. In de geologie wordt een dergelijk stelsel van slenken een rift genoemd, een gebied waar twee tektonische platen uit elkaar bewegen. Oost-Afrika maakt onderdeel uit van de (continentale) Afrikaanse plaat, maar splitst zich tegenwoordig in twee platen: de Nubische plaat en de Somalische plaat. Omdat de riftvallei doorloopt in de Rode Zee tot aan Syrië, wordt ook de Arabische plaat tot het divergerende systeem gerekend. Deze drie vormen de "Afar-driehoek“. Een systeem waarbij drie tektonische platen uit elkaar bewegen wordt een triple junction genoemd.

De Kreta-crash Door de noordwaartse verschuiving van het Arabisch blok: wordt Turkije westwaarts weggeduwd langs de Anatolische breuklijn ( ) wordt Griekenland in elkaar gedrukt wordt Oost-Europa tegen de noordwaarts bewegende Afrikaanse plaat geduwd  Zware aardbevingen De Middellandse Zee gaat verdwijnen. Met vier centimeter per jaar schuiven Europa en Afrika naar elkaar toe. Daardoor vinden telkens aardbevingen plaats die veel slachtoffers maken, maar kunnen we ook steeds beter zien wat er diep in de aarde gebeurt. Zie GB52: 115A; GB53: 126A. De Afrikaanse plaat migreerde al ruim zestig miljoen jaar naar het noorden. De Europese plaat beweegt het snelst zuidwaarts in het Egeische gebied. Daarom zal de Middellandse Zee als eerste bij Griekenland worden dichtgedrukt. Kreta krijgt de eerste klap te verduren. Binnen 7 miljoen jaar zal de middellandse Zee verdwenen zijn. Zie o.a Natuurwetenschap en Techniek, februari 2005.

Convergentie in Zuidoost-Azië Deel van de Ring van Vuur Zoek met behulp van de atlas op welke vier platen actief zijn Wat stellen de blauwe lijnen voor? De Challenger Deep is één van de diepste punten op aarde. Het bevindt zich op 11.034 m onder de zeespiegel. Het bevindt zich in de Marianentrog, dicht bij de Marianen-eilanden en op enkele kilometers van het eiland Guam. De trog is ontstaan door de verschuiving van de Pacifische en de Filipijnse aardplaten. Alleen de Vitjazdiepte, verkend in 1957, is met zijn 11.034 m nog dieper. troggen Pacifische plaat Filipijnse plaat Euraziatische plaat Indisch-Australische plaat

Het echte vuurwerk! Indisch-Australische plaat duikt onder de Euraziatische (Sunda) plaat Sundaplat (incl. Borneo) = continental shelf: maakt deel uit van de Euraziatische plaat Vorming binnenste eilandenboog Explosief vulkanisme Tambora, 1815 Toba, - 74.000 jaar Krakatau, 1883 kratermeren en lahars Vorming buitenste eilandenboog

Eilandenbogen van verschillend karakter Vorming van een zeer vulkanische binnenste eilandenboog: Sumatra-Java-Sumbawa-Flores Vorming van niet vulkanische buitenste opgeplooide eilandenboog: Nias-Sumba-Timor-Kai eilanden

Moluks gerommel Ingewikkelde plaatbeweging: de Filippijnse plaat en Pacifische plaat schuiven onder de Euraziatische plaat  een dubbele subductiezone  twee parallelle eilandbogen Welke zie je? Complex patroon van breuken en beweging van groot aantal microplaten Talrijke zeebevingen Groot gevaar van tsunami’s Kaart 150 B in GB53e druk toont de complexe tektonische situatie in de oostelijke archipel. De kaart in het studieboek is een sterke vereenvoudiging hiervan.

Filippijnen: complexe subductiezone Gelegen tussen twee subductiezones langs een lange breuklijn Ca. 1200 km lang Transversale plaatbewegingen Subducerende plaatbewegingen actief & inactief Twee reuzenplaten houden aantal microplaten in een wurggreep Vulkanen Gebergtevorming plooiingsgebergte:  cordillera’s met opgetilde kalksteenlagen, fossiele schelpen, koraalriffen

De Pinatubo ontwaakt Zeer explosief Pyroclastische stroom Lahars Gevolg van as + neerslag door typhoon Hoog dodental Tijdelijke effecten wereldwijd merkbaar: Grote hoeveelheden fijn stof in de stratosfeer meer dan bij elke uitbarsting sinds die van de Krakatau (1883) veroorzaakte een wereldwijde stijging in het zwavelzuurgehalte in de atmosfeer gemiddelde temperatuur op aarde daalde zo'n 0,5 °C afbraak van de ozonlaag versnelde aanzienlijk De Pinatubo (1760 m) is een actieve vulkaan op het Filippijnse eiland Luzon. Tot 1991 was de berg onopvallend en ernstig geerodeerd. Er heerste zelfs twijfel of de Pinatubo wel een vulkaan was. De berg was bedekt met dichte bossen waar enkele duizenden Aeta's woonden. Deze groep had hier haar toevlucht gezocht vanuit het laagland toen de Spanjaarden vanaf 1571 Luzon veroverden. De recente uitbarsting van juni 1991 was de eerste na een periode van vijfhonderd jaar en was één van de grootste en meest explosieve uitbarstingen van de 20ste eeuw. Een succesvolle voorspelling van het tijdstip van de uitbarsting door het Philippine Institute of Volcanology and Seismology met hulp van de Amerikaanse US Geological Survey leidde tot de massale evacuatie van tienduizenden mensen. Hierdoor werden vele mensenlevens gespaard. De uitbarsting heeft aan ongeveer 700 mensen het leven gekost. Er werden 4979 huizen verwoest en 70.257 huizen werden ernstig beschadigd. Door de grote hoeveelheid as, die door de vulkaan werd uitgestoten, is het in de wijde omtrek van de vulkaan een paar dagen donker geweest. Na de vulkaanuitbarsting is er boven in de vulkaan een kratermeer ontstaan De omliggende gebieden werden echter ernstig aangetast als gevolg van de pyroclastische stromen, asregens en later hete modderstromen (lahars), als gevolg van de regen die vulkanische resten meespoelde. In 1992 stelden wetenschappers dat de uitgestoten gassen van deze uitbarsting de mogelijkheid in zich hadden om een groter effect te hebben dan alle broeikasgassen samen die door de mens sinds de industriële revolutie in de atmosfeer waren geloosd.

Japan, ontstaan uit vier giganten Meerdere eilandenbogen en troggen Welke twee oceanische platen hebben Japan gevormd? Waardoor schuift de Pacifische plaat onder de Filippijnse plaat? De Pacifische plaat is ouder, meer afgekoeld en dus zwaarder dan de Filippijnse plaat.

Delfstoffen en plaatranden Passieve plaatranden: Kust tegenover een jonge mid-oceanische rug Voorbeeld: de kusten langs de Atlantische Oceaan Vlak, met breed continentaal plat Uitmonding van grote rivieren Uitgestrekte, niet geplooide sedimentlagen Weinig metamorfe - en stollingsgesteenten Weinig vulkanisme en aardbevingen Afzettingen van zout, ijzer, steenkool, aardolie en aardgas Foto JH Bulthuis

Plaatranden en delfstoffen Actieve plaatranden: Kusten boven subductiezones Voorbeeld: westkusten van de Amerika’s Bergachtig Nauwelijks of geen continentaal plat Korte rivieren, snelstromend, weinig sediment Aanwezige sediment is afgeschraapt van de zinkende plaat Sedimentgesteente is geplooid en verbrokkeld Veel metamorfe gesteenten Vulkanisme, zware aardbevingen en stollingsgesteenten Veel ertsen: goud, zilver, lood, koper, etc. Bron foto: J H Bulthuis Bron tekst: Stenen en fossielen, Busbey c.s. , Van Holkema en Warendorf, 1998, pagina 36,37