Inleiding in de Klankleer Dicky Gilbers spreekuur op afspraak d.g.gilbers@rug.nl Harmonie k. 1311-422 (050) 3635983

Overzicht EERSTE UUR: studiehandleiding studie van klanken: fonetiek toepassingen fonetiek TWEEDE UUR: de beschrijving en classificatie van spraakklanken: spraakanatomie produktie van klanken in de spraakbuis articulatorische classificatie de notatie van spraakklanken: IPA

Collegestof en Toetsing handouts collegestof op Nestor https://nestor.rug.nl/webapps/login/ extra oefeningen op Nestor achtergrondliteratuur (niet verplicht): J.G. Kooij & M. van Oostendorp: Fonologie. Amsterdam 2003. Papers op Nestor webpagina: http://www.let.rug.nl/~gilbers/onderwijs/ Toetsing: multiple-choicetentamen over collegestof

Inhoud van de colleges college 1 : Inleiding in de fonetiek wat is fonetiek? relatie tot andere disciplines spraakanatomie en spraakproduktie classificatie van spraakklanken

Inhoud van de colleges college 2: Spraakprocessen en IPA transcriptie klanken (fonemen en allofonen) van het Nl. verbonden spraak (assimilatie, coarticulatie, reductie)

Inhoud van de colleges college 3: Werkcollege transcripties (1 uur, evt. uitloop) oefenen transcriberen

Inhoud van de colleges college 4: Fonologische processen wat is fonologie? wat zijn fonologische processen? insertie, deletie, assimilatie, dissimilatie, metathesis, fusie onderliggende vorm aangeboren taalvermogen

Inhoud van de colleges college 5: Features, fonologische regels en syllabes feature als kleinste bouwsteen in de fonologie natuurlijke klassen fonetische features en fonologische features de syllabe als fonologische eenheid; domein van processen/representatie fonotactische restricties/prosodische eenheid taalverwerving

Inhoud van de colleges college 6: Werkcollege fonologische regels, lettergreepstructuur (1 uur, evt. uitloop) oefening beschrijving fonologische processen

Inhoud van de colleges college 7: Fonetiek: Geluid bouw van de larynx de aerodynamisch-myoelastische theorie van stemvorming geluid en spraakgeluid spraakmachines

Inhoud van de colleges college 8: Fonologie: Klemtoon en ritme Is hoofdklemtoon voorspelbaar in het Nl.? accentregels: CSR, NSR cyclische klemtoonafleiding fonologische domeinen: voet; fonologische frase; intonatiegroep

Inhoud van de colleges college 9: Morfologie wat is een morfeem? classificatie morfemen afleiding; samenstelling en afleidende samenstelling verkleinwoordsvorming in het Nl

Inhoud van de colleges college 10: Spelling Fonologische invloed op spelling Morfologische invloed op spelling Historische aspecten

Inhoud van de colleges college 11: Proeftentamen (2 uur) (Proeftentamen zelf thuis doen) Bespreken van de antwoorden

Inhoud van de colleges college 12: Vragenuur (2 uur)

De onderdelen van Klankleer De spraakketen Boodschap Boodschap Taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie) Taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie) Fonetiek Spraakproductie Spraakgeluid Spraakperceptie

Fonetiek De fonetiek is de studie van het spraakgeluid en de productie en waarneming van dat spraakgeluid Drie deelgebieden van fonetiek: Articulatorische Akoestische Perceptieve

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak bij communicatietechniek

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak bij communicatietechniek Spraaksynthese m.b.v. computers (vroeger ook mechanisch)

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak bij communicatietechniek Spraaksynthese Omzetting tekst in spraak en v.v. commercieel gerichte toepassingen DECTALK Female Voice 1987

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak Spraaksynthese Omzetting tekst in spraak en v.v. Hulpmiddelen gehandicapten

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak Spraaksynthese Omzetting tekst in spraak en v.v. Hulpmiddelen gehandicapten 300 w/m 120 w/m voor blinden:

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak Spraaksynthese Omzetting tekst in spraak en v.v. Hulpmiddelen gehandicapten voor doven:

Toepassingen Fonetiek Hulpwetenschap bij taalbeschrijving Basisvak logopedie, zangonderwijs Onderwijs vreemde talen Codering van spraak bij communicatietechniek Hulpmiddelen gehandicapten Spraaksynthese m.b.v. computers Technologische toepassing sprekerherkenning

Toepassingen Fonetiek Technologische toepassing sprekerherkenning (stemafdruk vgl. vingerafdruk) (Klankleer II)

Fonetiek bij Nederlands & ATW Hulpwetenschap bij de fonologie Hulpmiddel bij de beschrijving van de klankeninventaris van een taal (hier: het Nederlands) met een reeks symbolen (International Phonetic Alphabet) (deze collegereeks) Transcriberen van taal (deze collegereeks) Spraakanalyse m.b.v. oscillogrammen en spectrogrammen (vervolgcolleges)

Fonologie De fonologie is een subdiscipline van de taalkunde die de klanksystemen bestudeert wat is de functie van een klank in de taal? in welke combinaties met andere klanken kan die klank voorkomen in de taal? etc.  onderwerp colleges 4-5-6-8

Fonologie De spraakketen boodschap boodschap taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie) taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie) spraakproduktie spraakgeluid spraakperceptie fonetiek

Verschil Fonologie-Fonetiek Fonologen zijn geïnteresseerd in de rol van een klank, bijvoorbeeld /r/, in het systeem van de taal, bijvoorbeeld het Nederlands bijvoorbeeld /r/ is betekenisonderscheidend: rook betekent iets anders dan kook, maar geen verschil in betekenis tussen rook gerealiseerd als [:k] of als [:k]

Verschil Fonologie-Fonetiek Als je een ‘muzikale’ analogie wilt gebruiken zou je kunnen zeggen dat de fonetiek zich bezighoudt met de uitvoering van muziekstukken Je zou dan kunnen zeggen dat een fonologische beschrijving staat tot een spraakuiting zoals een partituur tot een uitvoering

Klankleer in de (taal)wetenschap (neuro)fysiologie fysica fonetiek taal- en spraaktechnologie fonologie psycholinguistiek socio- en ethno- linguistiek dialectologie morfologie syntaxis semantiek

Articulatorische Fonetiek geluid articulatie

De produktie van klanken spierkracht (aanslag) snaar(trilling) (trilling van) klankkast energiebron geluidsbron filter geluidsgolf voornaamste perceptieve attribuut toonhoogte, amplitude timbre (‘klankkleur’) Hoe verkrijg je geluid met een gitaar; hoe met een klarinet?

De produktie van spraakklanken subglottale component glottale component supraglottale component energiebron geluidsbron filter voornaamste perceptieve attribuut toonhoogte,amplitude timbre (‘klankkleur’) hoofdfuncties van de drie componenten

Anatomie van de spraakproduktie Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat

Anatomie van de spraakproduktie Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat het subglottale systeem: de longen met bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de larynx

Anatomie van de spraakproduktie Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat het subglottale systeem: de longen met bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de larynx het glottale systeem: het strottehoofd (de larynx) met de stembanden

Anatomie van de spraakproduktie Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat het subglottale systeem: de longen met bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de larynx het glottale systeem: het strottehoofd (de larynx) met de stembanden het supraglottale systeem: de mond- keelholte en de neusholte

Articulatorische classificatie van klanken initiatiekenmerken: richting van de luchtstroom De meeste talen kennen alleen klanken die met een naar buiten gerichte (egressieve) luchtstroom worden geproduceerd, … maar er bestaan ook klanken die worden gemaakt op basis van een naar binnen gerichte (ingressieve) luchtstroom

Articulatorische classificatie van klanken initiatiekenmerken: richting van de luchtstroom egressieve klanken: [b d g] ingressieve klanken: [  ]

Articulatorische classificatie van klanken initiatiekenmerken: luchtstroommechanisme De luchtstroom voor de meeste klanken is pulmonisch (wordt voortgebracht door de longen) De twee andere luchtstroommechanismen maken gebruik van de glottis (ejectieven) of de compressie van een kolom lucht voor een afsluiting achter in de mondholte (clicks)

Articulatorische classificatie van klanken initiatiekenmerken: ejectieven: [’ ’ ’ ’ ’ ’ ’] clicks (resp. dentaal, retroflex, lateraal): [     ] (Xhõsa)

Xhosa: Miriam Makeba – The Click Song Zuidafrikaanse Bantu taal met dank aan Nienke Spanjer [     ] http://www.youtube.com/watch?v=2Mwh9z58iAU http://www.youtube.com/watch?v=OHxkiXALQjU

Articulatorische classificatie van klanken laryngale kenmerken: stemhebbendheid [pa ba] Een klank kan worden gemaakt met of zonder trilling van de stembanden. In het eerste geval spreken we van stemhebbende klanken, in het laatste van stemloze klanken aspiratie [pa pha] stemkwaliteit: breathy: [  ] creaky: [  ]

Articulatorische classificatie van klanken (supra)laryngale kenmerken: constrictie (vocaal vs. consonant) Consonanten/medeklinkers: klanken die gemaakt worden door ergens in de mond-keelholte (bijvoorbeeld met de tong) een zodanige vernauwing aan te brengen dat de luchtstroom turbulent of zelfs voor korte perioden onderbroken raakt Vocalen/klinkers: klanken waarbij de vernauwing afwezig of gering is, zodat de luchtstroom ononderbroken en gelijkmatig blijft voor de duur van de klank

Articulatorische classificatie van klanken vocaal consonant

Anatomie van de spraakproduktie tandkassen (alveolen) neusholte hard gehemelte (palatum) mondholte zacht gehemelte (velum) lippen keelholte (pharynx) tong strotklep (epiglottis) strottenhoofd (larynx) Stemspleet (glottis) schildkraakbeen (Thyroid) stembanden Slokdarm (esophagus) luchtpijp (trachea) ATW/College 1

Anatomie van de spraakproduktie tandkassen (alveolen) neusholte hard gehemelte (palatum) mondholte zacht gehemelte (velum) lippen keelholte (pharynx) tong strotklep (epiglottis) tongrug tongblad tongpunt strottenhoofd (larynx) schildkraakbeen (Thyroid) stembanden tongwortel Slokdarm (esophagus) luchtpijp (trachea) tongbeen

actieve articulatoren Anatomie van de spraakproduktie actieve articulatoren zacht gehemelte (velum) lippen tongwortel tongrug tongpunt strotklep (epiglottis) faryngale wand strottenhoofd (larynx) stembanden ATW/College 1

Articulatorische classificatie van consonanten uvulair velair palataal postalveolair alveolair dentaal bilabiaal dorsaal labiodentaal faryngaal radicaal laminaal apicaal sub-apicaal glottaal College 1

Consonanten                              bilabial labiodental dental alveolar postalveolar retroflex palatal velar uvular pharyngeal glottal plosive              nasal        trill    tap or flap   fricative                       lateral fricative   approximant (w)      lateral approximant    

Articulatorische classificatie van klanken kenmerken voor consonanten plaats De locatie in de spraakbuis waar de constrictie die de luchtstroom hindert wordt gemaakt, en indien nodig, het gedeelte van de tong waarmee de constrictie wordt gemaakt

Articulatorische classificatie van klanken kenmerken voor consonanten plaats stemhebbendheid

Articulatorische classificatie van klanken kenmerken voor consonanten plaats stemhebbendheid wijze de mate, sterkte, en vorm van constrictie in de keel-, neus- en mondholte

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (mate en sterkte van constrictie) (ex)plosieven of plofklanken zijn klanken waarbij de luchtstroom voor korte tijd volledig wordt onderbroken, waarna de lucht weer vrijkomt met een klein plofje (release burst)

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (mate van constrictie) fricatieven of wrijfklanken worden gemaakt door twee articulatoren zeer dicht bijelkaar te brengen zodat de luchtstroom turbulent wordt en een ruisgeluid voortbrengt.

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (mate van constrictie) nasaal Net als genasaliseerde vocalen worden nasale consonanten met een lage velumstand geproduceerd De mondholte is altijd volledig afgesloten: er lijken geen talen te bestaan die gebruik maken van nasale fricatieven

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (vorm van constrictie) lateralen zijn klanken waarbij de (meeste) lucht langs de zijden van de tong ontsnapt

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (mate en sterkte van constrictie) trilklanken of ratelaars zijn series van zeer korte afsluitingen die gemaakt worden door twee articulatoren (waarvan er tenminste één een geringe massa moet hebben) bijelkaar te brengen en er een luchtstroom door te voeren

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (mate van constrictie) approximanten of halfvocalen zijn in feite nauwelijks van vocalen te onderscheiden, behalve in duur (lengte) en positie in de syllabe. Er is sprake van een constrictie, maar de luchtstroom wordt niet- of nauwelijks verstoord

Articulatorische classificatie van klanken wijzekenmerken (vorm van constrictie) taps of flaps zijn zeer korte volledige afsluitingen zonder waarneembare release

Articulatorische classificatie van klanken http://www.chass.utoronto.ca/~danhall/phonetics/sammy.html

Articulatorische classificatie van klanken *naar Ladefoged & Maddieson 1996 Onderstreept = in gebruik in Nederlandse klanken

Articulatorische classificatie van vocalen close front central back close-mid open-mid open het klassieke schema voor tongpositie in vocalen

Articulatorische classificatie van vocalen close front central back close-mid open-mid open mate van constrictie: gesloten vs. open

Articulatorische classificatie van vocalen mate van constrictie: gesloten vs. open

Articulatorische classificatie van vocalen close front central back close-mid open-mid open plaats van de constrictie: voor vs. achter

Articulatorische classificatie van vocalen plaats van de constrictie: voor vs. achter

Articulatorische classificatie van klanken kenmerken voor vocalen mate van constrictie: gesloten vs. open plaats van de constrictie: voor vs. achter ronding: gerond vs. ongerond (gespreid) lengte: lang vs. kort

Vocalen     http://phonetics.ucla.edu/vowels/chapter11/tongue.html front central back close   close-mid  open-mid  open http://phonetics.ucla.edu/vowels/chapter11/tongue.html

Vocalen                             front central back close          close-mid        open-mid             open http://www.sil.org/computing/speechtools/ipahelp/IPAprvw2.htm

Huiswerk Neem de collegestof door van dit college Leer de termen uit je hoofd! (Achtergrondliteratuur: tekst 1 van Slis (1988) (zie Nestor))