Diabetes en de hersenen Ineke Brands & Esther van den Berg neuropsychologen

Overzicht wat is neuropsychologie? waarom onderzoek naar diabetes en de hersenen? onderzoeksresultaten wat betekent dit voor de praktijk?

Wat is neuropsychologie?

Neuropsychologie bestudeert de relatie tussen hersenfuncties en gedrag waarneming geheugen taal aandacht emotie overige factoren: psychosociaal lichamelijk (bijv. pijn)

Neuropsychologische diagnostiek neuropsychologische diagnostiek is wenselijk bij: neurologische stoornissen (bijv. beroerte) psychiatrische stoornissen (bijv. schizofrenie) ontwikkelingsstoornissen (bijv. dyslexie, ADHD) veroudering en dementie

Neuropsychologische diagnostiek neuropsychologische diagnostiek is wenselijk bij: neurologische stoornissen (bijv. beroerte) psychiatrische stoornissen (bijv. schizofrenie) ontwikkelingsstoornissen (bijv. dyslexie, ADHD) veroudering en dementie

Neuropsychologische diagnostiek neuropsychologische diagnostiek is wenselijk bij: neurologische stoornissen (bijv. beroerte) psychiatrische stoornissen (bijv. schizofrenie) ontwikkelingsstoornissen (bijv. dyslexie, ADHD) veroudering en dementie

Neuropsychologische diagnostiek neuropsychologische diagnostiek is wenselijk bij: neurologische stoornissen (bijv. beroerte) psychiatrische stoornissen (bijv. schizofrenie) ontwikkelingsstoornissen (bijv. dyslexie, ADHD) veroudering en dementie

De klinisch neuropsycholoog in de praktijk Algemeen of academisch ziekenhuis Psychiatrisch ziekenhuis Revalidatiecentrum Verpleeghuis GGZ (RIAGG) Commerciële dienstverlening Diagnostiek Begeleiding Voorlichting Behandeling

Gevolgen van hersendisfuncties cognitief emotioneel persoonlijkheid sociaal directe omgeving (partner)

Cognitieve stoornissen de belangrijkste gebieden: (ruimtelijke) waarneming geheugen taal aandacht en executieve functies emotie

Functioneren in thuissituatie is afhankelijk van cognitieve functie die is aangedaan compensatiemogelijkheden (opleiding) relatie met beroep/ hobby en andere aandoeningen thuissituatie: opvang, steun, training, praktisch

Bourdon-Wiersma Volgehouden aandacht en concentratie

De Corsi Block-tapping task

Trail Making Task versie A snelheid van informatieverwerking

Trail Making Task versie B verdeelde aandacht/ afwisselen van taken

Location Learning test

Boston Benoem Taak: herkennen van objecten

Symboolsubstitutie snelheid van informatieverwerking

Stroop Kleur-Woord Test geel groen rood blauw rood geel blauw groen

Brixton Test Bij deze taak moet u telkens voorspellen waar de blauwe cirkel naar toe springt. Die volgt een bepaald patroon. Maar zonder voorafgaande waarschuwing kan dat patroon verspringen. U moet dan proberen zo snel mogelijk het nieuwe patroon op te pakken dan kunt u weer goed voorspellen waar de volgende blauwe cirkel komt. Mensen doen de gekste dingen, worden boos!!!

Samenvatting verschillende testmogelijkheden die verschillende domeinen in kaart brengen ook gebruikt in diabetes onderzoek

Diabetes en de hersenen

Waarom diabetesonderzoek? geen onschuldige aandoening veel complicaties na verloop van tijd komt steeds vaker voor ook op jongere leeftijd

Prevalentie diabetes mellitus Zimmet et al. Nature 2001

Prevalentie diabetes mellitus: Nederland bron: RIVM

Bekende complicaties van diabetes retinopathie nephropathie hypoglykemie neuropathie hartaandoeningen beroerten

Diabetes en de hersenen lang gedacht dat de hersenen gespaard bleven maar langzaam aan toch aanwijzingen dat ook de hersenen (lichte) beschadiging op kunnen lopen

Diabetes en de hersenen: onderzoeksvragen heeft diabetes invloed op de hersenen? zo ja: zie je dat terug in het denken? zie je dat ook in beeldvorming van de hersenen? wat is hiervan de oorzaak? kunnen we er iets aan doen?

Diabetes en de hersenen: onderzoeksvragen heeft diabetes invloed op de hersenen?

Utrecht Diabetic Encephalopathy Study doelen: onderzoeken cognitief functioneren en MRI hersenen in DM2 en DM1 relateren aan vasculaire en metabole risicofactoren & diabetische complicaties

Utrecht Diabetic Encephalopathy Study 1. Onderzoek naar DM2: cognitie en MRI

Gegevens deelnemers **: p<0.01

Cognitieve functies 5 cognitieve domeinen abstract redeneren geheugen snelheid van informatie verwerken aandacht & executieve functies visuoconstructie

Cognitieve functies z scores (mean ± sem) * p<0.01 Manschot et al. Diabetes 2006, Brands et al. JINS 2007

Cognitieve functies: profiel verminderde mentale flexibiliteit vertraagde mentale snelheid patiënten moeten meer cognitieve inspanning leveren om hetzelfde resultaat te bereiken Manschot et al. Diabetes 2006, Brands et al. JINS 2007

Beeldvorming van de hersenen

“Vasculaire afwijkingen”

“Vasculaire afwijkingen” infarcten en witte stof afwijkingen

Vasculaire afwijkingen bij DM2 toename in aantal en ernst witte-stof afwijkingen meer (lacunaire) infarcten DM2 patiënten: 22/113 19% Controle proefersonen: 4/54 7%

Veroudering (atrofie) globaal of focaal

Atrofie bij DM2 matige corticale en subcorticale atrofie

Samenvatting lichte tot matige tekorten in cognitie lichte tot matige MRI afwijkingen cognitieve tekorten hangen samen met MRI bevindingen

Vraag hoe is dat bij type 1 diabetes?

Utrecht Diabetic Encephalopathy Study Onderzoek naar DM1: DM1=DM2????

Cognitief functioneren bij DM1: meta-analyse algemeen intellectueel functioneren aandacht snelheid van informatieverwerking verbaal geheugen non-verbaal geheugen mentale flexibiliteit - 1,0 - 0,5 + 0,5 slechter beter

Cognitief functioneren bij DM1: meta-analyse algemeen intellectueel functioneren aandacht snelheid van informatieverwerking verbaal geheugen non-verbaal geheugen mentale flexibiliteit - 1,0 - 0,5 + 0,5 slechter beter

cognitief functioneren bij DM2: meta-analyse algemeen intellectueel functioneren aandacht snelheid van informatieverwerking verbaal geheugen non-verbaal geheugen mentale flexibiliteit - 1,0 - 0,5 + 0,5 slechter beter

Vraag Is DM2 dan erger dan DM1? maar… DM1 patiënten zijn jonger dan DM2 directe vergelijking DM1 - DM2?

Gegevens deelnemers * p<0.05 ** p<0.01 ***p<0.001

Cognitieve functies 5 cognitieve domeinen abstract redeneren geheugen snelheid van informatie verwerken aandacht & executieve functies visuoconstructie

“Vasculaire afwijkingen” infarcten en witte stof afwijkingen

Veroudering (atrofie) globaal of focaal

Conclusies DM1 Cognitie: DM1 = DM2 MRI afwijkingen: DM1 < DM2

Conclusies DM1 Cognitie: DM1 = DM2 MRI afwijkingen: DM1 < DM2 effect op de hersenen: 34 jaar DM1 = 7 jaar DM2 ?? oorzaak?

Risicofactoren

Gegevens deelnemers * p<0.05 ** p<0.01 ***p<0.001

Gegevens deelnemers * p<0.05 ** p<0.01 ***p<0.001

Gegevens deelnemers * p<0.05 ** p<0.01 ***p<0.001

Risicofactoren chronische hyperglykemie kan effecten op de hersenen niet volledig verklaren terugkerende episodes van ernstige hypoglykemie lijken niet belangrijk schade aan grote bloedvaten is wel belangrijk andere factoren (b.v.. insuline)?

Pre-diabetes insuline resistentie hyperinsulinemie hyperglykemie

Pre-diabetes insuline resistentie hyperinsulinemie hyperglykemie

Cognitief dysfunctioneren pre-diabetes Abstract reasoning Information Processing speed Memory Language Executive functions Visuo- construction * Z-scores ± SEM * p<0.05

Samenvatting risicofactoren diabetes-gerelateerde factoren maar…ook pre-diabetes (metabool syndroom!)

Vraag hoe is het beloop?

Risico op dementie?

DM2: ziekte van Alzheimer Biessels et al. Lancet Neurol 2006

DM1?

Patiënt gegevens DCCT follow up And I would like to highlight a few of their results. As you can see, it was a large cohort of more than 1100 patients and they assessed cogntion after a mean of 18 years after baseline testing. And as you can see, although metabolic control seems to be improved after all those years, a rise in complications could not be prevented. DCCT/EDIC study research group, NEJM, 2007

DM1 DCCT follow-up: Vervolg DCCT studie: Na 12 jaar over het algemeen geen cognitieve achteruitgang The bars show the changes within cognitive domains between cognitive testing at baseline in DCCT and follow-up testing (a mean of 18 years after baseline) expressed as changes in z scores for intensive versus conventional treatment (Panel A), frequency of episodes of severe hypoglycemia (coma or seizure) (Panel B), and mean glycated hemoglobin values (Panel C). Across the three groups, higher levels of glycated hemoglobin were associated with moderate declines in psychomotor efficiency (P<0.001) and motor speed (P=0.001), but no other cognitive domain was affected significantly. Cognitive domains are numbered as follows: 1, problem solving; 2, learning; 3, immediate memory; 4, delayed recall; 5, spatial information; 6, attention; 7, psychomotor efficiency; and 8, motor speed. Now what is important is to look at the size of the bars: you can see that compared with baseline scores there is no evidence for significant cognitive deterioration over time, with only few domains showing a negative performance compared with baseline performance and then even with no more than 0.3; 0.4 SD difference compared to baseline performance. DCCT/EDIC study research group, NEJM, 2007

DM1 DCCT follow-up - ook niet in de groep met veel hypo’s! - relatief meeste cognitieve achteruitgang bij patiënten met veel complicaties The bars show the changes within cognitive domains between cognitive testing at baseline in DCCT and follow-up testing (a mean of 18 years after baseline) expressed as changes in z scores for intensive versus conventional treatment (Panel A), frequency of episodes of severe hypoglycemia (coma or seizure) (Panel B), and mean glycated hemoglobin values (Panel C). Across the three groups, higher levels of glycated hemoglobin were associated with moderate declines in psychomotor efficiency (P<0.001) and motor speed (P=0.001), but no other cognitive domain was affected significantly. Cognitive domains are numbered as follows: 1, problem solving; 2, learning; 3, immediate memory; 4, delayed recall; 5, spatial information; 6, attention; 7, psychomotor efficiency; and 8, motor speed. DCCT/EDIC study research group NEJM 2007

Implicaties praktijk

Implicaties praktijk erken en herken cognitieve achteruitgang bij DM patiënt

Implicaties praktijk erken en herken cognitieve achteruitgang bij DM patiënt maar: schrijf bij individuele patiënt cognitieve achteruitgang niet zondermeer toe aan DM

DM patiënt met klachten cognitie nog geen speciale behandeling extra aandacht glykemische controle vasculaire risicofactoren

toekomst identificeren ‘at risk’ DM-patiënten ontwikkelen therapeutische interventie

Utrecht diabetic encephalopathy study group: Neurology Scheltens Radiology Barkhof Internal Medicine Heine Epidemiology Dekker Family practice Nijpels Utrecht diabetic encephalopathy study group: Neurology Biessels Kappelle Manschot van Gijn Henselmans Neuropsychology Van den Berg Brands de Haan Kessels Radiology van de Grond Mali Tiehuis Internal Medicine de Valk van de Beek-Boter Hoogma Epidemiology Algra Family practice Rutten Experimental Gispen Kamal Ramakers