Op de hoogte van de lage landen Rome, 4 juni 2012 Paul Schnabel Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht

De bevolking zit niet stil  Bevolking 17 miljoen (plus 0,5 miljoen)  Jonger dan 20 jaar 3,7 miljoen (min 0,2 miljoen)  Boven 65 jaar 3,3 miljoen (plus 0,8 miljoen) (19,7%)  Niet-westers 2,2 miljoen (plus 0,4 miljoen)  Levensverwachting Mannen 80,3 jaar (78,7)  Levensverwachting Vrouwen 83,3 jaar (82,6)  Geen grote veranderingen in geboorte- en sterftecijfers. Inwoneraantal blijft nog licht stijgen. Alleen de grensgebieden verliezen inwoners ('krimp')  Geboorteoverschot belangrijker dan migrantenoverschot  Snelste bevolkingsgroei 1900-nu (ruim 3x) Sociaal en Cultureel Planbureau

Typisch voor Nederland nu, ook nog in 2020?  Wereldkampioen deeltijdwerk : vrouwen 75%, mannen 25% (31 uur)  Relatief vroeg en riant met pensioen : nu 63 jaar, bij 65 jaar nog 30%  Laagste armoedepercentage bij 65plus (2009: 2,5%)  Toenemende populariteit ZZP en zelfstandig ondernemerschap (1,2 miljoen)  Lage werkloosheid, (5,5%) relatief hoge arbeidsongeschiktheid (WAO/WIA, Wajong)  Snelle stijging opleidingsniveau: 30% beroepsbevolking HBO/WO Sociaal en Cultureel Planbureau

Belangrijke ontwikkelingen bij blijvende welvaart  Meer en kleinere huishoudens 7,8 miljoen (7,5 miljoen)  Meer eenpersoonshuishoudens (40%)  Ieder huishouden alles zelf, ieder lid huishouden alles zelf  Meer dan 100% gsm, tv, pc (nu al over 90% incl. internet)  Nu 7,6 miljoen personenauto’s (20% hh meer dan één), door naar 8 miljoen  Nu 7,4 miljoen woningen, plus (?) per jaar  Heel dure leefvorm, maar geen kans op nieuwe collectievere leefvormen Sociaal en Cultureel Planbureau

Nederland internationaal  Bevolking: nr 8. van de EU-27  Inkomen per hoofd van de bevolking: nr. 2 na Luxemburg ( euro)  Absolute omvang BBP : nr. 18 van de wereld  Exportpositie : nr. 7 van de wereld (EU nr. 2)  Concurrentiepositie : bij de eerste tien  streven: eerste vijf (nu nr. 7)  Arbeidsparticipatie M/V: nr. 1 in de EU (67/77%)  (Bijna) laagste werkloosheid: nr. 2 EU  Wereld Misere Index: beste score Sociaal en Cultureel Planbureau

Nederland: export en import (2010) Uitvoer goederen (miljarden euro’s) Totaal 370 Europese Unie 274 VS 17 China 5 Uitvoer diensten Totaal 89 (EU 53) Invoer goederen (miljarden euro’s) Totaal 332 Europese Unie 177 VS 25 China 31 Invoer diensten Totaal 80 (EU 41) Sociaal en Cultureel Planbureau

‘Donkere wolken …’  Staatsschuld naar 2/3 BBP (400 miljard euro)  Overheidstekort boven 3%  Hypotheekschuld 105% BBP (630 miljard euro), onzekerheid toekomst hypotheekrenteaftrek  Werkloosheid loopt op  Economische groei negatief  Weinig nieuwe huizen in bouw, dalende prijzen  Pensioenleeftijd te weinig en te laat omhoog  Toekomst Euro nog steeds onzeker  Nieuwe bezuinigingen, maar waarop? Sociaal en Cultureel Planbureau

Tevredenheid met het eigen leven en een gunstig vergelijkend oordeel over de levenskwaliteit in eigen land, EU-bevolking van 15+ in 2010, in procenten Sociaal en Cultureel Planbureau

Vertrouwen in de regering en in het parlement Sociaal en Cultureel Planbureau

De stemming in het land ‘Tevreden met het eigen leven, minder tevreden met de samenleving, ontevreden met de politiek’ ‘De anderen moeten veranderen’ ‘De zacht van binnen, hard van buiten samenleving’ Nederland is van een high trust society een medium trust society en in veel opzichten een mistrust society geworden. Groeiende kloof hoger vs lageropgeleiden Sociaal en Cultureel Planbureau

Van traditioneel progressief naar modern conservatief Behoud van de waarden en de prestaties van de twintigste eeuw 1.Het gevoel van nationale eenheid en samenhang (jaren veertig/vijftig) 2.Het behoud van de sociale zekerheid en de verzorgingsstaat (jaren vijftig/zestig) 3.Het behoud van de persoonlijke vrijheden (jaren zestig/zeventig) Sociaal en Cultureel Planbureau

Modern conservatisme Behoud verzorgingsstaat Behoud persoonlijke vrijheid Behoud burgerlijke samenleving Behoud nationale identiteit Behoud sociale veiligheid Behoud welvaart Sociaal en Cultureel Planbureau Geen EU-richtlijnen ‘Massa-immigratie’ Islamisering Gedoogbeleid 'Verheffing'

Op weg naar 12 september 2012 ‘Het midden verdwijnt’  Wie wordt de grootste? VVD of SP? (20% plus)  Wie volgen? PvdA en PVV (15%)  Wie 10%? D66 en CDA  Wie 5%? Christen-Unie, Groen Links  Altijd klein? PvdD, SGP, (50+?) Sociaal en Cultureel Planbureau

De veranderende verzorgingsstaat  Angelsaksisch model: lage uitkeringen  Korte duur, bijstandsniveau (werken naar vermogen)  Skandinavisch model: iedereen moet werken  ‘Decentralisatie’  Continentaal/Rijnlands model: geen tweedeling  Zorg/onderwijs: eigen bijdragen naar draagkracht Sociaal en Cultureel Planbureau

Typologie verzorgingsstaat 1.Amerikaanse model: armenzorg/ tweedeling 2.Engelse model: basiszorg/lowerclass 3.Oost-Europese model: totale zorg/ lowerclass 4.West-Europese model: algemeen welzijn/middleclass 5.Arabische model: spec. welzijn/upperclass Sociaal en Cultureel Planbureau

Fasen verzorgingsstaat (Nederland) Garantie 1.Fatsoenlijk bestaan (‘50) - basis 2.Goed bestaan (‘60) - uitbreiding/verbreding 3. Gelukkig bestaan (‘70) - verdieping/verhoging 4.Verzekerd bestaan (’80) - beperking/verzwaring 5.Ondersteund bestaan (’00) - meer eigen verantwoordelijkheid Sociaal en Cultureel Planbureau

10 jaar ontwikkeling/verandering – 2000/2002 – 2010/2011 Reële nat. inkomen (1990=100) Bevolking16,0 milj.16,7 milj. Huishoudens6,8 milj.7,4 milj. Bevolking 65+13,7%15,5% Beroepsbevolking7,2 milj.7,8 milj. Armoede (NVMT)5,8%6,1 (2009) Personenauto’s6,5 milj.8 milj. Sociaal en Cultureel Planbureau

EU en Euro 2012  Slechte zaak euro i.p.v. gulden41% (69% PVV – 16% D66/GL)  Lidmaatschap EU ok44% (20% PVV – 74% D66/GL)  Politiek in Europa krijgt een voldoende39% (17% PVV – 60% CDA) Sociaal en Cultureel Planbureau

Overheid verantwoordelijk voor … (18+) (2008) (11 landen)  Iedereen werk heeft  Finland (1) (6,8)  Nederland (10) (5,3)  Ouderen redelijk inkomen  Noorwegen (1) (8,6)  Nederland (9) (7,8)  Voldoende kinderopvang voor werkende ouders  Finland (1) (8,2)  Nederland (11) (6,2) (Bron: ESS 2008) Sociaal en Cultureel Planbureau

Voorkeuren van de burgers zoals nuverantw. burgers Basisverzekering/pakket40% 4% Kinderopvang 26%22% (subsidie voor arme ouders 30%) Ouderenzorg48%14% Buurtvoorzieningen (gemeenten)52% (Raad) 3% (SCP, 2011) Sociaal en Cultureel Planbureau

Gewenste uitgaven overheidsbeleid (18+) 2009/4 VerbeterenMinderZoals nuMeer Woonwijken en stadsvernieuwing 11%55%30% Integratie minderheden 34%45%15% Veiligheid op straat 2%29%67% Kunst en cultuur46%40%14% Mobiliteit (OV/wegen) 7%37%53% Sociaal en Cultureel Planbureau

Tevredenheid met het beleid (16 jr.+)  Sociale zekerheid60%75%47%77%  Ordehandhaving  Leefbaarheid steden  Opvang buitenlanders  Zorgbeleid Sociaal en Cultureel Planbureau

‘Volgen nat./intern. onderwerpen in de media’(18+), 2011 (Bijna) nietIntensief Lokale politiek31%10% Landelijke politiek17 EU523 Intern. politiek425 Natuurrampen mondiaal633 (COB/SCP) Sociaal en Cultureel Planbureau 25

Hoe rijker het land … Hoe duurder de zorg 16 – 18% BBP – VS 10 – 12% BBP – NL, BRD, Frankrijk, Canada, Zwitserland, België, Denemarken 8 – 10% BBP – Zweden, VK, Spanje, Japan, Australië 6 – 8% BBP – Tsjechië, Hongarije, Polen NL 1953 – 3% -Nu 12% BBP Sociaal en Cultureel Planbureau

Uitgaven aan zorg (eindberekening CBS 2011) (x miljard) Ziekenhuiszorg/specialisten- 23,5 Geneesmiddelen-6,5 Hulpmiddelen-2,8 Huisartsen-2,7 Paramedische zorg-1,8 Tandartsen-2,6 Geestelijke gezondheidszorg-5,5 Gehandicaptenzorg-8,3 Ouderenzorg- 16,1 Arbo/GGD-2,1 Overige zorg -2,8 Beleid, beheer, ondersteuning-2,0 Totaal- 76,7 miljard (2009 – 68,5 miljard) Index 1998 (100) – 2009 (207; 154) Sociaal en Cultureel Planbureau

Uitgaven zorg per huishouden en per persoon  Per huishouden euro p.j.  Per volwassene euro p.j.  Per 100-jarige euro p.j. (pensioen: euro p.j.) Sociaal en Cultureel Planbureau

Toekomstige zorguitgaven (trend) 2040 (supertrend) Levensverwachting M.78,882,787,8 Levensverwachting V.82,785,789,6 % BBP13,2%22%31% % gezinsinkomen (tweeverd., 1 ½ modaal) 23,5%35%46% Werkgelegenheid personen12,8%22%29% Sociaal en Cultureel Planbureau

Gezondheidszorg is ouderenzorg 65 plus – 15% bevolking Ziekenhuiszorg en ouderenzorg – 37,5% budget 65 plus - 1 : 3 ziekenhuisopnames, 1:4 specialistenbezoeken 85 plus – 1,5% bevolking, 12,5% zorgkosten 100 plus – 0,01% bevolking, 0,1% zorgkosten Geneesmiddelen – 40% budget voor 65plus – 2 miljard, 2,3 miljoen gebruikers

Verdeling sterfte naar leeftijd – 1 jaar 27,4% 0,8% 1 – 5 jaar 14,3 0,1 5 – 20 jaar 8,5 0, – 80 jaar 13,7 33,1 80 en ouder 4,4 47,8 Sterftecijfer per 1000 inwoners25 8 Sociaal en Cultureel Planbureau

Snel groeiende levensverwachting Figuur: Resterende levensverwachting bij 65 jaar Trendmatig stijgt de levensverwachting met bijna een jaar per tien jaar. De ingeschatte resterende levensverwachting voor mannen is zelfs met twee jaar gestegen sinds 2004 Figuur 3: resterende levensverwachting bij 65 jaar Sociaal en Cultureel Planbureau

Stijging levensverwachting  Nu 0,3 jr. extra per jaar  Tot 1960/1970 – ¾ winst door voorkomen infectieziekten (public health; vaccinatie)  Na 1945  2 jaar (minder hart/vaat)  1,4 jaar (infectieziekten)  0,85 jaar (borstkanker/V)  0,3 jaar (dikke darm/M)  Na 2000  Longkanker (M)  Medische technologie Sociaal en Cultureel Planbureau

Vergrijzing: meer ouderen per jongere Figuur: Samenstelling bevolking en grijze druk (65+ als percentage bevolking jaar) Over 30 jaar twee personen in de potentiele beroepsbevolking tegenover iedere 65-plusser. Nu zijn dat er nog vier. Het opvangen van tegenvallers in het stelsel door premieverhoging wordt steeds moeilijker Figuur 1:Samenstelling bevolkingGrijze druk (65+ als % bevolking jaar)PM titel Bron: CBS Sociaal en Cultureel Planbureau

Verschil met vroeger Meer mensen worden oud 1957 – (6%) 2010 – (15%) 2020 – (20%) 2040 – (25%) Meer mensen worden heel oud 1957 – levensverwachting 65+ M. 14,2V. 16, M. 17,0V. 20,5 Sociaal en Cultureel Planbureau

50 jaar AOW 1947 – noodwet Drees (max.€35,- p.m.) 1957 – AOW (€ 50.- per maand) 1974 – minimumloon 2010 – 2,6 miljoen 65+ (€1000 p.m. alleenstaanden, € 1600,- echtpaar) Sociaal en Cultureel Planbureau

AOW 2011 AOW-gerechtigd-3 mijoen  In Nederland-2,7 miljoen  Niet volledige AOW-0,26 mijoen  In het buitenland-0,3 miljoen  Niet volledige AOW-0,28 miljoen  2006 – 2,6 miljoen AOW (2,2 volledig) Sociaal en Cultureel Planbureau

De inkomenspositie van de gemiddelde oudere Figuur: Gestandaardiseerd besteedbaar inkomen van huishoudens naar leeftijd kostwinnaar Het inkomen in de groep jarigen stijgt tot boven het gemiddeld besteedbaar inkomen van alle huishoudens jonger dan 65 jaar. De laagste inkomensgroepen blijven achter. Sociaal en Cultureel Planbureau

Inkomen onder een armoedegrens, 2011  Totaal-6,9%  65+ alleen-4,9%  65+ paar-2,1%  Ouderen totaal-3,1%  Kinderen totaal-11,1%  Volwassenen totaal-7,1% 39 Sociaal en Cultureel Planbureau

Welvaart en welzijn van de 65+  jr hh. - € €  hh. - € €  50% gepensioneerden vermogen boven € ,-  41% eigen huis + gemiddeld euro kapitaal  (Erg) gelukkig – jr 87%, %  (NL. alle leeftijden: 81% (erg) gelukkig) Sociaal en Cultureel Planbureau

Wet werken na AOW (voorstel) Geplande veranderingen: NuStraks Loondoorbetaling ziekte2 jaar6 weken Opzegverbod bij ziekte2 jaar6 weken Opzegtermijn contract1-4 mnd.1 maand MinimumloonNeeJa Tijdelijke contracten‘keten’bepalingOnbeperkt mogelijk Ontslag bedrijfsec. redenenAfspiegeling/ anciënniteit Eerst AOW-ers Sociaal en Cultureel Planbureau

Wet(sontwerp) Werken naar Vermogen Iedereen aan het werk Geen werk: uitkering afhankelijk van Aantal jaren werk Kort van duur Snel naar niveau bijstand Iedereen weer aan het werk Sociaal en Cultureel Planbureau

Iedereen aan het werk, lukt dat?  Paars I ( ) ‘werk, werk,werk’  Nu: hoogste arbeidsparticipatie EU  Echte pensioenleeftijd stijgt  Lage werkloosheid  Maar: teveel mensen uitkeringsafhankelijk Sociaal en Cultureel Planbureau

Buiten de arbeidsmarkt in een uitkeringssituatie  WAO  Wajong  WIA  Bijstand ,15 miljoen tussen jr.-11% Plus WW ( ), Plus Vroegpensioen ( ) Sociaal en Cultureel Planbureau

Netto arbeidsparticipatie naar opleidingsniveau 2010  Laag opgeleid47,2%  Middelbaar70,9%  Hoog opgeleid83,5% NL. totaal (15-64 jr.)67,1% (M. 74,4; V. 59,7) Sociaal en Cultureel Planbureau

Netto-arbeidsparticipatie 2009 M.V. Autochtoon70%78%62% Westers allochtoon Nw. allochtoon  Turken  Marokkanen  Surinamers  Antillianen Sociaal en Cultureel Planbureau

Arbeidsduur, werkende vrouwen (25-50 jaar), partner, kinderen tot 12 jaar (2008) wel kinderengeen kinderen Tot 20 uur33%7% uur38%14% uur17%25% Fulltime12%54%) (1,0 milj.)(0,5 milj) (CBS 2010) Sociaal en Cultureel Planbureau 47

Arbeidsparticipatie, jaar MannenVrouwen jr82%87%37%63% jr jr jr6913 Totaal40%56%16%33% SER 2016 (55-65) 58% Totaal aantal werkenden 0,95 miljoen - 1,78 miljoen Sociaal en Cultureel Planbureau

Onderwijsniveau bevolking, jaar (2009) Totaal25-34 jr mvmv Basis7%8%4%4% VMBO HAVO/VWO77 79 MBO Bachelor Master, Ph.D Sociaal en Cultureel Planbureau

Deelname aan het hoger onderwijs HBO Univ HBO Univ HBO Univ HBO Univ HBO Univ HBO Univ %+40% Studierendement (63%)(68% Sociaal en Cultureel Planbureau

Aandeel instromers hoger onderwijs t.o.v. totaal jr /10 (2) Autochtonen M44%55% V46%61% TurkenM20%41% V12%50% MarokkanenM17%40% V14%54% SurinamersM30%52% V36%63% Sociaal en Cultureel Planbureau

Huis van Thorbecke Rijk Ook direct contact met de burger ‘Ministeriële verantwoordelijkheid’ voor alles (Tweede Kamer) Bijna belastingmonopolie Monopolie media-aandacht Provincie Verschuivend takenpakket (Cie. Lodder) Geen gezag over G4 Wel/niet met waterschappen? Wel/niet toekomst als bestuurslaag? Gemeente Steeds minder – van 400 naar 40? Steeds meer taken (decentralisatie) Steeds intergemeentelijke samenwerking Steeds meer lokale concentratie Sociaal en Cultureel Planbureau

Beleids- en taakverschuiving naar de gemeente  Welzijnsbeleid  Scholen  Volkshuisvesting  Wet werk en bijstand  Wet maatschappelijke ondersteuning …Wet op de jeugdzorg … Wet werken naar vermogen Lokaal: dichter bij de burger, meer maatwerk, betere controle, minder geld Sociaal en Cultureel Planbureau

Verandering van regime  Marktwerking – doel of middel?  Verzelfstandiging – op afstand/minder ambtelijk  Privatisering – overdragen aan de markt  Decentralisatie – rijksregeling lokaal uitgevoerd/ beperkte beleidsvrijheid Sociaal en Cultureel Planbureau

Kerkelijk en buitenkerkelijk naar leeftijd (2006) (17+) 17/3435/5455 plusTotaal RK9%13%28%16% PKN Overige Geen Sociaal en Cultureel Planbureau

Ledentallen kerkgenootschappen (x 1000) RK kerk (4100) NH kerk Geref. Synodaal Geref. Orthodox Geref. bevind Evang. kerken Vrijz. kerken Evangel. Luthers Overige kerken Sociaal en Cultureel Planbureau

Overige godsdiensten (x 1000) Joods 43 Islam850 (450 Mosk.) Boeddhisme170 (?) Hindoeïsme (?) Sociaal en Cultureel Planbureau

‘Massamigratie’? (2010)  Immigratie % westers, 20% NL 30% niet westers (4200 T., 2200 M.)  Emigratie (3200 T., 1500 M.)  Asielverzoeken Sociaal en Cultureel Planbureau

Hoe wonen de Nederlanders? 69% eengezinswoning 59% koopwoning (2010) 80% na 1945, 50% na 1970  HH. met kinderen: 90% eengezinswoning 75% koopwoning - 25% 175 m 2 plus  EU 42% etage, NL 15%

Wat valt tegen?  Minder bouwvergunningen (2010: ), minder woningen gereed (2010: )  Steeds hogere bouwkosten per woning (1990: Euro; 2010: Euro)  Huishoudensgroei sneller dan woningaanbod  Hypotheken moeilijker te krijgen; onzekerheid hypotheekrenteaftrek  Geen grote bouwstromen meer – kleiner, individueler, meer op maat? Sociaal en Cultureel Planbureau

‘The Dutch freakshow’  Homohuwelijken – 2% (1600 p.j.)  Exit weigerambtenaren  Abortus: p.j. (8,7 per 1000 vrouwen jr.)  Euthanasie: 3000 p.j. (2% sterfgevallen)  Drugs: terugdringen coffeeshops, invoeren ‘wietpasjes’, grenswaarde THC-gehalte (hard drug-dreiging)  Prostitutie: terugdringen (vrouwenhandel) Sociaal en Cultureel Planbureau