Beurs & Beleggen valkuilen en vooroordelen Vlaamse Ingenieurskamer Beurs & Beleggen valkuilen en vooroordelen Maandag 14 Oktober 2013 Deceuninck Patrick Gastspreker Ehsal Management School Gewezen Bestuurder INVESTA

Beleggen & Geldbeheer Eenzijdig gericht op geld en aandelen? We weten dat er meer is dan rijkdom bestaande uit geld. Waarom we ook al weer beleggen? Daar kunnen meerdere redenen voor zijn: Inkomen Speculatie Aanvullend inkomen Hobby Pensioen Erfenis (de dood komt vaak onaangekondigd) rijke families beleggen toch 'over de generaties heen'. Arm sterven? je kan het immers toch niet meenemen. “rijke families” schuiven elkaar de rijkdom generatie na generatie toe, terwijl het gewone volk er generatie voor generatie keihard voor moet werken en steeds weer op nul moet beginnen. Zelf vermogen opbouwen op de beurs 2

« Vaktechnische » competenties belegger Kennis van: Spaarfiscaliteit en persoonlijke financiële planning Financiële algebra & statistiek Warenkennis en hun risico’s Spelers Waarde van informatie inschatten Financiële geschiedenis – cyclus – groei Maatschappelijke trends – thema’s - visie Economische analyse (macro-economie) Bedrijfsvoering –management Koersmechanismen - fenomenen Beleggingsstijlen en risico Principes en regels beleggen-beursinvesteren Ontwikkelen eigen methodiek – selectiesysteem Portefeuillebeheer Financiële analyse (Balans, ratio’s, ….) Technische analyse (studie koersgrafieken,…) Kwantitatieve analyse Talenten kun je niet managen, wel ontwikkelen

Sparen & Beleggen & Speculeren Sparen = uitgestelde consumptie Beleggen is « multidisciplinair » vereist kennis en vaardigheden / competenties Speculeren & indekken ‘losgeslagen” kapitalisme, roekeloos casinokapitalisme Rijkdom is als zeewater, hoe meer je er van drinkt, hoe meer dorst je krijgt “Slapend rijk worden”, maar de slaap niet kunnen vatten. Wie zijn vermogen wil doen toenemen, moet zijn hebzucht doen afnemen. Welvaart in België België is het land van half afgewerkte producten, ook soms het land van half afgewerkte ideeën? Helaas blijkt maar al te vaak dat er geen snelweg is naar financiële vrijheid bestaat. Er zijn veel valse profeten en “vijanden” zoals fiscaliteit. Morele waarden maatschappij: Onderwijs en gezin spelen een belangrijke rol => limieten stellen, niet meelopen met de massa uit gemakzucht Solidariteit = ook: zelfverantwoordelijkheid Een volwassen democratie heeft geen baat bij hatelijke stereotiepen of populistische gemeenplaatsen Belang van correcte marktwerking Ondernemerschap als motor van welvaartcreatie Er heerst sociologisch evenwicht Recht is niet het zelfe als rechtvaardigheid !! Beleggen / investeren kan (moet) je leren

  Kennis & vaardigheden Economische analyse Technische analyse Kwantitatieve analyse Fundamentele analyse Tools & technieken Specificiteit beleggingsvormen Geld- en kapitaalmarkt Regio’s – Landen – Beurzen Grondstoffen & sectoren Bedrijven Visie « mind » Objectief Systeem « Method »   Plan » Stijl – Strategie - Taktiek « DO » Portefeuillebeleid AK – VK Selectiesysteem Portefeuillebeheer « Check » Bewaken - Bijsturen Principes & regels HOE ? « Warenkennis » « Bouwstenen » © Deceuninck P. – Investment Matrix

Geld groeit exponentieel ‘Cumulatieve rente is het Achtste Wereldwonder’ Albert Einstein Samengestelde interest, oftewel rente-op-rente genoemd, houdt in dat over de rente die op een kapitaal wordt gekweekt, maar die niet wordt opgenomen, ook weer rente wordt betaald. Daardoor groeit het kapitaal niet lineair, maar volgens een steeds steilere curve (exponentieel): FV = PV(1 + i)t Hierin is: PV = huidige waarde (afkorting van het Engelse 'present value') in munteenheid FV = toekomstige waarde (afkorting van het Engelse 'future value') in munteenheid t = periode (in jaren) i = rentevoet (als fractie, d.i. percentage gedeeld door 100) http://nl.wikipedia.org/wiki/Financi%C3%ABle_wiskunde

Recupereren van verlies Opm: je hebt dan net je inleg terug !! PS. Ik hoorde laatst een verhaal van een handelaar in Amsterdam die met 25.000 euro begon ... er 38 miljoen euro van maakte ... en het vervolgens allemaal weer verloor. Nogmaals een bewijs dat resultaten uit het verleden niets zeggen over de toekomst. Weet dus waar je aan begint vooraleer je gaat “speculeren”. Doe dit enkel met een beperkt deel van je vermogen. En enkel met geld dat je kan missen! 7

Return – een illusie 0 1000 jaar return kapitaal 1 -50 % 500 0 1000 1 -50 % 500 2 +50 % 750 3 -50 % 375 4 +50 % 562 5 -50 % 281 6 +50 % 422 gemiddeld 0 % - 57,8 % Procenten laten zich niet optellen of aftrekken 8

Risico’s zijn beheersbaar Economische marktrisico’s Rentecyclus: renterisico Koopkracht – geldontwaarding – inflatie – conjunctuur - groei Landenrisico’s - politiek Wisselkoersschommelingen – valuta Energie- en grondstoffenprijzen “Beurstechnische” – “markt” risico’s Handeltechnische risico’s Afwikkelingsrisico Liquiditeitrisico (vraag – aanbod) Bewaarnemingsrisico Concentratierisico Flexibiliteitrisico timing Kredietrisico – debiteurenrisico (Enron, Worldcom, Sabena, DAF, Fokker,… Zakelijk of operationeel risico: pricing power, verschil grond-gebouw diefstal, …. Systeem risico (bankencrisis: wegens beursdaling, verplicht worden om deel van portefeuille te verkopen)=> kettingreactie Systematisch risico: β (kan niet vermeden worden een theoretisch optimale diversificatie) “Unieke” Specifieke risico’s (= per belegging / beleggingsinstrument)

Diversificatie – Aantal posities sp Aantal Effecten 5 10 Uniek Risico Marktrisico = diversifieerbaar = niet diversifieerbaar Diversificatie elimineert het uniek risico

Risico en rendement s Frequentie Rendement E(R) Aandelen bewegen Risico = spreiding van het rendement rond het verwachte rendement E(R)-standaarddeviatie Tijdens periode 1952-1997 had de Belgische returnindex een reële return van 6.6 % en een standaardafwijking van 16 % Frequentie s Rendement E(R) Portefeuilletheorie Andere risicomaatstaven: β, Sharpe

Aandelen bewegen Aandelen bewegen. Dat is wat ze doen. Een bekend gezegde is, dat de beurs met de trap omhoog gaat en met de lift naar beneden. Vandaar belang van “tijdig verkopen” (is de manier waarop Warren Buffett ook veel geld verdiend heeft. Verkopen als iedereen koopt en kopen als iedereen verkoopt.) Als lange termijn belegger is het echt niet nodig om de reden te kennen achter iedere minuscule beweging. Dergelijke schommelingen zeggen overigens helemaal niets over de WAARDE van het bedrijf waarin je belegt. Koersen zijn misschien volatiel, maar de onderliggende waarde van een bedrijf wijzigt eigenlijk amper. In 2008-2009 daalde het gemiddeld aandeel met 50%. Sommigen zelfs meer. Denk je nu echt dat deze bedrijven plots de helft minder waard waren? Vergeet het maar. Als belegger kan je daar natuurlijk gigantisch van profiteren. Wanneer aandelen ver boven hun werkelijke waarde noteren, verkoop je en als diezelfde aandelen later onder deze waarde beschikbaar zijn, koop je. Veel moeilijker dan dat is het niet. De intrinsieke waarde staat centraal bij iedere beslissing die je neemt. Het rendement bestaat in feite uit twee elementen: de hoogte van het dividend en de hoogte van de aandelenkoers. Als de koers van een aandeel stijgt, dan daalt het dividendrendement. Dus wat gebeurt er als populaire dividendaandelen, door vooral veel oudere beleggers die uit zijn op inkomen, massaal worden gekocht? Juist, dan stijgt de koers en daalt het dividendrendement

Mr Market

waarde1 € vandaag >1 € morgen Om 100 € waarde nu te hebben dient het geldbedrag op toekomstig tijdstrip 3 bijvoorbeeld 125 € te zijn. Disconteren De factor r = disconteringsfactor Alleen geld kent tijdswaarde ! (winst niet) De tijdvoorkeur van geld Verdiscontering = contant maken van geld = waarde van geld van morgen terugrekenen naar vandaag bij rente 5% is 1 euro die volgend jaar betaald wordt, vandaag : 0,9524 euro waard => 1€/ (1+0.05) bij rente 7%. Is die zelfde 1 Euro vandaag 0,9346 euro waard 14

Verdisconteren Discounted Cash Flow (CF) 1 2 3 4 5 6- Waarde Waarde doorlopende geldstroom Vrije geldstroom 6- Waarde onderneming Vermogenskostenvoet (WACC) als actualisatiefactor 15

Verdisconteren: standpunt aandeelhouder Om terug te rekenen naar vandaag eisen de aandeelhouders een zekere opbrengstvoet = de actualisatievoet (k) = de kapitaalskost die zal worden gebruikt in het actualisatiemodel (DDM, DFCF, …) Aandeelhouders eisen van een belegging in een onderneming een bepaalde minimum return ke = vereiste rendabiliteit door aandeelhouders zijn componenten: De vereiste return = minstens gelijk aan die van een overheidsobligatie (OLO op 20 Jaar) = risk free rate (lange termijn return ) Bovenop het rendement overheidsobligatie wordt een vergoeding voor het aandelenrisico geëist = risicopremie (RP)= marktrente - Risicoloze rente => Capital Asset Pricing Model (CAPM) Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) met Rm - Rf = marktrisicopremie = RP =>Theorie “Efficiente markten” 16

Marktrisico Beta (β) Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) Beta (β) = marktrisico= geeft weer in welke mate het aandeel meer of minder schommelt dan de markt (de beursindex) Rs = a + β * Rm OF: y = a + β * x Markt : β per definitie = 1 Voedingssector: β < 1 aandeel gedraagt zich minder heftig Technologie: β > 1, koers aandeel volatieler, heftiger dan de beurs Negatieve β: aandeel gedraagt zich tegengesteld aan koersbeweging beurs Beta (β) kan je bereken via lineaire regressie tussen de returns van het aandeel en die van de beursindex (het kan ook intuïtief) http://www.talanton.nl/ (“onderzoek”) Zie ook Ibbotson Accociates http://www.ibbotson.com.au/ 17

Risicopremie Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) Marktrisicopremie (een kwantitatief gegeven) = de verwachte return van de gehele markt op zeer lange termijn – risicoloze rente - De markt risicopremie vertegenwoordigt de excess return bovenop een risicovrije belegging die een investeerder vereist ter vergoeding van het extra risico verbonden aan een belegging in aandelen Historische risicopremie / normatieve Historische return op aandelen (over zeer lange looptijd) vergeleken met de historische return op risicovrije belegging - het verschil is de historische risicopremie Enkele cijfers academisch onderzoek : John Okunev & Patrick Wilson, The Journal of Investing - US (1999) : 4,5% Bank Degroof - Belgische markt (1961-2000) : 3,2% Dimson, Marsh & Staunton, Princeton University Press - Wereld (2002): 4,3% Prospectieve risicopremie / impliciete Drie bekende variabelen : de beurskoers, de verwachte dividenden en de verwachte groeivoet van dividenden Eén onbekend gegeven : de required return on equity (via IRR berekening) Het verschil tussen deze required return en de risicovrije rentevoet is de markt risicopremie BV: een belegging geeft eeuwigdurende CF van 15€/ Jr , waarvoor men 75€ wenst te betalen => geïmpliceerde rendementseis= 15/75 = 0.20 => 20% return met een risicoloze rente van bv 10 % geeft dit als Risicopremie = 10 % Speelt een essentiële rol in de belangrijkste theoretische waarderingsmodellen: Capital Asset Pricing Model (CAPM), het arbitrage Pricing Model (APM), …. 18

Risk premium US Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) 19 19

Risk premium Europe Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) 20 20

Gemid. GewogenKapitaalskost (WACC) Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) Kost Eigen Vermogen (EV) BV: Rente « Risk Free » = R f = 4%, β = 0.8 en RisicoPremie = RM – Rf = 5.5% GEEFT: 4% + (0,8 x 5,5%) = 8,4 % Kost Vreemd Vermogen (VV) BV: Intrestvoet 5% (altijd hoger dan bv. risicovrij à 4 %) Minus belasting”voordeel” (aftrek van interesten) GEEFT: 5% - (5% x 30%) = 3,5% Proportie EV –VV bv: 60% EV en 40 % VV Dit GEEFT voor GGKK (WACC): (60% x 8.4%) + (40% x 3.5 % ) 6.44 % 21

Actualisatie (van Dividenden = DDM) « Formule FISHER » Met k= Rdmt geëist aandeelhouder= Rf + β (RM - Rf) 1e geval: de toekomstige dividenden zijn constant en gelijk Zero growth Model 2e geval: de toekomstige dividenden groeien op constante wijze Formule GORDON SHAPIRO Opm: k>g met g= groeivoet 3e geval: actualiseren tijdens explicite periode + actualiseren constante groei « Tweetrapsraket » Periode oneindige groei Explicite groei Multiple growth Model 22

DE WAARDE VAN EEN ONDERNEMING BEREKENEN Inleiding: De componenten van waarde in de onderneming Driver (cash)rentabiliteit. De creatie en de calculatie van aandeelhouderswaarde via kasstroomgegevens Driver risico. Het situeren van risico’s bij de waardebepaling en hoe er mee rekening te houden (risico is te kwantificeren; onzekerheid niet) Driver groei. Economische groei en het effect op de waarde van de onderneming AAN DE HAND VAN DE DCF (discounted cashflow) METHODE Value creation = cash generation over time, discounted at the cost of capital, taking into account the risks and opportunities of that futere cash stream V Enterprise value ot the company FCF Free cash flow WACC Weighted average cost of capital G Growth of cash flow Bij waarderen komen zowel risico- als onzekerheidsaspecten aan bod. 23

Praktijk GORDON SHAPIRO DDM – model : parameters P = waarde aandeel D = eerste verwachte dividend k = risicovrije rente + ß x risicopremie k = Rf + ß x (Rm- Rf) met Rf = risicovrije rente (OLO op 10 jaar) ß = maat voor het systematisch risico Rm = verwachte marktrendement (Rm - Rf) = risicopremie g = verwachte groeivoet dividend Voorbeeld NV INVESTA Laatste dividend : 11,60 euro Groeivoet : 3% Rente : 3,8% Risicopremie : 5% Beta : 0,54 Wat is de waarde ? 1 2 5 % 0.54 x 0.05=0.027 Opgelet ! Ook een verandering van groeivoet heeft een grote impact g = 4% 11,6/ ( (0,038+0,027) - 0,04) = 464 euro dividendgroei van 1% extra doet waarde aandeel stijgen met 40% !!! 1. Bij rentestand van 3,8% P = 11,6 / ( (0,038+0,027) - 0,03) = 331 euro 2. Bij rentestand van 5% P = 11,6 / ( (0,05+0,027) - 0,03) = 247 euro of 25% lager Conclusie : Impact rente is erg groot 24

“Beating the WACC” • x Zie cursus: efficiente markten (CAPM) Rentabiliteit Risico x Waardecreërende investeringen Ke - Rf Risicovrije interestvoet Rendementseis vermogensmarkt Rentabiliteits- verschil • Waardevernietigende investeringen Capital Asset Pricing Model (CAPM) Ke = Rf + beta * (Rm-Rf) met Rm - Rf = marktrisicopremie = RP Risicopremie Herschrijven Capital Asset Pricing Model (CAPM) Ke - Rf = beta * (Rm-Rf) => regressie van Ke - Rf op RP

Creatie van Aandeelhouderswaarde To contunue to serve all stakeholders and if they are to survive, al companies, listed or not, must be competitive and generate returns on invested capital that are higher than the cost of capital Rendement op geïnvesteerd kapitaal > gewogen gemiddelde kost van kapitaal Bekaert 26

Creatie van Aandeelhouderswaarde Rendement op geïnvesteerd kapitaal > gewogen gemiddelde kost van kapitaal in % Bekaert September 2013

Spaarfiscaliteit “Het” (fiscale) wapen van de overheid : “taxitis” De Laffercurve of Lafferkromme (van Arthur Laffer) geeft het theoretische verband weer tussen de belastingtarieven en de belastingontvangsten. Ergens tussen 0% en 100% is er een tarief (percentage) waarbij de ontvangsten maximaal zijn voor de overheid , niet noodzakelijk in de nabijheid van 50% zoals hier wordt weergegeven “Het” (fiscale) wapen van de overheid : “taxitis” Voor de fiscus: meten / registreren is weten “bruikbaarheid” van het vermogen Meerwaardebelasting Buitenlandse dividenden; enz…. 28

Spaarfiscaliteit België is geen Fiscaal Paradijs. Integendeel, België is één van de meest belaste landen ter wereld. Thans verslindt de Staat in drie generaties het gehele fortuin van diegene die niet reageren. Sedert begin 2012 is de fiscale druk alleen maar toegenomen en men moet vrezen voor nieuwe belastingverhogingen. Frauderen is zeker niet de oplossing: het is illegaal en gevaarlijk. De juiste weg voor de belastingplichtigen bestaat uit het organiseren van hun privé- en professioneel vermogen teneinde minder belastingen te betalen. Dit via een combinatie van creativiteit en respect voor de wet. Ongeacht de belastingmanie, zijn de rechten van de fiscus niet ongelimiteerd. Fundamentele rechten zijn toegekend aan de belastingplichtigen: men moet zorgen dat die worden gerespecteerd. www.afschrift.com Afschrift Lawyers België: een fiscale hel en een sociaal paradijs?? !! Rijkdom is als water, het vloeit langs de minst belaste weg. Iedere obstakel in de loop van de rivier laat het water anders lopen. Is het obstakel niet te hoog, loopt het erover en volgt het zijn loop. Is het echter te hoog, loopt het een andere weg. Waar begint fraude in het netwerk van financiële heimelijkheid ?

Warenkennis (WK) Vermogensbestanddelen Roerend Onroerend Ander Thesaurie Obligaties Aandelen Afgeleide producten Fondsen Eigen huis verhuring Goud Kunst / collecties ….. Asset-allocation Rendement Risico Aandelen Hoog Obligaties Middelmatig Laag Sparen Zeer laag Regel: Spreiding van assets 'pecunia non olet' of ' geld stinkt niet‘

Bedrijfs- en overheidsobligaties Beleggingsspectrum Vastrentend Vastgoed Bedrijfs- en overheidsobligaties Fondsen Aandelen risico Afgeleide Producten verwachte return Fundering 5 - 15 % Veiligheid 10 - 30 % Inkomen 20 - 50 % Groei 15 - 30 % Speculatie 0 - 30 % Koppel risico-rendement = niet evenredig; niet altijd lineair Regel: hou rekening met « Black swans » « tail risk » Asset-allocation Regel: Spreiding 31

Vastrentend Sparen is kinderspel: Verstandig geld uitgeven is een kunst. Wat vooraf gaat is geld verdienen en sparen Jong geleerd is oud gedaan Discipline en geduld zijn basisvereisten om succesvol te sparen voor iets. Voor kinderen en adolescenten is geld niet steeds tastbaar. Reële rendement rekening houdende met inflatie= nominale rente min inflatie Foute stelling: momenteel lage rente, maar de inflatie is laag, dus de rendementen vallen wel mee Vaststelling: ook reële rente op historisch laag niveau Inflatie roomt het rendement af 32

Onroerend Goed - Immo Direct – indirect Vastgoedcertificaten Onroerende aandelen (BV. ATENOR) Vastgoedfonds: Vastgoedbevak BEVAKI –SICAFI (is een typische Belgische ICB) Onroerende tracker Residentieel – industrieel – toeristisch Nationaal – internationaal “producten” Bouwgrond, woning, appartement Landbouwgrond, handelspand, commercieel vastgoed, kantoor, industriële gebouwen “mogelijkheden”: huren, kopen op de markt, bouwen Nieuwbouw – secundaire markt “gebruik” Privé Verhuurd: privé of commercieel/ industrieel Spelers: “Lange Termijn”-actoren: bouwheer, investeerder, bewoner zijn weinig georganiseerd en ondergaan “Korte Termijn”-actoren: aannemer, architect, promotor hoe meer stenen – hoe beter Standpunt: bank, bouwheer/promotor, belegger Prijsfactoren: schaarste, liquiditeit; fiscaliteit, inflatie (koopkracht), financiering, conjunctuur Immobiliën vormt de hoofdmoot van het vermogen 33

Obligaties Geeft intrest (nominale rente), ligt contractueel vast Looptijd ligt vast (speciale clausules mogelijk) Vaste eindwaarde: doorgaans aan 100% inleg (speciale leningen mogelijk) Beurswaarde(koers) wordt in % van de nominale waarde uitgedrukt “spread” tussen overheidsobligaties en bedrijfsobligaties Koers is onderhevig aan de rentestructuur (yieldcurve) de rentecruve kan: steil – vlak –omgekeerd zijn. Rendement (yield)= ∑ intresten + koersverandering Fiscaliteit: belast via de roerende voorheffing (zoals voor kasbons, aandelen, ….) Verhandelbaarheid of liquiditeit: tussentijds handelen mogelijk of bijhouden tot eindvervaldag Risico: negatieve reële rente (= verschil tussen nominale rente en inflatie). Inflatie is het verlies aan koopkracht De obligatiemarkten houden de inflatiecijfers in het oog 34

Fondsen Indeling Samenstelling fonds Varianten samenstelling Fondsen voor pensioensparen Verzekeringen Tak 23 BEVEK – SICAV(FR) (veranderlijk kapitaal) BEVAK (Vastgoedfondsen) Andere fondsen Samenstelling fonds Cash / liquiditeiten Monetair fonds: belegt in kortlopende effecten Obligaties Aandelen Gemengd Varianten samenstelling Geografisch fonds Indexfonds sectorfonds Hefboomfonds (nauwelijks gereglementeerd) Soorten: closed-end en open-end Genot opbrengsten: Distributiefonds (keren coupon uit) Kapitalisatiefonds (herbeleggen opbrengsten) Opm: klikfondsen – winsten worden vastgeklikt (synoniem voor fondsen met kapitaalbescherming) http://www.morningstar.be/be/ 35

WK- Afgeleide Producten Warrant Opties Futures Turbo’s Swaps Asset backed securities: CMO, CDO Gestructureerde producten Tracker / ETF voorbeeld: http://www.lyxoretf.be/disclaimer/

Warrant Houder heeft het recht één of meer aandelen te verwerven (kopen / call) gedurende de uitoefenperiode tegen de uitoefenprijs Geeft recht op nieuw te emitteren aandelen (Opm: bij optie= voor bestaande aandelen) Doorgaans bij uitgifte obligatielening Eigenschappen converteerbare obligatielening zijn quasi terug te vinden bij Warrant Warrants worden los van de obligatielening verhandeld Definitie warrant = “analoog” aan definitie optie warrant= eigenlijk een “langlopende optie” De koers van de warrant volgt de onderliggende waarde + effect hefboom => als koers onderliggende  dan koers warrant  37

Opties Optie is het recht tot koop of verkoop van een bepaalde onderliggende waarde, gedurende een bepaalde termijn, tegen een vooraf vastgestelde prijs Soorten: beide optiesoorten kan men kopen & verkopen Call-opties = recht tot aankoop Put-opties = recht tot verkoop 2 mogelijkheden Schrijven = plicht => je ontvangt geld Kopen = recht => je moet betalen voor het recht 2 stijlen Amerikaanse: uitoefening tot en met afloopdatum Europese: uitoefening enkel op afloopdatum Standaardisatie Looptijd Uitoefenprijs (UP) Hoeveelheid Onderliggende waarde Soorten transacties Openingstransactie sluitingstransactie 4 basismogelijkheden +  Of  koersen = 8 ”mogelijkheden” 4 x Winst 4 x Pech 38

Opties - verwachtingen Call Put Houder (koper) = recht om te kopen Verwachting koper: Koersstijging = winst = recht om te verkopen Koersdaling = winst Schrijver (verkoper) = plicht om te verkopen (leveren) Verwachting schrijver: Stabiele of dalende koers = winst (men koopt van u niet iets dat daalt, ontvangen premie = uw winst) = plicht om te kopen (af te nemen) Stabiele of stijgende koers = winst (men zal u niet verplichten iets te kopen dat in waarde stijgt, ontvangen premie = uw winst) 39

Fysiek Goud In portefeuille nemen als « verzekering » Goud is een minderwaardige belegging: geen dividend – noch rente Prijs volgt de grondstoffenprijzen Niet schaars – Er is nog steeds genoeg Industrieel standpunt investeringsstandpunt Geen monetaire rol meer (einde goudstandaard Aug 1971) In portefeuille nemen als « verzekering » Is waardebehouder in periodes van extreme deflatie als inflatie Een verder toenemende vraag kan de prijs doen oplopen (oplopende inflatie groeilanden, onrust Midden-Oosten, laks monetair beleid VS Een gezonde investeringportefeuille mag 5%-10 % fysiek goud bevatten www.the-house.be

WK – Financiële markten Algemeen kader waardering Financiële Markt Geld- Markt Valuta Rente Beurs Kapitaal-markt obligaties aandelen Koers Dagelijks gegeven Balans Positief bedrijfskapitaal Liquiditeit Solvabiliteit ResultatenRekening Rendabiliteit Efficiëntie Groei Cashflowtabel Risico Dividend Waardering: interne factoren Boekwaarde Intrinsieke waarde Verdisconteren Koersvehoudingsgetallen Liquiditeit – Dagelijks volume Waardering: externe factoren SWOT Cyclus (conjunctuur / sector, product, …) Spelers

Geld – Kapitaal - Goederenmarkt Spelers Markten 42 RBS Markets Magazine, maart 2010, p.31

'goedkope' beurzen: sep 2013 Europese blue-chips zijn goedkoop. In termen van dividendrendement of prijs-boekwaarde. In vergelijking met het verleden.

WK – Sectoren Algemeen Cyclisch Defensief Rentegevoelig Groei SectorRotatie Regel: Spreiding Klassificatie is soms arbitrair Regel: hou rekening met hypes en met het feit dat een sector die groeit ooit maturiteit bereikt

Spelers - Economische analyse 3 actoren Overheid Monetair beleid Budgettair beleid Bedrijven (producenten) Consument (renteniers) Financiële markten (rentemarkt, kapitaalmarkt-beurs, valutamarkt) 45

Ken de spelers “Ken uzelf” Enkele typologieën van beleggers (archetypes) De piekeraar – de onervaren De gespierde speculant – de ambitieuze De risicohater Defensieve belegger – de erfgenaam – de hoopvolle De behoedzame – de value investor De impulsbelegger – de dynamische – “het geld moet rollen” De gokker Volgens “type” portefeuille” – telkens specifieke psychologie Beginnende portefeuille / start In volle opbouw / accumulatie hebzucht beteugelen bij hausse – vrees beteugelen bij baisse “Volgroeide” portefeuille Psychologie bij kopen en verkopen (zie verder) Zelfinzicht: snappen dat je het niet begrijpt

Ken de spelers “Ken de anderen” Indeling: De « beleggers » De overheid Op niveau bedrijf Internationaal niveau Een speurtocht naar echt integere organisaties Afkeer van zelfzuchtige, narcistische, mediageile en graailustige managers en leidersfiguren (Meester)oplichters hebben altijd bestaan Fraude 47

Historische Beursverkenning Kondratieff-golven of lange golven zijn de benaming voor een sinusoïdecyclus in de moderne kapitalistische wereldeconomie. Lange golven hebben een periode van vijftig tot zestig jaar en beschrijven een afwisseling van hoge sectoriële groei met tragere groei. Stoom Spoorwegen Elec -Chemie 2008 was het jaar van de kredietcrisis (met waardevermindering van de activa over de periode 2007-2010) , 2009 het jaar van het herstel, 2010 het jaar van de staatsschuldcrisissen Auto ICT

Crisissen een normaal fenomeen Crisis = eigen aan de cyclus-gebeuren Een cyclus ziet men pas « achteraf » niemand weet de exacte positie in een cyclus Voorbeelden 1719-1720: Frankrijk – John Law mislukt in zijn poging om papieren geld ingang te doen vinden – Failliet Missisippi Compagnie 1720:Failliet Bank South Sea Company (niet Bank of England) => 1720-1784: 64 jaar beursellende 1792: eerste crash WallStreet 1837: « Het Wilde Westen », banken verstrekten te gemakkelijk krediet 1873: val spoorwegfinancier Jay Cooke 1890-1993: VS Bankencrisis (depressie 1893-1896) 1907: Financiële crisis en kopercrisis 1929: VS Zwarte donderdag – Grote Depressie (1929-1945 met dieptepunt in 1932) 1962: crach (op 26 juni en 23 okt) 1987: Wall Street crash (zonder gevolgen voor de echte economie) 1973-74: Eerste olieschok 1979-80: Tweede olieschok 1990 augustus: Crash Japan – Iral valt Koeweit binnen 1997-98: Azië-crisis 1998 : Val Long Term Capital Market-hefboomfonds 2000 augustus: Dotcomcrisis (Bearmarket 2000-2003) 2008 augustus Financiële crisis

Beleggingscyclus Beursdynamica: prijzen bewegen cyclisch en in trend 50

Mogelijke scenario’s Zwakke groei Sterke groei Hoge inflatie Economische vertraging met inflatie LIQUIDITEITEN Kans op oververhitting LIQUIDITEITEN of AANDELEN Lage inflatie Economische vertraging zonder inflatie OBLIGATIES Economische opleving AANDELEN 51

Economische analyse Reële economie: rente & winsten Financiële markt “Dromen” KOERSEN Reële economie WINSTEN bedrijven Conjunctuur Investeringen bedrijven Dagelijks gekend Periodiek gekend Werkgelegenheid particuliere consumptie RENTE “rentecurve” Korte termijn Lange termijn Inflatie Wisselkoers 52

Bedrijfswinst x (Rente )-1 Drijfveren Beurs Beurs = Bedrijfswinst x (Rente )-1 Beurs is positief gecorreleerd met de bedrijfswinsten en negatief met de rente MAAR er is nog 53

Macro-economie

Macro-economische dynamica De economische groei De conjunctuurcyclus & “business cycles” De golfbewegingen op de financiële markten lopen voorruit op de conjunctuurcyclus Elke markt heeft zijn cyclus (of zit een bepaalde trend) Concept stabiliteit: 3 grote pijlers Economisch (prijsstabiliteit, handelsstromen/ handelsbalans, ..) Monetair (rente, inflatie, wisselkoers) en budgettair Sociaal (werkloosheid, pensioen, sociale zekerheid) Economische politiek (notionele intrestaftrek,…) Budgettaire poilitiek Monetaire politiek (M1, M2, .. rente, inflatie, ….) Impact economische scholen “klassieke benadering” Keynesiaanse benadering 55

Drijfveren kapitaalmarkten => Beïnvloeden de beurskoers van bedrijven Drie grote pijlers Macro-economisch / cyclische aard (conjunctuur, inflatie, rente, valutakoersen, grondstoffenprijzen, import-export, beperken overheidsschuld ….) => Conjuncturele elementen laten toe te beoordelen of een economie in expansie of in recessie is. Beurstechnische aspecten / koersmechanismen / beursfenomenen kwantitatieve aspecten Psychologisch / sentiment / structurele elementen (vergrijzing) maatschappelijke trends (politieke factoren, …) 56

Koers- beursmechanismen Winstevolutie / winstwaarschuwing Rente & wisselkoers Grondstoffenprijzen (olie, …) Analistenratings - koersdoelen Beursintroducties  delistings Fusies en overnames Inkoop eigen aandelen insidertrading Kapitaalvermindering  kapitaalverhoging (uitgifte nieuwe aandelen) Aandelensplit Aandeelhoudersactivisme Impact gebruik “Modellen” effectisering 57

Sentiment & Psychologie Geopolitieke ontwikkelingen (oorlog, opstanden, …) Natuurrampen Verkiezingen (presidentiële cyclus VS,…) Seizoenseffecten (Ramadan, weer, …) “Sell in may and stay away, but remember, be back in semtember” Beurshypes / modes / gektes Geruchten (leugens, list en bedrog) Kuddegedrag Greed & fear Impact van specifieke spelers: speculanten, traders, insiders, … 58

Trends en Maatschappij   Wereld & overheid Hegemoniecyclus Globalisering / opkomende markten Economische Politieke Sociale culturele Milieu & mobiliteit Grondstoffen: energie, voeding – gezondheid Bedreigingen: terrorisme, extremisme v. godsdiensten, cybercriminaliteit, … Politiek (staatsschuld, verzorgingsstaat, … Maatschappij & consument Demografisch / verschillen generaties / vergrijzing Multiculturele samenleving Arbeidsmarkt / werkvloer: ontslag / productiviteit / loonkost Vrijetijdsindustrie – statusproducten Nieuwe communicatiewijzen Bedrijven Technologische vooruitgang “Corporate governance” – duurzaam / ethisch ondernemen http://www.toekomstvisies.be/ Heb een visie m.b.t. de « maatschappelijke » fenomenen 59 Regel: Hoe beter uw informatie – hoe minder foute beslissingen

Psychologie Belegger Verstandig beleggen – Behaviour finance Wees u bewust van de impact van de verschillende spelers Mensen onthouden winst en vergeten risico Succesvol beleggen heeft niet alleen met IQ te maken (er is nog Fin. Intelligentie, Business Intelligence, ..) (B€URSSUCC€S = ∑ IQ + EQ + FQ + BQ ) © Deceuninck Een goed bedrijf is niet altijd een goede investering (te duur kopen) Je koopt op basis van de toekomst – niet omdat het verleden goed was (de toekomst is onzeker) Realist ≠ Optimist “If you panic, panic first” (Leuchel) Hou uw buikgevoel onder controle We denken dat we ons rationeel gedragen en dat we weloverwogen beslissingen nemen, in feit worden we aan alle kanten beïnvloed door gedrag van anderen, of zelfs al door hun aanwezigheid, zonder dat we het doorhebben. Er is een verschil tussen wat we weten en wat we doen. ER bestaat GEEN “economische” moraal.

Beleggingscyclus van de emotie Na deze correctie koop ik het aandeel, want het is nu relatief goedkoop. Mooi groeifonds Hallo ? Met m’n bankier ? Onmiddellijk kopen. Haast u! Nee … ik wil toch wel een winstje maken Waarom moet dit mij toch weer overkomen ? Bij de volgende hausse verkoop ik onmiddellijk Stomme beleggers, aandeel is veel te duur Valt tegen, maar het divi- dendrendement is nu 5%, de koers kan nu niet meer lager Waardeloze bankier … had mij toch moeten inseinen Gaat toch weer dalen Verdorie, dit wordt een belegging voor lange termijn Rotaandeel Shit !!! Bijkopen om m’n gemiddelde prijs te drukken Aha … een “trading range”, als de koers weer daalt koop ik Waarom moet dit mij toch altijd gebeuren ? Hallo ? Met m’n bankier ? Ik wil onmiddellijk verkopen. Ik krijg er gevoel voor Zie je wel 61

Redeneerfouten bij beleggingsbeslissingen Kuddegedrag – “herding”-massapsychologie niet willen afwijken van de geldende norm “Bigger fool” een duur aandeel kopen omdat je verwacht dat je het kunt doorverkopen aan een nog grotere gek “greedy-effect”: winst niet te snel nemen omdat koersen  Angst onbekende – wat men kent wordt hoger aangeslagen Overdaad aan informatie ≠ Interpretatie van informatie Overreactie: men hecht meer waarde aan recente informatie Overoptimisme Extrapolatie – lineair doortrekken van het verleden naar toekomst Populair aandeel = niet steeds goed aandeel glamour aandelen hebben vaak een “value anomaly” (L&H) Aversie voor verlies – “loss aversion” Zelfoverschatting – overmoed Vaste gedragspatronen (dispositie-effect): verliezers lang bijhouden, snel verkopen bij kleine winst Intuïtie is niet onfeilbaar Vooroordelen “bias” – vervormde mening

Financiële psychologie Belegger als mens en consument De dimensies van het mens zijn: Zichzelf anderen spirituele Fenomeen : sociale status => statusdynamiek Middenklasse Psychologie van de manager - ondernemer Bv: het bedriegerssyndroom (imposter syndrome) van Maurice Lippens (1) (1) Piet Depuydt, De Kloof, Hoe de Breuk tussen Belgen en Nederlanders Fortis fataal werd. Psychologie van de politieker (overheid) De sanctie van het volk is wreed. Het oordeel van de kiezer is arbitrair, wellicht bij gebrek aan inzicht. Een echte politieker gaat voor een ideaal – “een hoger belang” en is behoeder van welvaart.

Ken de wetenschap van de onderneming Verschillend al naargelang de omvang van het bedrijf Hangt ook af van de conjuncturele fase Tijdens hoogconjunctuur Bij crisis Bij laagconjunctuur Managementsdiciplines: Strategie (visie – missie – waarden) => groei Financiën Operationeel (processen, productie,inkoop, logistiek, distributie, klantensupport, IKZ… ) Marketing – verkoop = commercieel beheer Internationale handel Operationeel “Backoffice” / ondersteunend (boekhoudding, audit, recht, fiscaliteit, IT,..) Sociaal beheer: HRM, vorming & coaching Deugdelijk bestuur (leiderschap, ethiek, verloning, communicatie met “stakeholders”, …)

Organisatie bedrijven De raad van bestuur is de kern van de onderneming, waar visie en strategie vrom krijgen. Bestuurders nemen er belangrijke beslissingen waarvoor ze verantwoordelijk zijn. => kennis deugdelijk bestuur Opm: codes –charters gaan soms de mist in omdat ze onvoldoende met de diversiteit aan structuren rekening houden 65

Informatie Mening Visie Wijsheden Evergreens Visie Snelheid van verandering: van “lokaal” en “lineair” naar “globaal” en “exponentieel” “Begrijpen” – “vatten” 109 =“Billion”= Miljard Knowledge is power, information is an asset! 66 http://www.nationaldebtclocks.org/

Ken de waarde van Informatie De informatietrap bij beleggen: Berichten via geschreven en audiovisuele pers Fundamentele info (jaarverslag + persberichten ad hoc) « Technische » info (koersgrafiek) Veredelen van Informatie = inspiratie => wissel kennis, ervaring, « best practices » uit « content inspires network, network inspires content » Succes= de lange horizon goed inschatten en op korte termijn juist handelen Je kunt niet alles weten / volgen. Wat je niet kunt volgen = uitbesteden via fondsen Let op met vuistregels met een hoog cliché-gehalte Een mens kan maar een beperkte hoeveelheid informatie verwerken (we sleuren met een overgewicht aan indrukken) (niets is wat het lijkt) Informatieparadox: we komen ogen en oren te kort, maar we weten eigenlijk weinig. 67

Informatiebronnen (voorbeelden) Grote internationale businessbladen Barron’s Business Week Forbes Fortune The Economist Beurshuizen (BE) Effectenbank Dierickx; Leys & Cie Degroof Delen Beleggingsblaadjes (BE) Testaankoop Invest Inside beleggen (Danny Reweghs) De belegger (Mediafin / De Tijd) (Gert Bakelants) Beurstips (Bart Goemaere) Kroffinvest (Kristof Van Houtte) Analyse (Roland Van Damme) Beursparels (Kevin Van campenhout) Beurssucces (Paul D’Hoore) Jaarverslagen Verenigingen BE: INVESTA en VFB Buitenland: NAIC (www.better-investing.org)

Bouwstenen Fundamentele Analyse = Reële economie Waardering: 2 grote groepen Kortetermijnmethodes Balans georiënteerde Resultatenrekening georiënteerde Verhoudingsgetallen of ratiowaardering of multiples Lange termijn: Verdiscontering (modelleren de toekomst over een langere horizon) Winst Dividenden Kasstromen Is gericht op “bedrijf” Balans schulden Resultatenrekening: winsten Toelichting (aandeelhoudersstructuur) Kasstroomtabel: cash flow => Koersen = de dagelijkse appreciatie van een bedrijf op de financiële markt 69

Balans (B) Activa Passiva Immateriële vaste activa (goodwill, concessies,…) Materiële vaste activa (gebouwen , machines,…) Financiële vaste activa (participaties,…) Eigen Vermogen (dit is van de aandeelhouders) Extern + Intern (niet uitgekeerde winst –RR) Vaste Permanent vermogen Vreemd vermogen op Lange termijn Voorraden Vorderingen Liquide middelen (cash) Positief Netto-bedrijfskapitaal Vlottende Vreemd vermogen op Korte termijn

Balans - Bedrijfskapitaal > 0 Permanente middelen Vlottende activa > 1 OF > 1 Liquiditeit Vastliggende activa Schulden (VV) op KT Positief bedrijfskapitaal negatief bedrijfskapitaal Vaste Activa Vlottende Activa Eigen Vermogen Vreemd Vermogen LT Vermogen KT Permanent vermogen Vaste Activa Eigen Vermogen Permanent vermogen Vreemd Vermogen LT negatief NBK Vlottende Activa + NBK Voorraad Vreemd Vermogen KT Vorderingen Liq. Middelen 71

ResultatenRekening (RR) Bedrijfsopbrengsten MIN Bedrijfskosten Handelsgoederen Diensten & diverse goederen Bezoldigingen Afschrijvingen Bestemming Resultaat (WNaB) Als Dividenden Als Niet uitgekeerd resultaat (toegevoegd aan eigen vermogen) RR verklaart ∆ intern gegenereerd eigen vermogen = Bedrijfsresultaat + Financieel resultaat + Uitzonderlijk resultaat Winst VOOR belastingen Min belastingen Winst NA belastingen (WNaB)

ResRek-Ondernemingsactiviteiten Commerciële activiteit Bedrijfsresultaat Fiananciële activiteit Financieel resultaat Uitzonderlijke activiteit Uitzonderlijk resultaat Courant resultaat => Koers/Winstverhouding Winst voor belastingen (Brutoresultaat) Rendabiltieit (marges, ..) Efficiëntie MIN Belastingen = Nettowinst (NW)

Resultaatsverwerking Het te bestemmen winst- of verliessaldo heeft drie bronnen: Winst of verlies van het boekjaar zelf Belastingsvrije reserves Overgedragen winst- verlies vorig boekjaar Gebruikt om Winst uit te keren (aandeelhouders- bestuurders) Winst in de onderneming te houden => Dividendbeleid maakt deel uit van de beoordeling van het management 74

Opbrengsten  inkomsten € Kasstromen t1 t2 Resultatenrekening Opbrengsten die geen inkomsten zijn (herwaardering) Opbrengsten die nog geen inkomsten zijn (vorderingen) Opbrengsten die inkomsten en kosten die uitgaven zijn Kosten die geen uitgaven zijn (afschrijving/voorziening) Kosten die nog geen uitgaven zijn (crediteuren) Beginbalans Eindbalans Uitgaven die geen kosten zijn (investering/aflossing) Uitgaven die nog geen kosten zijn (vooruitbetalingen) Inkomsten die geen opbrengsten zijn (financiering) Inkomsten die nog geen opbrengsten zijn (vooruitontvangsten) Kasstroomoverzicht Opbrengsten  inkomsten € Kosten  Uitgaven € Bankrekening RR 75

Kasstroomtabel - Cashflow Statement (CF) Tableau des flux de trésorerie 6 Bronnen kasstromen (CF) – liquide middelen kunnen veranderen door: Cash gelinkt aan het “operationele” (“the Firm”) Operationele transacties (OCF) de normale activiteiten (verkopen, afschrijvingen, voorzieningen….) Investeringstransacties (CAPEX) (ICF) (aankoop gebouwen, machines,…) Financieringstransacties (v/d investeringen) (FCF) intresten, dividenden, aflossing lening =↓ VV, ↑EV…) …) Cash uit het “financieel” resultaat (fin kosten & opbrengsten) (BV: ontvangen dividenden, wisselkoersverliezen, …) Cash uit het “uitzonderlijk” resultaat Cash besteed aan “belastingen” 1. 2. 3. 4. 5. 6. 76

Overzicht © Deceuninck P. 77

Technische analyse

Technische analyse = waarschijnlijkheidsanalyse Wordt toegepast op: Indexen: marktindicatoren (VIX, put/call-ratio, …) Aandelen Valuta Rente Grondstoffenprijzen Theorieën Dow Eliot Wave (patroonherkenning) Fibonacci We onderscheiden: Chartisme (trendlijnen, koerspatronen, …) Indicatoren Relatieve sterkte tussen 2 grafieken Lijnstudies (Fibonacci)= vinden van koersdoelen en correcties Handelssystemen Lijnstudies http://www.transstock.eu/ 79

Overzicht Technische analyse (TA) Chartisme (koersfiguren, enz…) Indicatoren Op basis van gemiddelden (MACD-oscilator) – trend Op basis van volume Op basis van koersschommelingen Op basis van momentum – voorlopende indicatoren Technische gesteldheid van de markt: advance-decline Relatieve sterkte van een waarde t.o.v. een andere waarde (kan index zijn) Lijnstudies Het vinden van koersdoelen en koerscorrecties: Fibonacci Fans, retracements, arcs, spiral, time series Handelssystemen & screening Stop-loss Op basis van Fibonacci 80

Tegenstrijdige signalen bij F.A. en in T.A. Zoals twee ‘technische analisten’ tegenstrijdige signalen en adviezen kunnen geven Kunnen twee ‘fundamentele analisten’ tegenstrijdige adviezen geven De Value belegger  Growth belegger Bottom-up (het bedrijf) analyse  Top-down analyse Cash Flow bewezen  event-driven … Onderscheid Fundamentele analyse Weten Wat je koopt Wat is de Waarde ervan ? Technische analyse Weten Wanneer Kopen - Verkopen 81 Portefeuillebeheer zegt u: Hoeveel kopen

Kwantitatieve analyse Is “veredelen” van data: via kwantitatief computermodel (# criteria) aantrekkelijkheid van een aandeel inschatten Filteren en screenen resultaat is vrij van menselijke invloed Model= functie van gekozen beleggingsstrategie (4 categorieën: waarde, dividend, groei, momentum) http://www.quantalytica.com/ http://www.google.com/finance/stockscreener http://www.finviz.com/ 82

Kwantitatieve aspecten waardering Rente Wisselkoers Grondstoffenprijzen OLO-rendement / dividendrendement Obligatierendement (bond yield) Aandelenrendement (earningsyield) Dividendrendement Risicopremie Mogelijke screeningcriteria: Return Groeicijfers (omzet, EBIT, ROCE, enz…) Koers-winstverhouding Koers-cashflowverhouding Enterprise value / EBITDA Koers-omzetverhouding Koers-boekwaarde Intrinsieke waarde bij Holdings 83

Investor policy statement Portefeuillebeleid Investor policy statement Doel = waarmaken van: Een regelmatig inkomen produceren Bijblijven met de inflatie Groei realiseren op termijn Risico op verlies beperken Excessieve schommelingen vermijden Behoud + groei Een goede financieel adviseur = geeft advies over alle vermogenscomponenten + integrale financiële planning Het expertsysteem bestaat niet 84

Valkuilen Kopen nét voor de daling Kopen van nét die aandelen die dalen In aandelen zitten als obligaties het goed doen, en andersom Op vakantie zijn als de beurs een felle beweging maakt Sparen als de rente op 1% staat Beleggen als de koersen massaal dalen Altijd opties kopen die daarna waardeloos verlopen Nooit eens een meevaller Prachtige tips volgen en dan constateren dat die aandelen fors dalen Dure services afnemen die alleen maar verliezen opleveren U dacht dat u de enige was die dit overkwam? Helaas niet. En het meeste daarvan is uiteindelijk eigen schuld van de belegger Met een beetje meer kennis had u de meeste valkuilen kunnen voorkomen http://www.beursbox.nl/

Persoonlijke Financiële planning Life-cycle management Regelmatig inkomen na professioneel leven Successieplanning Vermogensstructurering: huwelijkscontract, verzekeringscontract, maatschap, … Veranderende fiscaliteit en regelgeving 86

Principes & Regels Spreiding (zeker qua assetklassen) «  van alles iets en va niets te veel » geen geld verliezen (durf winst te nemen, maar ook verlies) zekerheden inbouwen (BV: enkel aandelen kopen die winst maken) Koop kwaliteit aan redelijke prijs en koop groei tegen een aanvaardbaar risisco niet te veel en te impulsief handelen beleg systematisch- gespreid in de tijd. de markt en zijn producten goed kennen beleg in wat je kent en waarin je zelf gelooft + informeer uzelf geduld hebben: beursreturn hangt op lange termijn niet af van “market timing”, maar van “time in the market” Hou rekening met de psychologische aspecten wordt nooit verliefd op een aandeel, euforie biedt verkoopkansen – pessimisme geeft koopgelegenheden. => Daarnaast nog vele andere wijsheden, vuistregels en andere “evergreens” 87

HOE - Randvoorwaarden Checklist => Veel vragen dienen een antwoord te hebben !!! – zinvol met je vermogen omgaan Verschillende uitgangspunten Prtf : Starter (build-up) – accumulatie - volgroeid Levensfasen: sparen & vergaren – behoud & groei - doorgeven Checklist Ifv de markt: Hausse – baisse – zijdelingse markt Keuze strategie – stijl : Value Groei dividend Beoordelingsmethodiek: Top-down - Bottom up - Kwantitatief Vastleggen universum: qua “producten”, regio Vastleggen assetallocatie Visie – Heb een plan / een beleggingsproces Selectiesysteem => selectiecriteria - Find – analyse - Sector aandeel Op basis van: TA FA TA + FA + KA Principes & Regels “investment styles Taktiek AanK - VerK Denken in scenario’s 88 Buy Handelsgedrag – Taktiek – Portefeuillebeheer – Geldbeheer - Sell

Top-down of bottom up Moeten we ons veel aantrekken van de algemene politieke, economische of financiële omgeving? Kan de markt worden “getimed”?? Markettiming www.cxoadvisory.com Beursreturn op LT hangt niet af van « market timing », maar wel van « time in the market ». Is de tegenhanger van: « Buy & Hold » Is de kunst van het tijdelijk niet beleggen. Effect van het missen van de slechtste dagen is groter dan het missen van de beste dagen 89

FA & Beleggingsstrategieën Soorten Strategieën Value – Waarde (Quality) – Warren Buffet Rendement / Dividend Groei Momentum (inspelen op WAT er leeft, “event –driven”) Tegendraads - Contrairian Stijl / Filosofie Passief (hou kosten laag en laat de kracht van herbelegging werken (rente op rente). Aktief - Agressief Daytrader –heeft geen boodschap aan FA Long+Short => Strategie en stijl aan te passen i.f.v. markttrend (uptrend, side ways trend, downtrend) ??? => De markt beweegt niet enkel op fundamentele gegevens !! 90

Van strategie => taktiek Tips beheren aandelenportefeuille Koop wat u kent Spreiden in al zijn facetten: geografisch, qua “producten”, sector, in de tijd, …. (behoud het overzicht !!) Zoek onvolmaaktheden in de markt Laat de markt- (koers)mechanismen en andere beursfenomenen voor u werken bv: turnaround (ommekeer) TAKTIEK : koop en verkoopregels 91

Koop en verkoopregels Ken de gemiddelde weging van de aandelen in een goed gediversifieerde portefeuille Nieuw aandeel= 1,2 X de gemiddelde weging Belang aandeel halveren wanneer gewicht > 1.6 X de gemiddelde weging Daalt de weging aandeel onder < 0,5 de gemiddelde weging = verkopen. Eén topper kan zorgen voor een geweldig beursjaar. Bij een verdubbeling van een aandeel verkoop je minstens de helft Winnaars bijkopen Winst beschermen (gebruik van trailing stoploss) Men wordt niet rijk van te vroeg te verkopen Verkoop bij een verlies van 8%-10% Een forse verliezer kan uw beursjaar om zeep helpen Fundamenteel slecht nieuws= aandeel buiten “Averaging down” (bijkopen tegens telkens lagere koersen) doet verlies oplopen Past results are no guarantee for future return 92

Besluit Op lange termijn zal de beurskoers de reële waarde van een onderneming weerspiegelen maar… De beurskoers is niet alleen een verdiscontering van correcte maar ook van foutieve hypothesen (sentiment) omtrent de toekomstperspectieven Op korte termijn kan de markt zich dus bijzonder afwijken van de reële waarde daarom… Altijd met beide voeten op de grond blijven Enkele handige ratio’s en methodes steeds gebruiken om de beurs en de bedrijven te evalueren Aanpassen aan heersende marktomgeving, maar niet meelopen met kuddegeest « blijf stilstaan bij het verleden en je verliest een oog, negeer het verleden en je verliest beide ogen » (Russisch spreekwoord) 93

Sites – enkele voorbeelden Zich informeren: Fundamentele Analyse http://www.belegger.nl/ http://www.sec.gov/edgar.shtml http://www.marcdemesel.be/ Technische Analyse http://www.goldonomic.be/ http://www.transstock.eu/ http://www.kapitalevragen.be/home/ www.stockengineering.com http://www.energyandcapital.com/ http://www.boursier.com/ Enz…. http://www.wallstreetwindow.com/ http://www.investa-beurs.be/index.php http://www.johnmauldin.com/ A Random Walk Around the Frontlines http://www.vfb.be/ http://www.marketwatch.com/ Iets opzoeken http://beursbubbels.be/ http://www.12manage.com/ http://www.beleggersbelangen.nl/ http://www.investopedia.com/ http://users.telenet.be/annette-guy/sitemap.htm 94

Disclaimer – ook voor deze PPT !! This document is used for informational purposes only and does not constitute, on AXA Investment Managers Paris part, an offer to buy or sell, solicitation or investment advice. It has been established on the basis of data, projections, forecasts, anticipations and hypothesis which are subjective. Its analysis and conclusions are the expression of an opinion, based on available data at a specific date. Due to the subjective and indicative aspect of these analyses, we draw your attention to the fact that the effective evolution of the economic variables and values of the financial markets could be significantly different from the indications (projections, forecast, anticipations and hypothesis) which are communicated in this document. Furthermore, due to simplification, the information given in this document can only be viewed as subjective. This document may be modified without notice and AXA Investment Managers Paris may, but shall not be obligated, update or otherwise revise this document. All information in this document is established on data given made public by official providers of economic and market statistics. AXA Investment Managers Paris disclaims any and all liability relating to a decision based on or for reliance on this document. Furthermore, due to the subjective nature of these analysis and opinions, these data, projections, forecasts, anticipations, hypothesis and/or opinions are not necessary used or followed by AXA IM Paris’ management teams or its affiliates who may act based on their own opinions and as independent departments within the Company. By accepting this information, the recipients of this document agrees that it will use the information only to evaluate its potential interest in the strategies described herein and for no other purpose and will not divulge any such information to any other party. Any reproduction of this information, in whole or in part, is unless otherwise authorised by AXA IM prohibited. Disclaimer : De door WolfTrader verstrekte informatie wordt geacht uit betrouwbare bronnen te komen, maar geen enkele garantie wordt gegeven omtrent de juistheid ervan. Onder geen enkele omstandigheid zal WolfTrader, haar vertegenwoordigers en kapitaalverschaffers aansprakelijk kunnen worden gesteld voor onjuist verstrekte informatie of geleden verliezen. Geen mededeling, advies of informatie door u verkregen van of namens WolfTrader creëren enige garantie of verplichting van de kant van WolfTrader naar u toe.    Voor tot koop of verkoop van een bepaald fonds over te gaan, is het verstandig en ten zeerste aan te raden een financiële adviseur of broker te consulteren. De lezer begrijpt dat bepaalde beleggingen een hoogst speculatief karakter met zich meebrengen. Potentiële beleggers begrijpen dat ten gevolge van het mogelijk hoge risicogehalte een gehele of gedeeltelijke investering verloren kan gaan. WolfTrader is geen geregistreerde beleggingsadviseur. Lezers moeten zich niet alleen laten leiden door de betreffende informatie, maar zouden een onafhankelijke belasting-, beleggings- en financiële adviseur moeten raadplegen met betrekking tot elke belegging.   WolfTrader, haar vertegenwoordigers of kapitaalverstrekkers kunnen een positie hebben in fondsen die worden besproken op WolfTrader en kunnen dus (mee)profiteren van een verdere stijging of daling van de koers van een fonds. Ten aanzien van de portefeuilles op WolfTrader wordt niet per fonds vermeld of er virtueel of effectief een positie in het besproken fonds is genomen. Indien ook effectief een positie is ingenomen, dan hoeven het aantal stukken en de koers niet overeen te komen met die in de WolfTrader portefeuilles.  95