Levensloop, pensioen en gender Dr. Patricia Frericks, Institut für Soziologie / CGG Studiedag Brussel 27 maart 2009

Pensioen als levenslooppolitiek  Pensioen= impliciete levenslooppolitiek (pensioenregeling toont mensenbeeld in de politiek en in het gezelschappelijke samenleven)  Welk leven leidt tot een „rechtvaardig ouderdom“, wanneer en hoe?  Verschillende Pensioenstelsels: nationale constructies van levenslopen en sociale identiteiten

Gender en pensioen Uitgangspunt: gender pensioen gat  Verandering in levensloopnormen  Verandering in generatie- en gender-contract  Verandering in eenheid van sociale rechten  Hervormingen van pensioensstelsels (individualisering, privatisering, ‘marketizering’) > Betekenis voor gender pensioen gat

Wat ik ga doen  Chronologisch  Vergelijkend  Analyse van drie cumulerende factoren: - arbeidsmarktparticipatie - zorgtaken - systeemdesign en -veranderingen

ontwikkeling  Begin: Minimum aan zekerheid voor de laatste arbeidsongeschikte jaren  Jaren 50: Kostwinnerhuwelijk, werknemersverzekering en/of contract tussen generaties  Jaren 70/80: VUT, veranderde rol van de vrouw  sinds 1990: activering, individualisering, eigen verantwoordelijkheid, „Privatisering“  Veranderde „legitieme activiteiten“

Voormalige levenslopen (3 fases na Kohli) Socialisatie/ Opleiding Arbeidsmarkt participatie pensioen m v Soc/ opleiding (Arbeidsmarkt) Zorg voor kinderen en ouders (care) Pensioen /zorg

Recente levenslopen (volgens rapporten EU, OECD) m/v Soc/ Opleid. opleiding/ Onzekere periode Arbeidsmarkt gezin/zorg Levenslang leren Pensioenzorg

Levenslooppolitiek en -theorie  Levenslooptheorie en -empirie spreken levenslooppolitiek tegen: bijv. niet geïndividualiseerde leven  expliciete levenslooppolitiek: tijd buiten de arbeidsmarkt kopen/sparen, in ieder geval verdienen  Meer eigenverantwoording voor individueel gekozen sociale verzekering  Voormalig niet-gecommodificeerde taken zoals zorg worden nu ge(de-)commodificeerd

Veranderingen  Van verzekerd werknemer met gezin tot  Toekomstig: eigenverantwoording en goed georganiseerd individueel gekozen complex van sociale verzekeringen;  Nieuwe armoede risico‘s  Nieuwe sociale identiteiten  Nieuwe definitie van rechtvaardig en waardig activiteiten

Verschillende Europese modellen en hun hervormingen  Volksverzekering (NL, DK, S)  Werknemersverzekering voor statusbehoud (D, F)  Onderverdeelde additieve stelsels (W-D, NL, UK)  Verschillend oudedags armoede  Verschillende berekeningseenheid: Huishoud/Indiv.  Verdere redenen voor aanspraken: zorg (D, F, AU, UK)  Officieel en feitelijk leeftijd bij pensionering

65+ en armoede risico

Factor 1: arbeidsmarkt  Levenslang arbeidsmarktparticipatie  Gegenderd arbeidsmarkt  Gegenderd levenslang leren  Belastings- en loonarrangement

Ontwikkeling tot levenslang AMP

Arbeidsmarktparticipatie en opleidingsniveau van ouderen (60-64) naar geslacht (2005) Opleid. EU 25DIS VMVMVMVM laag middel hoog (Eurostat: Eurostat (2008b). The life of women and men in Europe. A statistical portrait. Luxembourg; geschat uit bloktabel)

zorg  Care credits  Ouderschapsverlof  levensloopregelingen

Kopeln van verschillende pensioenen  Koppeling van pensioenen  ‚Gender-neutrale‘ berekeningen en hervormingen

Meervoud van pensioenen aanspraken noodzakelijk

Opzet en financiering van pensioenstelsel

Samenvatting  Nieuwe risico’s: niet ideale levenslopen en vooral arbeidsmarktbiografieën > ‘savings trap’ voor vrouwen  Nieuwe definitie van burgerschap en rechtvaardige activiteiten: zorg  Complex systeem van additieve verzekeringen en investeringen  Geïndividualiseerd pensioenenberekening naar adult worker model terwijl (nog) gegenderde levenslopen en arbeidsmarkten  Verschuiving van bronnen van verzorgingsstaat tot markt > minder mogelijkheden om politieke belangen om te zetten  Ambivalente politiek: verschillende interesses (werknemers, gezin, ‘duurzaamheid’,...)

Discussiepunten  Onderscheid maken tussen zinvol of privé plezierig tijden (Sabbatical of zorg)?  Afgeleide pensioensaanspraken: onderverdeling vroeger binnen familie, nu binnen sociaalgemeenschappen?  Neo-traditioneel gedrag en het onevenwichtige van politiek en cultureel verandering: ook in België?  Complexe investeringen in sociale verzekeringen: hoe garandeer je sociaal burgerschap  Flikwerk of herdefinitie: moet er een masterplan ontwikkelt worden voor adequate sociale verzekering?

Setting rights: resource flows, life-course norms and the dynamics of citizenship in European pension systems, Utrecht: Utrecht University co-authored articles Shifting the Pension Mix: Consequences for Dutch and Danish Women Social Policy and Administration 40, 5 (2006): European pension reforms: individualization, privatization and gender pension gaps, Social Politics 14, 2 (2007): Policy for the ‘peak hour’ of life. Lessons from the new Dutch Life Course Savings Scheme European Societies 9, 3 (2007): Pension reforms in Europe and life-course politics Social Policy and Administration 41, 5 (2007): Male norms and female adjustments: the influence of care credits on gender pension gaps in France and Germany European Societies 10, 1 (2008): Pension reforms, working patterns and gender pension gaps in Europe Gender, Work and Organization (forthcoming). Towards a neo-liberal Europe? Pension reforms and transformed citizenship Administration and Society (forthcoming). Publicaties

Hartelijk dank voor uw aandacht!