HERBEZINNING NA DE TWEEDE WERELDOORLOG H.13 Bespiegeling vwo HOLLEN OF STILSTAAN HERBEZINNING NA DE TWEEDE WERELDOORLOG

HERBEZINNING NA DE TWEEDE WERELDOORLOG HOLLEN OF STILSTAAN H.13 Besp. VWO HERBEZINNING NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Europa bouwt aan een nieuwe toekomst. Consumptie,materialisme en welvaart. Avant-garde. Vervagen van de scheiding tussen kunst, vermaak, commercie en ideologie. Centrale vraag: Hoe nu verder met de kunst? Verschillende wegen worden ingeslagen: inspiratie door ‘het kind’, ‘primitieve’ culturen, nieuwe technieken, realisme, kunst als spel. Amerika staat veelal model voor het nieuwe welvaartsdenken. De hel: Jean-Paul Sartre (1905-1980) verwoordt het gevoel van een twijfel tussen machteloosheid en wilskracht en tussen materialisme en idealisme. Existentialisme: realiseer je je bestaan: accepteer de werkelijkheid van het leven, je bent vrij, maak zelf keuzes. Ieder mens voor zich bepaalt hoe en wat hij doet om zijn leven verder te vormen en te sturen. Zwarte kleding weerspiegeld deze levensvisie. In ‘Huis clos’ een eenakter uit 1944 biedt hij ons een blik in het hiernamaals. (die creëren we zelf) Jean-Paul Sartre Parijs in zwart-wit: Ed van der Elsken (1925-1990) ‘Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain-des-Prés’(1957) In dit fotoboek laat hij het leven van artistiekelingen en intellectuelen zien in Parijs rond 1950. Donkere zwart/wit foto’s, hevige contrasten, snapshots, ruw afgesneden portretten. Het zijn expressieve beelden in een desolate wereld. Parijs was de magneet voor jonge Europese kunstenaars.

Nieuwe theatervormen Absurd theater: ‘Wachten op Godot’ (1953) van Samuel Beckett (1906-1989) is een toneelstuk dat nergens over lijkt te gaan. Twee mannen wachten bij een boom op een zekere meneer Godot. Die komt echter niet. Beckett illustreert in dit stuk op eigen wijze het existentialisme. Net als in ‘Huis clos’, zijn de hoofdpersonen op zoek. In zijn werk is invloed van Albert Camus; De absurde taak van de mythologische koning Sisyfus is even zinloos als het zoeken naar de zin van het leven. Dat de mens bestaat is op zich al zinvol. De absurdistische theaterstukken – zonder logische opbouw, zonder betekenisvolle tekst- die in Parijs worden opgevoerd zijn even onlogisch en absurd als het leven zelf.

Nieuwe theatervormen Theater van de Wreedheid : Antonin Artaud: klassiek theater waarin alles om de tekst draait is krachteloos. In zijn ‘theater van de wreedheid’ staat niet de taal maar licht, geluid en beweging centraal. Oergevoel. Wreed in de zin van rauw, lichamelijk en schokkend. Zijn gedachtegoed wordt opgepikt door o.a. Tatsumi Hijikata (1928-1986). Zijn dansvoorstelling Verboden kleur(1959) veroorzaakt een schandaal. Deze nieuwe dansvorm noemt hij ‘Ankoku Butoh’, dans van de sombere ziel. Butoh is een intellectuele mengvorm van Artaud, Ausdruckstanz en het traditionele Japanse danstheater. Leven en dood zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Thema: doodsangst. In de jaren 70 ontwikkeld Butoh zich tot een internationale stijl. Kenmerken: stuiptrekken, naar binnen draaien van de knieën, wegdraaien van de ogen, sidderen en beven. De Butoh danser lijkt angst, vertwijfeling en wanhoop uit te drukken. Dansers zijn vaak naakt, kaal en bedekt met wit poeder. Butoh Fragment 1 Butoh Fragment 2

Nieuwe theatervormen Marat/Sade: In Marat/Sade (1964) van Peter Brook zien we het theater van de wreedheid ook in toneelvorm. Het is een raamvertelling die zich afspeelt in een gesticht waarin zwakzinnigen toneelstukken opvoeren ter vermaak van de Parijse adel. Centrale – historische- figuren hierin zijn de revolutionair Marat en de sadistische markies de Sade. Geluid, gebaar, mise-en-scène en tekst zijn gelijkwaardig aan elkaar. Veel improvisatie. Toeschouwers worden regelmatig op ‘t verkeerde been gezet. Een theaterstuk moet je aan het denken zetten. Het is niet om je te (ont)roeren. Ik prefereer het idee van verwarring die je achterlaat in een nog grotere staan van verwarring. Peter Brooke

Nieuwe start voor de Europese film Verhalen naar het leven : Na de Tweede Wereldoorlog wordt Europa overspoeld met Amerikaanse films die tijdens de oorlog niet te zien waren. De vooroorlogse Europese filmindustrie is weggebombardeerd en veel regisseurs technici en acteurs zijn gevlucht. De achterblijvers zijn gedwongen van de grond af een nieuwe Europese film te ontwikkelen. Europa kan niet concurreren met de grote filmmaatschappijen uit Hollywood. Daarom ontwikkeld zich een kleinschaliger filmindustrie, die meer ruimte biedt voor kunstzinnige experimenten. Lichte ( 16mm) camera’s geven vrijheid. Europese films zijn veel minder rond grote sterren gebouwd, de Europese sterren hoeven niet altijd ‘knap’ te zijn en hebben soms geen enkele acteuropleiding gehad, verhalen zijn vaak minder afgerond. De bioscoopbezoeker krijgt een kortstondige blik in het leven van de personages. Van grote invloed zijn de Italiaanse en Franse cinema. In Italië ontstaat een stijl waarin het realisme voorop staat. In Frankrijk ontstaan intellectuele films die soms een spel spelen met de toeschouwer. Fotografie:Het Neorealisme staat voornamelijk als filmische stroming te boek, maar er heeft zich na WOII ook een belangrijke fotografische pendant ontwikkeld met fotografen als Federico Patellani, Pietro Donzetti, Mario Giacomelli, Mario de Biasi en Franco Pinna. Het gebruik van de 'methode' van het Neorealisme (filmmakers lieten bijvoorbeeld gewone mensen zichzelf 'spelen') leidde tot verhitte debatten over de scheidslijnen tussen engagement en journalistiek, tussen documentaire en kunst een discussieonderwerp dat ook in onze tijd regelmatig terugkeert. foto: Federico Patellani De mijnwerkers in Carbonie, Sardinië 1950

Nieuwe start voor de Europese film Neorealisme: La Terra Trema In de naoorlogse Italiaanse cinema ontwikkelt zich het neorealisme. Eén van de belangrijkste regisseurs is Luchino Visconti (1906-1976). In zijn ‘La Terra Trema’ (De aarde beeft,1948) spelen echte vissers hun eigen leven in hun eigen dorp.Visconti gebruikt geen technische trucs, opgenomen in gewoon daglicht op locatie. Montage beperkt tot het meest noodzakelijke. Het stempel van de regisseur mag niet op de realiteit van het verhaal drukken. Filmfragment 1 Filmfragment 2

Nieuwe start voor de Europese film Nouvelle Vague: A bout de souffle Eind jaren vijftig nieuwe generatie Franse filmmakers. Zij beschouwen film als spel waarbij zoveel mogelijk filmische vormgevingsmiddelen kunnen worden ingezet. I.t.t. tot het Italiaanse neorealisme neemt de Franse nouvelle vague (Nieuwe Golf) een loopje met de werkelijkheid. Jean Luc Goddard filmt met de handzame 16-mm.camera. ‘A bout de souffle’ (Ademloos 1959) speelt zich af op de troittoirs van de Champs Élysées. Jumpcutmontage zorgt voor een onwezenlijke sfeer. Nouvelle vague is in veel opzichten tegengesteld aan het neo-realisme. De film springt door de tijd, acteurs kijken recht in de camera en spreken soms rechtstreeks tot de kijker. Door ‘kunstmatigheid’ gaat de kijker niet in het verhaal op. Fragment1 Fragment2

Wiskunde, elektronica en jazz Serialisme en elektronica : Ook in de muziek nieuwe ideeën. Invloeden van Schönberg: twaalftonenreeks ontwikkeld zich tot seriële muziek: noten, toonduur, sterkte, klankkleur en aanslag worden in reeksen vastgelegd. Zeer wiskundige manier van componeren. Resultaat lijkt juist ongeordend en toevallig, dit maakt het luisteren naar deze muziek complex. Karlheinz Stockhausen: ‘Gruppen’(1955) is zo complex dat er drie orkesten tegelijk voor nodig zijn. Een andere invloed is het gebruik van electronica. In ‘Kontakte’(1959) spelen een slagwerker en een pianist samen met een bandopname. De analoge ‘warme’ geluiden zijn als verkeersborden in de ‘koude’ electronische omgeving. Musique Concrète: Maurice Béjart (1927) laat in zijn ‘Symfonie voor een eenzaam mens’(1955) de nieuwe ideeën over muziek en dans bij elkaar. Muziek is hier vooral geluid en dans vooral abstracte beweging. Een expressieve mix van acrobatiek, Grahamdans en klassiek ballet. Pierre Schaeffer en Pierre Henry leveren de onheilspellende elektronische muziek. In deze geluidscollage zijn bizarre klanken, geschreeuw, vervormde/ bewerkte alledaagse (concrete) geluiden te horen. Zij noemen hun collages ‘musique concrète. Fragment: Béjart, Heliogabale

Wiskunde, elektronica en jazz Van swing tot free jazz: In de Vs ontwikkelt de jazz zich van dans- tot luistermuziek. Rond de 2e W.O. waaide de ‘swing’ al over naar Europa. Jonge zwarte muzikanten ontwikkelen in kleine bandjes een ongepolijste nieuwe stijl: de bebop. Altsaxofonist Charlie Parker (1920-1955): In ‘Birdsnest’ soleert hij snel op het razende tempo van de drums en contrabas.. De onregelmatigheid van bebop maakt het wat minder toegankelijk. Bepob kent een kleine aanhang van ‘artistiekelingen’. ( Jules Deelder: ’We waren jong en vatbaar voor legenden. We wouen moderne jazz. We droegen buitenissige kledij. We waren ‘vuile addestiekelingen’.) De uitzinnige bebop kent in cool jazz zijn tegenhanger: minder snel en uitgelaten dan de bebop, helderheid en pure klank staan hierin voorop, ritme krijgt minder nadruk. Free jazz (1960) van Ornette Coleman heft alle conventies in één klap op. Regels van ritme, akkoord en solo worden door elkaar gesmeten. Vrije solo’s, collectieve improvisatie. Van amusementsmuziek heeft de jazz definitief de status van kunstmuziek bereikt.

Am. Kunst: abstract expressionisme Daad als kunstwerk: In de jaren vijftig ontstaat de eerste echt Amerikaanse kunststroming: abstract expressionisme. Hierin spelen de Europese ideeën over het onderbewuste een rol. Jackson Pollock (1912-1956) werkt in trance in en om het doek onder de tonen van de free jazz. Zo ontstaan overall-composities. Grote doeken met veel lagen over elkaar ‘geschilderd’ laten zo een abstracte ‘kosmische’ ruimte zien. Ondanks alle chaos is er ook evenwicht. In deze werken is het door de surrealisten toegepaste automatisme zichtbaar. Niet het schilderij maar de handeling zelf staat centraal. Actionpainting.

Jackson Pollock (1912-1956) Ocean greyness She-wolf No.32 (1950) (drippings)

Jackson Pollock (1912-1956) Lavender mist

Am. Kunst: abstract expressionisme De oervrouw: In het werk van Willem de Kooning (Rotterdam1904-1997) is het expressionisme ook goed te zien. I.t.t. Pollock overweegt de Kooning zorgvuldig wat hij doet, om vervolgens het schilderij met passie aan te pakken en het totale doek doet veranderen. Hij zoekt de balans tussen de abstractie van kubisme en het levendige expressionisme. In 1950 een serie vrouwenfiguren waarin een mengeling van verschillende vrouwbeelden: hoer, femme fatale, en moeder. Am. Pin-ups als inspiratiebron. Vrouw 1

Willem De Kooning (1904-1997) Door to the river Woman

Willem De Kooning Excavation 1950

Robert Motherwell (1915-1991) Robert Motherwell studeerde filosofie wat een van de redenen was dat hij nooit figuratief heeft gewerkt. Hij voelde zich door zijn vertrouwdheid met de logische analyse als "een vis in het water" bij abstracties en het denken in abstracte structuren. Zijn werk is zowel expressief als ingetogen en sober, en vaak symbolisch van aard. Motherwell: "I think modern art is the Symbolist movement“ Hij was een belangrijk woordvoerder van de New-Yorkse avant-garde. Elegies to the Spanish Republic (uit een serie die ruim 200 werken omvat)

Am. Kunst: abstract expressionisme Vlakten van kleur: In de colourfield painting worden enkele grote kleurvlakken naast elkaar gezet. Het schilderij ‘Who’s afraid of red yellow and blue’ van Barnett Newman lijkt eenvoudig te bestaan uit onpersoonlijk kleurvlakken maar zijn in werkelijkheid opgebouwd uit vele transparante verflagen met penseel geschilderd. Hierdoor ontstaat een ongrijpbare bijna drie-dimensionale ruimte die – als je dicht genoeg erbij durft te staan- de toeschouwer omhult en als het ware opslokt.

Barnett Newman ( 1905-1970) Adam Chartres

Mark Rothko (1903-1970) Colourfield-painting Rond 1947 brak hij met het surrealisme en wendde hij zich tot de totale abstractie. Zijn doeken bevatten, op een egaal gekleurde ondergrond, twee of drie rechthoeken in verschillende kleuren. Zijn werk nodigt de toeschouwer uit tot meditatie. Rothko Chapel

Geschilderde bevrijding Vragende kinderen: De politieke verdeling van Europa na de 2e W.O. is ook in de kunst te zien: in het kapitalistische westen abstracte kunst, in het communistische oosten figuratieve kunst. Jonge Europese kunstenaars zoek echter naar een totaal nieuw fundament. De oorlog heeft immers bewezen dat alle opvattingen over kunst van tafel kunnen worden geveegd. In 1948 schaffen Karel Appel (1921) en een aantal andere jonge West-Europese kunstenaars al die wetten en regels van de kunst dan ook af. Zij noemen zich Cobra. Tegelijk met de bevrijding van Europa, bevrijden zij de kunst. Zij laten zich inspireren door ‘het kind’ dat nog puur en onbedorven in zijn denken en handelen is, maar ook door volkskunst en de (Scandinavische) wereld van sage en legende. Cobra staat voor Kopenhagen, Brussel en Amsterdam. Pedersen: ‘den Adende’ Appel: ‘Schreeuw van de vrijheid’

Karel Appel ( 1921) ‘Vragende kinderen’ (1948) is een assemblage- schilderij dat door kinderhanden lijkt te zijn gemaakt, direct materiaal- en kleurgebruik. Cobrakunstenaars zijn ook geïnteresseerd in het ‘collectief geheugen’, dat bij iedereen dezelfde beelden in het onderbewuste vasthoudt. Slapende stad De kat

Lucebert (1924-1994) Schilder, dichter. Van hem is de dichtregel Alles van waarde is weerloos (te zien op het dak van de Willem de Kooning academie te Rotterdam) Lucebert: Keizer der Vijftigers.

Geschilderde bevrijding Terugkeer:. Amsterdam wordt een van de vele plaatsen in Europa waar de avant-garde voet aan de grond krijgt. Ook Ed van der Elsken verlaat Parijs en vestigt zich in Amsterdam. De internationale kunst komt echter vaak in botsing met de ‘gewone burgerij’. De documentaire “De werkelijkheid van Karel Appel’(1961) van Jan Vrijman laat Appel in zijn atelier zien. Deze film en de uitspraak van Appel “Ik rotzooi maar wat aan’’ is koren op de molen van hen die kunst toch al een onzinnig tijdverdrijf vinden voor domme kliederaars. Sandberg maakt van het Stedelijk Museum een museum van internationale allure door veel nieuwe avant-garde kunst aan te kopen. Fragment Appel

Samenvatting Hollen of stilstaan * Periode na W.O.II tijd van herbezinning. * Het Parijse existentialisme weerspiegelt de geest van de tijd. * Absurd theater vol miscommunicatie en zinloze activiteiten. * Kunstenaars worden steeds onafhankelijker; oude en nieuwe ideeën worden uitgevoerd. * Theater van de wreedheid. * Ook in de muziek terugblikken als vooruitkijken: seriële muziek- moderne elektronica. * In de V.S. opkomst van de avant-gardekunst. * Jazz ontwikkeld zich tot kunstmuziek: expressieve free jazz. * Opkomst in V.S. van het Abstract Expressionisme. * In Europa: ontstaan van Cobra. * Kleinschalige Europese filmindustrie: neorealisme-Nouvelle Vague.