Hoop doet leven! Dr. Anne Vandenhoeck

Ervaring als ziekenhuispastor Niet echt bewust van de rol van hoop Ervaring met één patiënt Overal zien van hoop en wanhoop

VASTSTELLINGEN UIT DE PRAKTIJK Hope has a changing face. Hoop duikt op in situaties van ernstig lijden, ook daar waar er geen uitzicht meer is. Hoop heeft een tegenpool: wanhoop.

VASTSTELLINGEN UIT DE PRAKTIJK Hoop is tegelijk krachtig en kwetsbaar. Hoop kan verdwijnen en terugkomen. Hoop was geen vast onderdeel van een medische, sociale of pastorale diagnostiek of interventie. Hoop wordt in de medische context vooral gezien als hoop op beterschap

DOEL Nadenken over hoop als een existentiële kracht Niet over: valse hoop, wanhoop Korte ontdekkingsreis langs verschillende disciplines om meer inzicht te krijgen in de aanwezigheid en het functioneren van hoop

Hoop behoort tot de spirituele dimensie Hangt samen met zingeving Trekt mensen vooruit Existentiële motor Diepste laag van mens zijn

OMSCHRIJVING VAN HOOP Farran, Herth en Popovich: Hoop is een fundamentele ervaring van het menselijke bestaan die functioneert als een wijze van voelen, denken en doen en als een manier waarop iemand verbonden is met zichzelf en de wereld. Hoop heeft het vermogen om flexibel te zijn in verwachtingen. Als het verhoopte goed geen werkelijkheid wordt, kan hoop nog steeds aanwezig zijn. (FARRAN, C.J., HERTH, K.A., POPOVICH, J.M., Hope and Hopelessness: Critical Clinical Concepts, Thousand Oaks, CA, 1995.)

OMSCHRIJVING VAN HOOP Hoop is een fundamentele ervaring van het menselijke bestaan Existentieel Spiritueel Religieus

OMSCHRIJVING VAN HOOP die functioneert als een wijze van voelen, denken en doen Meer dan positief denken of optimisme

OMSCHRIJVING VAN HOOP en als een manier waarop iemand verbonden is met zichzelf en de wereld = kwetsbare band

OMSCHRIJVING VAN HOOP Hoop heeft het vermogen om flexibel te zijn in verwachtingen. Als het verhoopte goed geen werkelijkheid wordt, kan hoop nog steeds aanwezig zijn. Band met verleden, heden, toekomst

OMSCHRIJVING VAN HOOP Farran, Herth, Popovich: Hoop is een ervaringsproces Hoop is een transcendent proces Hoop wordt gevoed door een gevoel van controle Hoop is een relationeel proces

HOOP IN FILOSOFIE EN ANTROPOLOGIE 1. De relatie tussen mens en tijd: De mens leeft fundamenteel met een tijdsbewustzijn waarin verleden, heden en toekomst een rol spelen.

HOOP IN FILOSOFIE EN ANTROPOLOGIE 2. De toekomstige tijd levert een unieke bijdrage aan het menselijk bestaan en is essentieel om dat bestaan te begrijpen.

HOOP IN FILOSOFIE EN ANTROPOLOGIE 3. De relatie tussen de mens en de tijd is dualistisch: gevangen en bevrijd

HOOP IN FILOSOFIE EN ANTROPOLOGIE 4. Uit het vermogen van de mens om vooruit te kijken en uit het bestaan van de toekomstige tijd als deel van het bewustzijn van de mens, ontstaat de hoop.

HOOP IN FILOSOFIE EN ANTROPOLOGIE 5. Hoop is een kerningrediënt dat geworteld is in de drie tijdsdimensies: hoop bestaat omwille van gebeurtenissen in het verleden, hoop geeft energie nu en hoop wordt krachtig door de toekomst

HOOP IN DE CONTEXT VAN LIJDEN 3 mythes remmen het werken met hoop af: Er is de mythe van de onsterfelijkheid die zorgt voor een onbeperkte, futuristische hoop. Er is de mythe van het probleemoplossend denken die zorgt voor het magische geloof dat er voor alle ziekten een behandeling is. Er is de mythe van de full disclosure van de waarheid.

HOOP IN DE CONTEXT VAN LIJDEN Hoop wordt bedreigd door een crisis, ontstaan uit lijden, die de toekomstverhalen in gevaar brengt. Toch kan hoop blijven bestaan in uitzichtloze situaties (illustratie van het aanpassingsvermogen) Hoop levert een bijdrage aan de kwantiteit en kwaliteit van het leven

HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN Hoop blijft aanwezig ondanks de nabijheid van de dood. Hoop in palliatieve zorgen blijkt negatief gecorreleerd aan euthanasie.

HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN Hoop bij oudere palliatieve patiënten richt zich vaak op het niet hebben van pijn, een leven na de dood, een goede toekomst voor hun geliefden, ten volle kunnen leven in het nu en het hebben van een vredevolle dood. Er is een manier om de toekomst van palliatieve patiënten te bespreken en toch coping en hoop in leven te laten.

HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN De ultieme hoop is transcendent.

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE L. BERGIN & S. WALSH, The Role of Hope in Psychotherapy with Older Adults in Aging and Mental Health 9 (2005/1) 7-15.

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE Tweedeling in literatuur: De ene groep onderzoekers ziet vooral de psychologische voordelen van hoop voor patiënten (als tegengif voor wanhoop), terwijl de andere groep onderzoekers eerder waarschuwt voor hoop als een niet aanvaarden van de realiteit (valse hoop). Bergin en Walsch willen tweedeling overstijgen door hoop te bekijken vanuit een ontwikkelingsperspectief.

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE Hoop moet worden gerelateerd aan het levensverhaal van de mens Hoop in de laatste levensfase ontstaat uit de balans tussen een ‘het is niet goed en onaf’ - gevoel en een ‘het is goed genoeg geweest’-gevoel.

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE TYPE 1: RUIMTE GEVEN AAN REALISTISCHE VERWACHTINGEN Aard van problematiek: Tijdelijke crisis (depressie/angst/posttraumatische stress) naar aanleiding van duidelijke oorzaak (bijvoorbeeld pensioen, dood partner, herstel van beroerte, diagnose dementie) Type patiënt: - geen of weinig geschiedenis binnen psychiatrie - in staat tot goede relaties vroeger en nu - kan vertellen over vervulde hoop in het verleden Werken met hoop: - bevragen van onrealistische hoop - ruimte geven aan realistische hoop

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE TYPE 2: WERKEN AAN VERTWIJFELING OF WANHOOP Aard van problematiek: Een crisis naar aanleiding van een ouderdomsgebeuren maar gerelateerd aan een psychische problematiek die teruggaat op niet beantwoordde, vroege, emotionele noden. Type patiënt: - heeft al eerder psychische problemen gehad, kan voorgeschiedenis binnen psychiatrie hebben - vroege, fundamentele relaties gekenmerkt door emotionele onstabiliteit of onbeschikbaarheid (vaak vertaald in huidige relaties) - kent ook goede relaties en kan verhalen over hoop vertellen Werken met hoop: - meer gericht op verleden van patiënt: een realistische evaluatie van het leven - ruimte geven aan uiten van vertwijfeling of wanhoop - ook naar toekomst toe: bevragen van valse hoop

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE TYPE 3: WERKEN AAN OVERLEVEN Aard van problematiek: Herhaalde episoden van depressie, angst. Bipolaire stoornis, persoonlijkheidsstoornis, … Type patiënt: - Chronische psychiatrische patiënt - Aanwijzingen voor misbruik en emotionele schade in relaties die vaak geïdealiseerd worden. Onvermogen tot goede, langdurige relaties. - Disfunctionele coping en moeite om vervulde hoop te herinneren Werken met hoop: - ego is niet sterk genoeg om het werk van de vertwijfeling en de wanhoop aan te kunnen. - versterken, reactiveren en bevestigen van wat de patiënt tot hiertoe gedragen heeft (eventueel via zorgverleners) – in stand houden van status quo. - ruimte geven aan de hoop op het kunnen overleven

HOOP IN PSYCHIATRIE EN THERAPIE De sporen die deze studie ons opleveren rond het werken met hoop zijn: psychische aanpassing en hoop zijn positief met elkaar gecorreleerd het werken met de balans tussen hoop en wanhoop kan belangrijk zijn voor een bejaard publiek hoop is persoonlijk en verbonden met de levensgeschiedenis van ieder valse hoop kan uitgedaagd worden en realistische hoop aangespoord en bevestigd werken aan overleven is ook een vorm van hopen

HOOP IN DE THEOLOGIE Een verhaal…

HOOP IN THEOLOGIE Jürgen Moltmanns theologie van de hoop kent twee thema’s: God is aanwezig in het lijden van mensen en God belooft een betere toekomst. Hoop is een deugd, naast liefde en geloof

HOOP IN THEOLOGIE De sterke band tussen hoop en de drie tijdsdimensies in het christendom: Christen kunnen hopen omwille van het verleden (de geschiedenis van God en mensen, doorverteld tot op vandaag), omwille van het heden (waarin ze proberen Gods aanwezigheid en betrokkenheid te ontdekken) en omwille van de toekomst (Gods belofte van bevrijding in eeuwigheid).

HOOP IN THEOLOGIE Cruciale belang van de toekomstige tijd in religie. De tijd verleent de mens nu een historische identiteit maar ook vanuit theologisch perspectief een eschatologische identiteit – in – het- heden, een deelname aan wat zal komen en al een beetje is.

HOOP IN HET PASTORAAT Luisteren naar toekomstverhalen Zelf een teken zijn van een ‘en toch’

Twee referentiepunten Ultieme of intermediaire hoop Locus: intern of extern

BESLUIT 1. Toekomstverhalen, zijn essentieel in het verstaan van de hele mens, ook in situaties van uitzichtloos lijden en zelfs als de toekomst de dood is.

BESLUIT 2. Hoop kan gevoed worden door toekomstperspectieven, door een zekere controle op het heden en door relaties met anderen.

BESLUIT 3. Hoop hangt samen met betekenis geven en vinden en is in die zin cruciaal in situaties van chronisch lijden. Het is aan zorgverleners om een context te creëren waar patiënten naar betekenis kunnen zoeken. Dat gebeurt wellicht al door de situatie van de patiënt niet als hopeloos te beoordelen.

“Hope” is the Thing with Feathers That perches in the soul And sings the tune without the words And never stops At all. Emily Dickinson