RITUALITEIT EN KANKER Utrecht, 23 november 2011 – Sjaak Körver

RITUALITEIT EN KANKER Religieuze coping en longkanker 2-12-2018

Nepbehandelingen vs. behandelrituelen? Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Placebo-effect? Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Magie en ritueel? Medische handelingen, woorden en technieken symboliseren de diepste overtuigingen van betrokkenen; in die zin werken ze als (magische) rituelen of sacramenten (Van der Geest, 2005) Rituelen geven aan die diepste overtuigingen “een glans van werkelijkheid” (Geertz, 1966) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Peerke en Hanuman 1 Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Peerke en Hanuman 2 Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Peerke en Hanuman 3 Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Peerke en Hanuman 4 Katholieke achtergrond Peerke Donders: kapel, beeldje en prentje, bronwater Hanuman: hanger, blauw water, limoenen, zwarte kraal Beeldjes van Hanuman, Boeddha, Peerke Donders, Heilig Hart, Theresia van Lisieux, Maria Spirituele gevoeligheid: ‘aanwezigheid’, vader Bidden tot Peerke, Onze Lieve Heer, Allah of Shiva Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst 1 Tabel 1: Mevrouw PH in verhouding tot enkele resultaten van de vragenlijst Vragenlijst Mevrouw PH Leeftijd 66 (gemiddeld) 55 Gehuwd 84% Gescheiden Kinderen Modus = 2 1 Opleiding Modus = lager beroeps Lager beroeps Duur sinds diagnose 2,7 jaar (gemiddeld) 3,6 jaar Stadium longkanker 54% stadium I + II II Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst 2 Tabel 2: Mevrouw PH in verhouding tot enkele resultaten van de vragenlijst Vragenlijst Mevrouw PH Levensbeschouwing/religie 69,5% christendom hindoeïsme Religieuze opvoeding 86,1% katholiek katholiek Religieus 46% ja nee Spiritueel 11,9% ja ja Paranormaal gevoelig 5,1% ja Kerkelijk betrokken 14,8% ja Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst 3 Tabel 3: Mevrouw PH in verhouding tot enkele resultaten van de vragenlijst Vragenlijst Mevrouw PH Kortademig & vermoeid 8,8 (schaal 4-16) 13 Pijn & zorgen 6,7 (4-16) 9 Algemene gezondheid 3,8 (1-6) 4 Kwaliteit van leven 4,0 (1-6) Angst (ZBV) 38,7 (20-80) 44 Depressie (Zung) 48,7 (25-100) 73,8 Religieus betrokken (RWB) 2,9 (1-5) 3,1 Existentieel welbevinden (EWB) 3,7 (1-5) 3,6 Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Coping 1 Psychoanalyse: afweermechanismen Onderscheid van afweer: flexibel doelgericht realistisch gedifferentieerd Model van Lazarus & Folkman dynamisch interactie met de omgeving geen structureel persoonskenmerk Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Coping 2 Oosterwijk (2004): “Coping is de cognitieve en gedragsmatige inspanning die een persoon levert om het hoofd te bieden aan eisen die door anderen, de situatie of zichzelf aan hem worden gesteld, en waarvan hij inschat dat deze zijn vermogens op de proef stellen, of misschien wel te boven gaan. Deze inspanning is erop gericht de stressvolle situatie te beheersen, op te heffen, te reduceren of te tolereren” Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Coping 3 Oosterwijk (2004): drie categorieën copingstrategieën 1. Het probleem direct aanpakken. 2. Zich richten op de emotionele gevolgen van het probleem. 3. De betekenis van het probleem beïnvloeden. Ritualiteit en kanker 12/2/2018

Religieuze coping 1 Religieuze coping: prominent onderzoeksthema en een van de vruchtbaarste terreinen van het copingonderzoek (Harrison ea, 2001; Folkman & Moskowitz, 2004). Invloed (positief en negatief) van religie op mentale en fysieke gezondheid (Koenig ea, 2001; Plante & Sherman, 2001). Pargament (1997): religie: “the search for significance in ways related to the sacred” coping: “the search for significance in times of stress” religieuze coping: “het zoeken naar betekenis in relatie tot het heilige/sacrale in tijden van stress” Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religieuze coping 2 Drie religieuze copingstijlen op basis van drie persoonlijke Godsbeelden (Pargament, 1988): Afwachtend Samenwerkend Zelfsturend RCOPE (Pargament et al., 2000): Zingeving Controle Troost en nabijheid van God Intimiteit en nabijheid van God Transformatie Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religieuze coping 3 Receptiviteitsschaal (Pieper & Van Uden, 2005) Ontvankelijkheid en vertrouwen Niet een goddelijke persoon die een oplossing biedt Spirituele & magische copinglijst Volksdevotie ‘roep ik een heilige aan’ Verbondenheid met een diepere werkelijkheid ‘ga ik ervan uit dat ik in een volgend leven een nieuwe kans krijg’ Natuurlijk leven ‘probeer ik zo te leven dat het evenwicht in mijn leven terugkeert’ Spirituele/meditatieve praktijk ‘brand ik wierookstokjes’ Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst 4 Tabel 4: Mevrouw PH in verhouding tot enkele resultaten van de vragenlijst Vragenlijst Mevrouw PH Brief COPE: negatief 1,7 (1-4) 2,1 Brief COPE: positief 2,5 2,8 Brief COPE: steun van anderen 2,3 1,5 Brief COPE: religie 1,7 2,0 Brief RCOPE: negatief 1,3 1,0 Brief RCOPE: positief 1,6 Receptiviteit 2,4 SpirCop: volksdevotie 2,6 SpirCop: diepere werkelijkheid SpirCop: natuurlijk leven 1,9 SpirCop: spirituele/meditatieve praktijk 1,2 3,3 Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie 1 Droogers (2010) Zingeving als spel Religie: “een cultuurvorm waarmee mensen, op een speelse en toch serieuze manier, een als heilig ervaren werkelijkheid aftasten, benoemen en benutten, om zo zin te geven aan de eigen werkelijkheid”. Heilig: “alles wat betrekking heeft op een aparte, uitzonderlijke, andersoortige, richtinggevende werkelijkheid die ervaren wordt als buiten en boven de mensen”. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie 2 Religie: voorwerpen, plaatsen, symbolen, tijden, rituelen, gedrag, personen in relatie tot het heilige. Goden, heiligen, overledenen, geesten, soapsterren. Stringer (2008) Contemporary Western ethnography and the definition of religion. Orsi (2007) Between heaven and earth. The religious worlds people make and the scholars who study them. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie en religieuze coping Aandacht voor het magische en paranormale (vgl. Vreekamp (2010): De tovenaar en de dominee). Kwilecki (2004) wijst op het belang van religieuze, mystieke en zelfs paranormale ervaringen en van religieuze, spirituele en magische rituelen in het kader van coping met ingrijpende gebeurtenissen. Brandpunten van religie: ontvankelijkheid/receptiviteit verbondenheid controle. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Magic and Loss Jerome “Doc” Pomus (1925-1991) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Magic and Loss “I want some magic to sweep me away… I want some magic to keep me alive… to take me away…” Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Ritualiteit en kanker 2-12-2018

In de hemel Harry Mulisch (1927-2010) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

In de hemel Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Hagelwit Josine van Dalsum (1948-2009) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Hagelwit Longkanker is als een man zonder gezicht die mij “geluidloos verkracht diep in mij doorgedrongen sneed hij mij de adem af” Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Magic and Loss Jerome “Doc” Pomus (1925-1991) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Magic and Loss “I want some magic to sweep me away… I want some magic to keep me alive… to take me away…” Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Longkanker Slechte prognose: 15 % overlevingskans na 5 jaar Ernstige symptomen Fysieke klachten door behandeling Benauwdheid & angst – pijn – misselijkheid – vermoeidheid 85% van longkanker door roken Poor man’s disease Elke 30 seconden overlijdt wereldwijd iemand aan longkanker Elk uur iemand in Nederland Jaarlijks 9500 mensen geconfronteerd met diagnose longkanker. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Longkanker Psychosociale problemen 30% verhoogd risico voor angst en/of depressie beperkte toekomstverwachting onvoorspelbaar verloop van de ziekte angst voor uitzaaiingen beperkingen in dagelijks leven coping: hoe? Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Longkanker Existentiële vragen door confrontatie met levenseinde vragen naar zin benefit finding of herwaardering Aandacht voor existentiële vragen is niet vanzelfsprekend korte termijn vs. lange termijn (The, 1999) fase van de ziekte/behandeling Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie Droogers (2010) Zingeving als spel Religie: “een cultuurvorm waarmee mensen, op een speelse en toch serieuze manier, een als heilig ervaren werkelijkheid aftasten, benoemen en benutten, om zo zin te geven aan de eigen werkelijkheid”. Heilig: “alles wat betrekking heeft op een aparte, uitzonderlijke, andersoortige, richtinggevende werkelijkheid die ervaren wordt als buiten en boven de mensen”. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie Religie: voorwerpen, plaatsen, symbolen, tijden, rituelen, gedrag, personen in relatie tot het heilige. Goden, heiligen, overledenen, geesten, soapsterren. Stringer (2008) Contemporary Western ethnography and the definition of religion. Orsi (2007) Between heaven and earth. The religious worlds people make and the scholars who study them. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie en religieuze coping Aandacht voor het magische en paranormale. Kwilecki (2004) wijst op het belang van religieuze, mystieke en zelfs paranormale ervaringen en van religieuze, spirituele en magische rituelen in het kader van coping met ingrijpende gebeurtenissen. Brandpunten van religie: ontvankelijkheid/receptiviteit verbondenheid controle. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst Onderdelen: achtergrondgegevens lichamelijk en psychisch welbevinden geloof en welbevinden coping met de ziekte herwaardering religieuze coping met de ziekte receptiviteit spiritueel-magisch omgaan met de ziekte. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst Verspreid via de longartsen in 12 ziekenhuizen in Brabant / Limburg Toetsing en goedkeuring door METC Elisabeth Ziekenhuis Tilburg; informed consent van respondenten 489 lijsten verspreid Respons: 237 = 48,5% Responsgroep wijkt niet significant af van de hele groep (geslacht – leeftijd – stadium ziekte – tijd sinds diagnose) Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst - voorbeeld 9. Op dit moment  is het afwachten wat betreft de resultaten van de behandeling  ben ik symptoomvrij; ik blijf onder controle  ben ik genezen verklaard; ik blijf wel onder controle  is er niets meer aan mijn ziekte te doen  ben ik in mijn laatste levensfase. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst - voorbeeld 8. Spiritueel omgaan met ziekte In het omgaan met de ziekte kunnen allerlei vormen van spiritualiteit een rol spelen. Kruist u aan in hoeverre u op de volgende manieren met uw ziekte omgaat. Nu ik ziek ben  streef ik naar een nieuwe balans tussen lichaam en geest zoek ik verbinding met de Energie of Kracht die het hele leven doordringt probeer ik te luisteren naar mijn innerlijke stem ga ik wandelen in de natuur ben ik me bewust van de eeuwige kringloop van de natuur vermoed ik dat ik in een vorig leven iets verkeerd heb gedaan Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst - resultaten Man: 67,5%; vrouw: 32,5% Leeftijd: gemiddeld 66 jaar (tussen 37 en 97) Gehuwd: 84% Kinderen: 88,6% (modaal: 2) Opleiding: 75% (lagere school, LBO en MBO) Sinds diagnose: gemiddeld 32,5 maand (tussen 1 en 624) Stadium I + II: 40.5%; stadium III + IV: 54% Ondersteuning: vooral door naaste familie, vrienden en arts. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst – resultaten Religieuze achtergrond: Voelt zich verwant met christendom: 69,5% Voelt zich met geen religie verwant: 24,6% Katholieke opvoeding: 86,1% Voelt zich religieus: 46,2% Voelt zich spiritueel: 11,9% Voelt zich paranormaal: 05,1% Rekent zich tot religieuze groepering: 14,8% Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst – resultaten Brief RCOPE (Pargament cs): enkele voorbeelden van items streef ik naar een sterkere band met God vraag ik mij af of God mij misschien verlaten heeft vraag ik een geestelijke om voor mij te bidden. Het item dat de meeste instemming krijgt (zie ook de titel van deze inleiding): Nu ik ziek ben… ga ik uit van mijn eigen kracht zonder de steun van God. Respondenten lijken weinig gebruik te maken van religie als coping. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Vragenlijst – resultaten Spiritueel-magische coping (63 items): factoranalyse levert 4 factoren Volksdevotie roep ik een heilige aan Verbondenheid met een diepere werkelijkheid ga ik ervan uit dat ik in een volgend leven een nieuwe kans krijg Natuurlijk leven probeer ik zo te leven dat het evenwicht in mijn leven terugkeert Spirituele/meditatieve praktijk brand ik wierookstokjes. Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Interviews Ter verdieping en illustratie van de vragenlijstresultaten. Per factor van de spirituele-magische vragenlijst 2 interviews. Criteria: hoge score op een of meerdere factoren man/vrouw afstand tot diagnose/behandeling Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Peerke & Hanuman Ritualiteit en kanker 2-12-2018

Religie en coping in deze tijd Betwiste religie natuurwetenschap vs. geloof verandering in sociale verbanden / individualisering verminderd gezag van kerk en theologie Oplevende religie wetenschap heeft vaak geen antwoord op existentiële vragen modernisering leidt tot existentiële vragen modernisering draagt bij aan verspreiding van religieuze ideeën Gevarieerde religie Zie: Droogers (2010) Zingeving als spel Ritualiteit en kanker 2-12-2018