12-11-2018 Workshop Waterstof toepassing in de mobiliteit NEN, RWS, Waterstofnet, Omgevingsdienst Zuidoost-Brabant Schakeldag 2018 Schakeldag 26 juni 2018

Agenda Waterstof als nieuwe brandstof; diverse initiatieven Doel van deze sessie H2 Platform - Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waar hebben we het over? > ontwikkeling gebruik waterstof in de mobiliteit Regelgeving in NL Ervaring ontwikkeling mobiele tankstations Interactief; wat houdt u bezig? Schakeldag 26 juni 2018

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in industrie Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in industrie § >100 jaar

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in industrie Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in industrie § >100 jaar Wetten en richtlijnen, product en veiligheids-informatiebladen, handleidingen, checklijsten, procedures beschikbaar – getrainde professionals Professionele omgeving

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein PGS-35 Publieke omgeving

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein Hulpverlening Incidentenbestrijding en Beheersing Professionals in Publieke omgeving

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein

Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Waterstof in publiek domein – geldt ook voor Bedrijven en consumenten in publieke (woon)omgeving

Doel, achtergrond, scope Interactief! Waar is WVIP mee bezig / Waar loopt u tegenaan? Waterstof is opkomende brandstof in mobiliteit Regelgeving/standaardisatie ligt achter, nog weinig ervaring NEN, H2 Platform -> WVIP RWS Duurzame mobiliteit iov IenW H2-toepassing in mobiliteit Vergunningverlening tankstations (incl lokale productie) Daarna ook opslag, stalling, onderhoud. Wat vergeten we? bv Bouw parkeergarage?

H2 Platform Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Geen succes zonder veiligheidprogramma Schakeldag 26 juni 2018

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Achtergrond Uit onderzoek van het H2Platform is als één van de knelpunten naar voren gekomen: het ontbreken van een landelijk uniform risicobeeld, en een hierop afgestemde uniforme vergunningverlening voor met name waterstoftankstations. Om dit knelpunt te overbruggen is vanuit het H2-Platform besloten een werkprogramma Waterstof Veiligheid Innovatie Programma op te starten.

Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Schakeldag 26 juni 2018 Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Veiligheidsproblemen kunnen een ‘gamebreaker' zijn Veiligheidskwesties en incidenten kunnen de belangen van waterstofvoorstanders / belanghebbenden en zelfs de gehele industrie beïnvloeden Samenwerking (draagvlak) tussen de verschillende partijen op deze uitdagende 'Technologie snelweg' bij de betreffende veiligheidsvraagstukken verhoogd de efficiëntie en besluitvorming Veiligheidsvraagstukken moeten worden aangepakt voor het succes van de uitrol van waterstof als energiedrager in mobiliteit De beschikbaarheid en communicatie van veiligheidsinformatie is van cruciaal belang om ervoor te zorgen dat (de gevolgen van) incidenten worden geminimaliseerd In het geval van een incident; duidelijkheid in communicatie en nauwkeurige informatie uitwisseling met autoriteiten, stakeholders en het publiek is de basis van effectieve besluitvorming en respons

Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Schakeldag 26 juni 2018 Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Waarom nu? Nu het aantal tankstations en voertuigen stijgt, komen er meer vergunningaanvragen en kunnen er meer veiligheid gerelateerde gebeurtenissen en ongelukken optreden. Belang Waterstof is een nieuwe brandstof die nog niet breed bekend is, in het publieke domein komt, waarover nog vragen zijn en waarvan de acceptatie van de veiligheid van groot belang is. A trusted source of information on hydrogen safety can drastically change the ‘view from the road’ and ‘success of the trip’

Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Schakeldag 26 juni 2018 Waarom het Waterstof Veiligheid Innovatie Programma? Voorbeelden veiligheids-gerelateerde aspecten: (richtlijnen, informatiebladen, procedures,…) Voor terugkerende vragen zoals (illustratieve voorbeelden): Waar moet [mijn garage] aan voldoen om mijn H2 voertuig veilig in te stallen Waar moet ik op letten bij mijn vergunningaanvraag? Wat zijn de specifieke zaken voor een vergunning van een mobiel tankstation? Waar moet ik als [bergingsbedrijf] op letten bij bergen van een H2 voertuig Hoe moet ik als [hulpverlener] handelen bij een verkeersongeval met een waterstofvoertuig? (…)

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Vier werkgroepen uniforme vergunningverlening uniforme risico(incident)beheersing en incidentbestrijding wet- en regelgeving landelijk afgestemde maatregelen en instrumenten voor veiligheidsaspecten en risico's

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Scope Geïdentificeerde transportmiddelen 1. Personenvoertuigen, bussen, trucks / opleggers, speciale voertuigen (o.a. vorkheftrucks en vuilniswagens), en treinen 2. Scheepvaart 3. Luchtvaart en andere mogelijke nieuwe toepassingen en ontwikkelingen Tijdens de uitvoering van het Veiligheidsprogramma prioriteit 1 kan blijken dat er bepaalde (stationaire) toepassingen relevant zijn om mee te nemen binnen het programma in verband met de directe verbinding met mobiliteit. Een voorbeeld is walstroom. Prioriteit 1 wordt binnen dit voorliggende voorstel voor het Veiligheidsprogramma behandeld. Voor prioriteit 2 en 3 zal op het vereiste moment (door het NWP vast te stellen) een daarop toegepast onderzoeksvoorstel worden gemaakt. Een belangrijk veiligheidsaspect ten aanzien van mobiliteit op waterstof is de combinatie van waterstof met elektriciteit. Er zal altijd een brandstofcel zijn opgenomen voor de omzetting van waterstof naar elektriciteit. Tevens is er vaak een accu van toepassing voor het opslaan van energie.

Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Schakeldag 26 juni 2018 Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Mobiliteit op waterstof Met decentrale productie wordt bedoeld: • Een productielocatie van waaruit verdere waterstof distributie plaats vindt op lokale schaal.. • De productieschaal is kleiner dan industrieel en groter dan 'on site'. • De productie ligt niet per definitie op een aangewezen industrieel gebied

Organisatiestructuur Waterstof Veiligheid Innovatie Programma Schakeldag 26 juni 2018 Organisatiestructuur Waterstof Veiligheid Innovatie Programma

Werkgroepstatus Schakeldag 26 juni 2018 26 en 27 maart eerste werkgroep vergaderingen: WG 1: Uniforme vergunningverlening WG 2: Risicobeheersing en incidentbestrijding WG 3: Wet- en regelgeving Afstemming organisatiestructuur Opstellen eerste inventarisatie hiaten 28 en 29 mei tweede werkgroep vergaderingen Presentatie financieringsmogelijkheden Verder met inventarisatie hiaten Prioritering

Geïdentificeerde prioriteiten Schakeldag 26 juni 2018 Geïdentificeerde prioriteiten Leidraad vergunningverlening (aanvrager en verlener) Tankstations, servicebedrijven, onderhoud, demontage Ontwikkeling van documenten voor de risicobeheersing en incidentbestrijding. Scenariokaarten, Handboek, Protocollen etc Besloten ruimten parkeergarages, remises etc Tunnelveiligheid Identificeren van hiaten in wet- en regelgeving Bunkering transport (tubes) - schepen (binnenvaart/rondvaartboot etc) Trainingen BEVI/REVI aanbevelingen Herkenbaarheid Etc Inventarisatie Veiligheidsaspecten en Risico’s mens en milieu (HAZID)

Schakeldag 26 juni 2018 12-11-2018 Waar hebben we het over? Ontwikkeling gebruik waterstof in de mobiliteit 66 waterstofvoertuigen op kenteken in NL RDW-data januari: 15 bedrijfswagens, 45 personenautos, 6 bussen nu 3 tankstations operationeel, diverse aanvragen en In voorbereiding (DKTI)

Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen PGS 35 12-11-2018 Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen PGS 35 Uit een rondgang langs veiligheidsspecialisten is gebleken dat de realisatie van een PGS-publicatie de voorkeur heeft vanwege de uniformiteit van voorschriften die voor de vergunningverlening van belang zijn, en de daardoor geboden houvast en transparantie voor de vergunningverlening voor de bouw van een waterstofafleverinstallatie. Voor de ruimtelijke inpassing biedt een PGS interne veiligheidsafstanden die moeten worden aangehouden. Een PGS biedt daarmee een leidraad van voorschriften, eisen en veiligheidsafstanden, zodat de vergunningprocedure voor waterstofafleverinstallaties op een uniforme wijze kan worden doorlopen. Schakeldag 26 juni 2018

Herziening PGS 35 Omzetten van deze PGS naar de Nieuwe Stijl. Nieuwe Stijl zorgt ervoor dat de PGS-richtlijn gereed is voor de komst van de nieuwe Omgevingswet en het bijbehorende Besluit Activiteiten Leefomgeving (Bal). In de PGS Nieuwe Stijl speelt de zogenaamde risicobenadering een nieuwe, belangrijke rol. Dit is een systematische aanpak waarbij een PGS-team start met een inventarisatie en beoordeling van de risico’s. Vervolgens stelt het team op basis van de risico’s de doelen en daaraan gekoppelde maatregelen vast. Schakeldag 26 juni 2018

Herziening PGS 35 uitgangspunten de basis van de richtlijn wordt gevormd door de wettelijke kaders (o.a. Omgevingswet, Bal, Arbeidsomstandighedenwet en de Wet veiligheidsregio’s); daardoor een goede aansluiting op de praktijk van vergunningverlening, handhaving en toezicht het op een heldere en transparante manier weergeven van de stand der techniek, waarbij duidelijk is waarom bepaalde voorschriften zijn opgenomen; als PGS-team zorgdragen voor een zorgvuldige weging bij het opnemen van doelen en maatregelen waarbij het risicoanalyseprincipe wordt toegepast. Schakeldag 26 juni 2018

Status herziening PGS 35 Naar verwachting eind 2018/begin 2019 afgerond ter goedkeuring Programmaraad. Daarna direct van start met PGS 35-2 Eind 2018 schrijven Plan van Aanpak voor goedkeuring Programmaraad Scope: uitbreiding PGS 35 met onder andere niet publieke activiteiten (binnen een hek), zoals fleet tanken, binnenaspecten (bijv. aftanken vorkheftrucks). Schakeldag 26 juni 2018

Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen PGS 26 Schakeldag 26 juni 2018

Vergunningverlening waterstoftankstations Eisen, richtlijnen, ervaringen Stefan Neis (WaterstofNet) Françoise de Jong (WVIP/NEN) Ignace Cichy (VRBZO) Nico van den Berg (RWS-WVL) Schakeldag 26 juni 2018

Huidige regelgeving Externe veiligheid Externe veiligheidsafstanden (Bevi/Revi en Ab/Ar) RIVM rapport Voorschriften (Ab/Ar en/of vergunning) Interne veiligheidsafstanden Voorzieningen Keuringen Gedragsvoorschriften

Externe veiligheidsafstanden H2 tankstations Afleveren van H2 is niet genoemd in Bevi/Revi: in beginsel geen externe veiligheidsafstanden en geen QRA Als overschrijding PR bij (beperkt)kwetsbare objecten verwacht: specifieke informatie (QRA) in het kader van vergunningprocedure kan worden afgedwongen Veelal naast H2 ook LPG, waarmee Bevi van toepassing is: In beginsel gelden voor LPG vaste afstanden indien activiteiten H2 mogelijk leiden tot andere afstanden, dan kan QRA in het kader van Bevi worden afgedwongen.

Voorschriften waterstoftankstations Vergunningplicht (Bor) Geen algemeen geldende voorschriften (Ab/Ar) Europese richtlijn Drukapparatuur 97/23/EG (PED) Beoordeling nieuwbouwfase Inspectie van de samenbouw Warenwetbesluit drukapparatuur (Inspectie SZW) Keuringen (nieuwbouw/gebruiksfase) Explosieveiligheid Wabo-vergunning milieu Maatwerk PGS 35 (afleverinstallaties H2 voor wegvoertuigen)

PGS 35 Afleverinstallaties H2 voor wegvoertuigen Voorschriften voor Opslag Bevoorrading Hydrogen Fuel Station (verdamper, compressor en overige installatieonderdelen) Afleverzuil Interne veiligheidsafstanden Stralingsberekeningen (aanstraling max. 10 kW/m2)

(Toekomstige) milieuregelgeving H2 tankstations Momenteel: Bijlage 1 Bor (Besluit Omgevingsrecht) bepaalt vergunningplicht Als vergunningplicht dan regels in Activiteitenbesluit en regels in vergunning Inzicht geven in risico’s met bijvoorbeeld een QRA Toekomstbeeld: Het wordt eenvoudiger! De Omgevingswet Met vier AMvB’s

Besluit activiteiten leefomgeving concept juni 2017 Het Bal gaat alle milieubelastende activiteiten regelen Het Bal bepaalt ook of er vergunningplicht is waterstoftankstations blijven vergunningplichtig! Echter, de voorschriften waaraan een H2 tankstation moet voldoen staan in het BAL (§ 4.37) Komt grof gezegd neer op voldoen aan de PGS 35 Zijn daarmee dus voor iedereen hetzelfde Vergunning zal met name gaan over locatie en daarmee de (veiligheids)afstanden “Trend” is zoveel mogelijk te werken met vaste afstanden Artikel 3.251 (aanwijzing vergunningplichtige gevallen) Het verbod, bedoeld in artikel 5.1, tweede lid, van de wet, om zonder omgevingsvergunning een milieubelastende activiteit te verrichten, geldt voor de milieubelastende activiteit, bedoeld in artikel 3.227, als het gaat om: a. het opslaan van gevaarlijke stoffen van ADR klasse 3 in de ladingtanks van een bunkerstation met een inhoud van meer dan 25.000 liter, als de inhoud geheel of gedeeltelijk licht ontvlambaar is, b. het tanken van LPG, c. het tanken van LNG, of d. het tanken van waterstof.

Bal concept juni 2017 § 4.37 Tanken en opslaan van waterstof Artikel 4.487 (toepassingsbereik) 1. Deze paragraaf is van toepassing op het tanken van motorvoertuigen met gasvormige waterstof, het daarvoor opslaan van gasvormige waterstof op het land en het vullen van een opslaginstallatie voor waterstof. 2. Deze paragraaf is niet van toepassing als de installatie een nominale druk heeft van meer dan 70.000 kPa. Artikel 4.488 (externe veiligheid: PGS 35) Met het oog op het waarborgen van de veiligheid wordt bij het verrichten van de activiteit, bedoeld in artikel 4.487, voldaan aan PGS 35. Artikel 4.489 (externe veiligheid: tanken in brandstofreservoir) 1. Gasvormige waterstof wordt getankt in een brandstofreservoir dat is bedoeld voor de berging van gasvormige waterstof en de aandrijving van een motorvoertuig. 2. Het brandstofreservoir is aan een motorvoertuig bevestigd. Artikel 3.294 (aanwijzing vergunningplichtige gevallen) Het verbod, bedoeld in artikel 5.1, tweede lid, van de wet, om zonder omgevingsvergunning een milieubelastende activiteit te verrichten, geldt voor de milieubelastende activiteit, bedoeld in artikel 3.293, voor zover het gaat om het tanken van voertuigen met: a. LPG, b. LNG, of c. waterstof. § 4.37 Tanken en opslaan van waterstof Artikel 4.491 (toepassingsbereik) In de regel wordt waterstof ingezet als energiedrager voor de voortdrijving van een voertuig. In een zogeheten brandstofcel reageert waterstof met zuurstof, waarbij stoom en elektriciteit ontstaat. Met de elektriciteit wordt een elektromotor gevoed die dient voor de aandrijving van het voertuig. De stoom wordt als waterdamp afgevoerd. Omdat waterstof bij een normale temperatuur en druk een vrij lage energiedichtheid heeft, worden zeer hoge drukken gebruikt om toch nog enige energiedichtheid te bereiken. Deze paragraaf gaat niet over de levering van vloeibare waterstof. Het is vooralsnog niet de verwachting dat waterstof in vloeibare vorm zal worden toegepast in het wegverkeer. Een belangrijke belemmering daarvoor is dat ongeveer een derde van de energieinhoud van de waterstof moet worden gebruikt om het waterstof vloeibaar te maken. Daarbij speelt een rol dat daarvoor een extreem lage temperatuur bereikt moet worden. De bovengrens van 5000 kg houdt verband met de drempelwaarde voor de Seveso-richtlijn. Deze ligt voor waterstof op 5 ton ofwel 5.000 kg. Deze paragraaf is slechts van toepassing voorzover deze drempel niet wordt overschreden. Als deze drempel wel wordt overschreden zullen in de omgevingsvergunning voorschriften worden opgenomen. Artikel 4.492 (externe veiligheid: eisen PGS 35) In het Besluit kwaliteit leefomgeving is bepaald dat in een omgevingsplan voor kwetsbare gebouwen en locaties en zeer kwetsbare gebouwen een plaatsgebonden risico in acht moet worden genomen van ten hoogste een op de miljoen als kans per jaar dat een onbeschermd en onafgebroken aanwezig persoon overlijdt. Op grond van artikel 5.9, tweede lid, van dat besluit geldt voor beperkt kwetsbare gebouwen en locaties een plaatsgebonden risico van ten hoogste een op de honderdduizend als kans per jaar. Voor het tanken van waterstof geldt een vaste afstand van 30 meter vanaf het vulpunt van de opslag- of tankinstallatie, die is opgenomen in bijlage VII, onder A, bij het Besluit kwaliteit leefomgeving. Dat betekent dat als in een omgevingsplan wordt voorzien in het toelaten van een opslag- of tankinstallatie voor waterstof deze afstand in acht moet worden genomen. Voor het tanken van waterstof is een omgevingsvergunning voor een milieubelastende activiteit verplicht. Op grond van artikel 8.10 van het Besluit kwaliteit leefomgeving moet het bevoegd gezag bij de beoordeling van de vergunningaanvraag ook de veiligheidsafstanden in acht nemen. Dat betekent dat geen omgevingsvergunning zal worden verleend als binnen de veiligheidafstand kwetsbare gebouwen en locaties en zeer kwetsbare gebouwen zijn gelegen. Bij het bepalen van de veiligheidsafstanden is ervan uit gegaan dat bij het verrichten van de milieubelastende activiteit de veiligheidsmaatregelen worden nageleefd. In dit geval gaat het om de maatregelen die zijn opgenomen in PGS 35. Het waterstofreservoir en de daarbij behorende leidingen moeten voldoen aan de voorschriften van deze PGS. Naast algemene constructie-eisen in hoofdstuk 2 zijn er constructie-eisen beschreven in de PGS die specifiek gelden voor een van de drie vormen van aanlevering van waterstof (gasvormige waterstof via leiding , gasvormige waterstof via verrijdbare eenheden en vloeibare waterstof). In sommige gevallen komen constructie-eisen voor bij niet één maar twee van de drie vormen van aanlevering van waterstof. Deze beschrijvingen van de constructie-eisen betreffen geen dubbelingen. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met veiligheidsaspecten van waterstof. PGS 35 is te vinden op www.publicatiereeksgevaarlijkestoffen.nl. Op www.omgevingswetportaal.nl is een voorbeeld (dummy) geplaatst van een PGS-richtlijn nieuwe stijl. Dit om te laten zien hoe verwijzingen in dit besluit doorwerken naar de onderdelen van een PGS-richtlijn. Daarnaast geeft deze dummy inzicht in de opzet van een PGS-richtlijn nieuwe stijl. Artikel 4.493 (externe veiligheid: tankzuil) In hoofdstuk 3 van de PGS 35 worden de voorschriften beschreven voor de aanlevering aan de waterstoftankinstallatie en de aflevering aan de consument. In hoofdstuk 4 staan de keuringen, onderhoud, registratie, inspectie en handhaving beschreven. Hoofdstuk 5 gaat in op de veiligheidsmaatregelen. In hoofdstuk 6 komen incidenten en calamiteiten (en bijbehorende eisen) aan de orde.  

Vergeet echter niet dat: Omgevingsplan (nu bestemmingsplan) gemeente blijft bepalend of een station op een bepaalde locatie mogelijk is. Wijzigen van bestemmingen zijn en blijven langdurige processen Gemeenten gaan vanwege de aankomende Omgevingswet de bestemmingsplannen omzetten in omgevingsplannen. Scherp op zijn vanwege mogelijke locaties!

Ervaringen mobiele stations WaterstofNet Sinds 30 Mei heeft WaterstofNet een mobiel/verplaatsbaar waterstof tankstation voor het tanken van 350 bar. Tijdelijke inzet bij eindgebruikers in regio’s zonder H2 infrastructuur. Toepassingen: heftrucks, auto’s en vrachtwagens/vuilniswagens Hoofd essentie: Inzet bij korte demonstraties of evenementen.

Mobiel/ verplaatsbaar waterstoftankstation Hoe ziet het eruit?

Inside

Vergunningen……. Uitgebreide procedure: 4-6 maanden op voorhand aanvragen Mobiel/ verplaatsbaar tankstation “Géén inrichting” Activiteit <= 6 maanden Onderzoek loopt voor een “verkorte procedure” / “gedoogvergunning”

Voortschrijdend inzicht Het dossier zal minimaal de volgende onderdelen bevatten, a. Een omschrijving van de installatie (onderbouwd met foto’s); b. Een plattegrondtekening waarop de installatie is aangegeven evenals de locaties van in geval van nood essentiële veiligheidsvoorzieningen zoals noodknoppen en bluswatervoorzieningen; c. Een omschrijving van de genomen locatie specifieke veiligheidsmaatregelen; d. De datums van het begin en de beëindiging van de plaatsing; e. Een rapport (QRA) waarin de risico’s van de installatie zijn weergegeven; f. Een geluidrapport.

nico.vanden.berg01(at)rws.nl francoise.dejong(at)nen.nl Reacties? nico.vanden.berg01(at)rws.nl francoise.dejong(at)nen.nl Schakeldag 26 juni 2018