Waar komen onze familienamen vandaan? Dilbeek, 8 februari 2016 Familiekunde Vlaanderen Magda Devos Universiteit Gent

Germaanse voornamen Eénledige namen Bart ‘bijl’ Brecht ‘schitterend’ Bald ‘sterk’ Win ‘vriend’ Er was een tijd dat mensen met 2

Tweeledige namen met betekenis Adel-brecht ‘schitterend door adel’ Amal-rik ‘ijverige heerser’ Friede-gonde ‘zij die strijdt voor de vrede’ Sieg-linde ‘zij die de draak overwint’

Tweeledige namen zonder betekenis (?) Gerhard x Sieglinde = Gerlinde Landrik x Hugbrecht = Landbrecht > Lambrecht alraaf < walh ‘waal’ + hrabn ‘raaf’ > FN Walrave / Walravens

Christelijke namen vanaf anno 1000 mannennamen Andries, Jan, Jozef, Marcus, Simoen / Simon , Petrus, Jacob, Servaas, Lucas, Gillis (= Egidius), Daniël / Daneel, Noë, Nicolas, Bartholomeus Vrouwennamen Anna, Katelijne, Elisabeth, Magdalena Maria : vanaf circa 1200

Bijnamen Naar de naam van de vader Jan Willems Naar plaats van herkomst of woonplaats Jan van Landegem, Jan Van (den) Akker Naar beroep Jan (de) Smid Naar persoonskenmerk Jan de Grote, Jan (De) Coene

Van bijnaam tot erfelijke familienaam Bijnamen worden erfelijke familienamen: In Vlaanderen: vanaf circa 1200 In Hertogdom Brabant: vanaf circa 1300 In dunbevolkte streken van Nederland: mensen zonder familienaam tot 1811 (invoering van de burgerlijke stand)

Officiële registratie van familienamen Invoering burgerlijke stand onder Napoleon: België: 1794 Nederland: 1811 1804: invoering nieuwe spelling (Siegenbeek)

Spellingverschillen België - Nederland conservatieve spelling Des Roches Nederland progressieve spelling Siegenbeek (1804) Maes Maas De Cuyper Kuiper Vandenberghe Van den Berg De Clercq De Klerk

Aan- of van elkaar? Debacker De Backer Decuyper De Cuyper Vandenberghe Département de la Lys (= West-Vlaanderen) Elders in Vlaams-België Debacker De Backer Decuyper De Cuyper Vandenberghe Van den Berghe Devos De Vos

Doorzichtige namen Martens / Maertens / Mertens: vadersnaam < Maarten De Smet, Timmerman, De Schrijver : beroep Van Nijvel / Brusselaers : herkomst Van den Bergh(e) / Van de Vijver : woonplaats De Lange / De Rycke : kenmerk

Ondoorzichtige namen Met verdwenen woorden De Schepper(e) : kleermaker Depester: Mnls. pester ‘bakker’ Hanegraeve, Hanegreefs : pluimveehoeder De Meyer(e), Meier(s), Major : rentmeester, ambtenaar met rechtsmacht De Praeter / De Preter (< Latijn praetor): veldwachter

De Croo < Frans Decroix Ondoorzichtige namen Verbasterd De Croo < Frans Decroix Woonplaatsnaam: aan een kruispunt of een veldkruis Ligneel = Lagneau(x) < Oudfrans l’agnel = Frans l’agneau ‘het lam’ 1) beroepsnaam voor de schapenkweker of de schaapherder 2) naar een huisnaam ‘Het Lam’ Warlop: beroepsnaam voor de timmerman, of voor iemand die in een of ander opzicht een leidinggevende positie bekleedde. De vorm Warlop gaat direct terug op het Franse woord varlope, dat op zijn beurt ontleend is aan het Nederlandse voorlope(r). Dit voorlope(r) had twee beteke­nissen: 1) lange blok­schaaf, 2) leider, voorman. In het eerste geval is Warlop dus een be­roepsnaam voor de tim­merman, in het tweede geval een bijnaam voor iemand die ergens een leidende functie had. De familie­naam Warlop is in franstalig gebied ontstaan, het kan geen aanpassing zijn van een Vlaamse FN Voorloope(r) of iets dergelijks, want die naam is in Vlaanderen niet geattesteerd. De Vlaamse FN Verloop is een "vertaling" van Warlop of Varlop, niet andersom. De vorm van de naam is interessant. Naast Warlop, Waerlop en Walop komt ook de vorm Verloop voor. 13

Ondoorzichtige namen Verschillende verklaringen mogelijk D’Haenens, D’Haene 1) Vadersnaam ? < Daens < Daan < Daniël ? 2) Eigenschapsnaam ? < haan : haantje de voorste 3) Woonplaatsnaam ? < huis- of herbergnaam De Haan

Benoemingsmotieven Afstammings- en verwantschapschapsnamen naar vader, moeder, ander familielid 2. Beroeps- en bezigheidsnamen 3. Eigenschapsnamen naar lichamelijk, geestelijk of gedragskenmerk 4. Geografische namen naar herkomst of woonplaats

Afstamming en verwantschap 1. Vadersnamen (patroniemen) Adriaen(s), Allaert(s), Aernoudt(s), Andries, Janssen(s), Rogier(s), Hendrickx, Hubrecht(s), Jacobs, Maes, Pauwel(s), Florizone, Huys, Willems, Gheeraert(s), Gillis, Geerts

2. Moedersnamen (metroniemen) Verbelen, Beele(n) < vrouw Bele ( < Isabele) Vermariën, Mariën < vrouw Marie Vergriete(n) < vrouw Griete (< Margaretha) Vermassen, Vermaesen < vrouw Masa Delen / Dillen / Dielen(s) < Dille / Deele < Odilia Callen(s) < Calle < Katelijne Clarys(se) < Claricia (> Clara)

3. Naar andere verwanten De Neve, Neefs, Cosyns < neef Ooms, Doom(s) < oom (ook grootvader en zwager) De Maeght , Smaeghe, Smagghe < mage ‘bloedverwant’

Afstammingsnamen uit vleivormen Aert(s) < Aart < Arnoud, Allaert of Adriaan Maes < Thomas Moens < Simoen Dries < Andries Roels < Roeland of Roelof Cool, Colijn(s), Colman < Nicolaas Wylloc / Willockx < Willem

Afstammings- en verwantschapsnamen: types 1. namen op zoone, zeune: (West)-Vlaams Florizoone, Janseune, Huysseune Nederland: -se: Gerritse, Jacobse

Florizoone

2. namen zonder uitgang: (West-)Vlaams Matthys Dierick ( < Diederik) Thomas Lambrecht / Lambert

3. Namen op genitief-s: overal, maar minder in (West-)Vlaanderen Simoens / Simons Wouters Hermans Lambrechts, Lamberts Elpers = Elbers (?) - = Albers < Albert - < Elbert < alja ‘ander’ + berht ‘schitterend’ - < Eilbert < agil ‘scherp’ + berht 23

Lambrecht - Lambrechts Lambrecht : Vlaams Lambrechts : niet Vlaams

4. Namen op –sens : Antwerpen Driessens < Dries < Andries < Andreas Naessens < Naas < Donatius Claessens < Klaas < Nicolaas Michielsens < Michiel

5. Namen met dubbele genitief: vooral Antwerps-Limburgs Smolders, Smulders (< des molder-s / mulders) Swinnen / Swennen ( < des winne-n) = De Winne ‘landbouwer’ Slaets ( < des late-n) = De Laet Driedubbele genitief: Spiessens < des Piers-zoon + s 26

6. Namen op –ing, -inck Vooral in Noord-Oost-Nederland, ook in westelijk Vlaanderen (zeldzaam) Bontinck < Germaanse voornaam Bont Bultinck < Germaanse voornaam Bald Neerinck, Neyrinck < verkorting van Germ. voornaam Neribert, Nerolf of Neriman Plaetinck, Pletinck(x) < Germ. voornaam met Blad- (Bladerik, Bladhard)

Neyrinck : West-Vlaams

Plaetinck : Oost-Vlaams

Pletinckx : Brabants

7. Namen op –issen: Antwerpen + Limburg Marynissen < Marinus Gonissen < Gonis Theuwissen < Theew < Mattheew < Mattheus Theunissen < Theun < Antonius

Marynissen : Antwerps

Theunissen: Limburgs

8. Korte of verkorte namen + -en: Limburgs Otten < Otto Franssen < Frans Dries(s)en < Andries Coolen < Cool < Nicolaas Vrancken < Frank < Germ. voornaam Franco Thys(s)en < Thijs < Matthijs < Mattheus

Franssen : Limburgs

Afstammingsnamen: dialectische klankverschillen Vadersnaam van Klaas

Claeys: westelijk Vlaams

Vadersnaam Klaas Claes : Antwerps-Limburgs Claessens : Antwerps

Vadersnaam van Maarten < Martinus

Maerten: West-Vlaams

Maertens: West-Vlaams

Martens: Oost-Vlaams, Antwerps, Limburgs

Mertens: Antwerps

Pieters - Peeters Pieters : Vlaams Peeters: Brabants-Antwerps

Beroeps- en bezigheidsnamen Doorzichtige namen De Schrijver De Cuyper(e) De Cock, Kok(s) De Metsenaere (De) Coopman / Coman: koopman De Wever De Coster (WV, OV, Brab.) / De Ceuster (Antw.) De Jaeger

Beroeps- en bezigheidsnamen Verdwenen beroep / bezigheid De Schutter : schutter van vee Hanegraeve / Hanegreefs: pluimveehoeder (De) Beukelaar, Beukelaer(s), Beeckelaers, Beuckels: smid die beukels of gespen maakt

Verdwenen benaming (de) Meersman, Meisman: rondtrekkende handelaar met een meers op zijn rug (De) Vlieger: vogelvanger of vogeljager Persoons / Persoone: < Lat. persona ‘priester, pastoor’ Vaereman(s) : vaarder, matroos De Munter : muntslager, bankier

Kleermakersnamen De Sutter /De Zutter, De Schepper, De Naeyer, Naeyaert(s), Snijders/Snieders, Schreurs, Drieghe Parmentier/ Permentier, Detailleur

De Zutter : Vlaams De Zutter: Oost-Vlaams Dezutter : West-Vlaams

De Schepper : Vlaams De Schepper : Oost-Vlaams Deschepper : West-Vlaams

De Naeyer: Oost-Vlaams

Naeyaert : West-Vlaams

Snijders / Sneyers : Antwerps

Schreurs: Limburgs

Beroepsnaam naar attribuut, product, enz Bracke < brak ‘jachthond’: jager Vonk, Voncke(n), Vonckx, Foncke (vonk): smid Toortelboom, Turtelboom (onderdeel van het weefgetouw) wever Coucke, Coeck : koekenbakker Rooselaers : rozenkweker (of naar woonplaats bij rozenstruiken ?

Franse beroepsnamen Carion = Charrion < Pic. car = Fr. char ‘kar’: wagenmaker of voerman Varlez = Valet < Oudfrans va(r)let ‘page, schildknaap’ of ‘leerjongen’ Couvreur = De Decker ‘dakdekker’ Notable < Frans notable : notabele, vooraanstaande

Beroeps- en bezigheidsnamen: vormtypes Lidwoord + onverbogen vorm : Vlaams De Backer, De Smedt, De Mulder, De Clercq De Ridder / De Rudder De Weerdt : waard, herbergier De Grave / De Greve / De Greef < graaf - voorzitter schepenbank - iemand in dienst van een graaf Destrijcker < gladstrijker van het laken of van de korenmaat De Ruyter: in het Middelnederlands was "ruuter" of ruiter een benaming voor een personage met weinig hoog­staande bezigheden: het was een straatrover, een vrijbui­ter, een landloper, een struikrover. In het latere Mnls. evolueerde de betekenis naar 'soldaat, dienend bij het voetvolk'. Pas in de 16e eeuw neemt het woord zijn huidi­ge betekenis aan. Gezien het vroege tijdstip waarop onze familienamen ontstonden, ligt de oude Mnlse. bet. hier het meest voor de hand! 57

De Smet : Vlaams De Smet : Oost-Vlaams Desmet : West-Vlaams

2. Onverbogen vorm zonder lidwoord : Nederland + sporadisch Vlaanderen Timmerman / Temmerman Keersmaeker / Keerschieter(e) Burghgraeve : iemand in dienst van een burggraaf

Timmerman: Vlaams Temmerman: Vlaams

3. Naam met genitiefuitgang : Brabant – Limburg Beckers Smets, Smeets Clerckx Spitaels, Spittaels Leemans < leenman Rademakers = wielmaker, wagenmaker

Smets : Brabants-Limburgs Smeets : Limburgs

Leemans : Brabants - Antwerps

Eigenschapsnamen 1. Lichaamskenmerk De Groote, De Lange : lang De Bruyn(e) : donker van teint en haar Callewaert / Caluwaert(s), De Caluwe : kaalhoofdig De Wit(te) : wit van haar en/of van teint De Block : geblokte lichaamsbouw Cloet / De Bolle / Strobbe : kort gestuikt

2. Karakter-, gedragskenmerk (De) Coene : koen, dapper, moedig De Wilde : onstuimig, driest De Wreede / De Fre : wreed, streng, woest Droog / Drooghe : droog, saai, onvriendelijk (De) Spae / (De) Spaey < Mnls. spade ‘laat’ : laatkomer karakter

Welke eigenschap ? Buyst < Mnls. buust ‘knuppel’ (vgl. De Clippele)

Eigenschapsnamen naar dieren Haas, De Haes, D’Haese, Dhaese - vreesachtig, laf - vlug, snugger De Mol, Mollekens - zwartharig - blind De Vos - roodharig - sluw

Gedragskenmerk: zinwoord Schiettecatte < schiet-de-kat Thysebaert < tijs-de-baard (Mnls. tijsen = plukken) Schau(w)vliege < schuw-de-vliegen

Geografische namen 1. Herkomstnamen Naar land, streek, stad, dorp van herkomst 2. Woonplaats- of adresnamen Naar de plaats waar men woont

Herkomstnamen: van + plaatsnaam Vorstendom, landstreek Van Gelderen / Van Ghelre < Gelderland Van Zeeland Van Brabant Van Vlaenderen Van Loon Van Waes Van Oost < oosten

Stad, dorp Van Brussel(e), Van Brusselen Van Parijs Van Assche < Asse, Vlaams-Brabant Van Buggenhout Van Campenhout

Gehucht Van Cleemput < Kleemput, o.m. Adegem, Elverzele, Lokeren, Lovendegem Desamblanx = Desablens < Les Sablons, Grandmerz (Leuze, Henegouwen) Vankelecom / Van Kelegom / Van Killegem < Kelegem, Schepdaal (Vlaams-Brab.)

Herkomstnamen: plaatsnaam alleen Audenaerde, Maldeghem, Ronse, Eecloo Bossuyt < Bossuit (West-Vl.) / Bossut (Waals-Brab.) Costenoble < oude Vlaamse vorm van Constantinopel Ameye < Ameide (Zuid-Holland)

Herkomstnamen: van + plaatsnaam Van Boom < Boom (Antw.) Van Humbeeck < Humbeek (Vlaams-Brab.) Van Laethem < Latem (3 x in Oost-Vl.: St.-Martens-Latem, St.-Maria-Latem, Paulatem) Van Grimbergen

Herkomstnamen: inwonernaam D’Hollander (De) Vlaminck, Vleminckx (De) Brabander De Waele, De Wael De Ceuleneer < Keulen

Woonplaatsnamen: motieven Reliëf : hoogten en laagten Van den Bergh(e) Van Hille, Van Hulle Van den Heuvel Van (den) Daele, Daelman, Daelemans Van de Putte, Putman, Puttemans Van Beneden, Van Boven

Onontgonnen grond, braakland Van de Velde < veld ‘woeste vlakte’ = Frans Dechamp(s), Deschamps Van de Woestijne Van der Heyden, Verheyden, Van den Heede, Vandeneede, Van Hee, D’heedene, Heedeman > Eeman De Grave

Water Van de Vijver, Van de Plassche, Van de Poel(e) Van der Beke(n) / Verbeke(n), Beekaert, Beeckman(s), Beke, Becque (Van den) Borre < borne ‘bron’ Van de Wiele, Vanderwielen < wiel ‘plas achter dijkdoorbraak’ Vandergoten

Waterovergangen, bruggen, sluizen, dijken Verbrugge(n), Van der Bruggen, Brugmans = Frans Dupont Van Dyck(e), Dick, Verdickt Van Damme, Dammekens Versluys, Van der Sluis = Frans Lecluse Van de Voorde, Van der Voort, Vervoort

Bos, bomen, boomgroepen, hagen Van den Bossch(e), Boschmans Van der Eycken, Van der Eecken Van den Kieboom < kienboom ‘dennenboom’ Van der Elst, Verelst, Verhelst Van der Haeghe(n), Verhaeghe(n) Van der Linden, Verlinde(n) 80

Moerassen, plassen, poelen Van den Broeck(e), Broekaert, Broeckmans, Broekx < broek ‘moeras’ > ‘waterziek weiland’ Van de Moere, Van Moer < moer ‘veenmoeras’ Van de Moortele, Mortelmans < moortel ‘moeras’ Van der Meer, Vermeeren, Vermeire(n) < meer ‘waterplas’

Akkerland Van den Acker, Van Acker, Ackerman(s) Steenacker, Steenaekers < steenakker ‘akker met stenige ondergrond’ Van (de) Couter, Vancauteren, Vercouter(en) < kouter ‘groot stuk bouwland’ Van de(n) Bulcke < bilk ‘omheind perceel’ Van (de) Wijngaard

Weiland Van der Meersch, Van den Meersche, Vermeersch < meers ‘lage hooiweide’, ‘weide’: Vlaams Van den Bempt < beemd ‘idem’ : Brabants-Antwerps

Van der Meersch : Vlaams Van der Meersch : Oost-Vlaams Vandermeersch : West-Vlaams

Vermeersch : Vlaams

Van den Bempt : Brabants -Antwerps Van den Bempt : Antwerps Vandenbempt : Brabants

Gebouwen Van der Schueren, Verschuere(n) Van der Meulen, Vermeulen Van der Kam, Vercammen < kam ‘brouwerij’ Van den Hof, Verhoeve(n) < hof, hoeve

Woonplaatsnamen: vormtypes 1. Voorzetsel + lidwoord + hoofdwoord Van den Berghe Van den Brande Van den Abeele Van der Biest Op ’t Eynde < op den akker Aendenboom < aan den boom Uytenboghaert < uit de boo(m)gaard Bovendaerde < boven de aard

2. Van (< van den) + hoofdwoord: Vlaams Vanacker < van den akker Van Eeckhout < van den eekhout Van Houwe < van den houwe ‘hakbos’ Van Laere < van den laar laar = gemeenschapsgrond op bossig terrein

Vanacker: Vlaams Van den Acker: Brabants

3. ver (< van der) + hoofdwoord Vergote(n) < Van der Gote(n) (< goot ‘riool, goot, afwateringsgreppel’) Verbeke(n), Verbeeck < Van der Beke(n) Verheyde(n) < Van der Heyde(n) Verstraete(n) < Van der Straete(n) Verhaeghe(n) < Van der Haeghe(n)

3. ver (van der) + hoofdwoord Vlaams Antwerps Vermeire Vermeiren Vercruysse Vercruyssen Verstraete Verstraeten Verheye Verhey(d)en

Vermeire : Vlaams Vermeiren : Antwerps

Roten 1) Aardrijkskundige naam (ook Van Roten) ? - < Plaatsnaam Rot (St.-Kwintens-Lennik, St.-Pieters-Rode, Rillaar (Vlaams-Brab.), Oordegem, Wetteren (Oost-Vl.), Schaffen (Limb.) - < Mnls. rot(e) < Latijn rupta ‘deel van een dorp of wijk onder leiding van een rotmeester 2) Vadersnaam ? < Germaanse hroth-naam, vgl. Rutten, Rutger(s). hroth = ‘roem’

De Krock, De Crock = De Croock 1. Eigenschapsnaam ? < Mnls. crook, croke ‘lange of krullende lokken’ 2. Aardrijkskundige naam ? Variant van Ducrocq < Frans croc ‘haak’ > kleine hoogte in het landschap > Plaatsnaam Le Croc in Somme, Pas-de-Calais en Nord; plaatsnaam Le Crocq 3x in Pas-de-Calais

Bronnen Verklaring: Frans Debrabandere, Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk. Amsterdam, Antwerpen, uitgeverij L.J. Veen, 2003 (2e druk) gjvandewalle@skynet.be Verspreiding: www.familienaam.be