Familienamen in Limburg

Presentatie over: "Familienamen in Limburg"— Transcript van de presentatie:

1 Familienamen in Limburg
Maastricht, 30 oktober 2013 Ann Marynissen Universität zu Köln

2 ontstaan van de familienamen
familienaam = erfelijk overgedragen naam Germaans eennaamsysteem: variëren met componenten van samenstelling, bv. Hildebrand + Gertrud > Hildegeer vroegmiddeleeuws tweenamensysteem: voornaam + toenaam, bv Arnulfus filius Theoderici (Doornik); 1089 Rodbertus agnomine Freso (Robrecht de Fries)

3 oorzaken christianisering: beperkt aantal bijbelse namen: Johannes, Petrus; Maria, Catharina verarming door vernoeming: bv. 867 Liodricus, zoon: Liodricus (aan de IJzer) onderscheidingsdrang, bv. Berthout de Berlaer; Berthout de Berchem de Ranst bevolkingstoename in de steden typeren van de medemens, bv. Roobaert

4 waar en wanneer? vaste geslachtsnamen vanaf de 13de eeuw in het zuiden: in de Vlaamse steden in de 14de-15de eeuw, iets later in Brabant en Limburg 16de-17de eeuw: Holland 18de-19de eeuw: Friesland, Groningen, Drenthe officiële registratie in Franse tijd: België: in 1795, tal van archaïsmen in spelling bewaard Nederland: 1811, invloed van spelling Siegenbeek (1804)

5 familienamengeografie
familienamen zijn streekgebonden familienamengeografie: studie van de ruimtelijke verdeling van afzonderlijke familienamen / van types familienamen

6 methode computerprogramma voor de verspreiding van iedere familienaam in België en Nederland materiaal: België: bevolkingsregister 31 december 1987 Nederland: telefoonabonnees PTT 1993 (vanaf 2 abonnees in een gemeente)

7 karteermethoden verspreiding van één naam: vlakkenkaarten met kleuren of symbolen België (1997): Nederland (2007): geconcentreerde verspreiding in een kerngebied, waar de bakermat van de naam ligt, bv. Van Keymeulen, Konijn, Van Mechelen

8

9

10

11

12 verspreiding van types familienamen: variabelenkaarten met symbolen, bv. (van) brussel/brusselman(s)/brusselaars

13

14 indeling van familienamen
criteria: inhoud / vorm 1. lexicale motivering: historisch-etymologische betekenis van de naam 2. grammaticale motivering: opbouw van de naam

15 lexicale motivering van familienamen
5 groepen: afstammingsnamen, bv. Thijs, Jacobs; Roosen, Verjans; Ooms, Neven beroepsnamen, bv. Timmermans, Ketelslegers, Knapen eigenschapsnamen, bv. De Groot, Crommen, Voets, Wolfs, Vos, Haenen woonplaatsnamen, bv. Vandebosch, Steegmans, Vandeweyer herkomstnamen, bv. Vanspauwen, Vandormael, Hex

16 grammaticale motivering van familienamen
casus: nominatief / genitief / lokatief woordvorming: lidwoord / suffix / voorzetsel grammaticale motivering overstijgt de lexicale motiefgroepen

17 afstammingsnamen casus:
nominatief: FN Willem, Willemse, Willemsen, Florizoone, Roggeman, Roelofsma; Beele, Mabesoone genitief: FN Willems, Roelofs, Thysmans, Willemen, Jaenen; Grieten, Baeten, Roosen, Luyten/Luyts

18 woordvorming: afleiding en samenstelling:
-sen < -sone: FN Willemsen, Florizoone, Jansseune, Mabesoone -(s)ma(n): FN Roggeman < Rogier, Thijsmans, Jansema, Roelofsma diminuering: FN Reintjens < Reinaert, Drieskens < Andries diverse vleisuffixen: -en, -el, -tack, FN Lemmens < Lambertus, Gijsels < Gijsbrecht, Wuytack < Wouter titel + voornaam: FN Serclaes < des heren Nicolaes, Serneels < des heren Cornelius; Vercleren < vrouwe Clara, Verjans < vrouwe Johanna adjectief + voornaam: FN Grootjans, Schoonjans, Sterckendries dubbele voornaam: FN Coppejans < Jacob + Jan, Coppieters , Goossenaerts < Goswin + Aernout

19 beroepsnamen casus: woordvorming:
nominatief: FN Smit, De Bakker, Meijering genitief: FN Smeets, Beckers, Winnen; Smulders, Swennen, Smeyers woordvorming: lidwoord: FN De Backer, Den Boer, D’Olieslaeger diverse suffixen: -(s)ma(n)(s), -ing/-ink, -ken: FN Postma, Molemans, Bekkering, Smekens

20 eigenschapsnamen casus: woordvorming:
nominatief: FN De Groot, Groot, Haan, D’Haene genitief: FN Grooten, Schrooten, Haenen, Saenen woordvorming: lidwoord: bv. De Jong, Den Ouden, Devos diverse suffixen: bv. Mooijaart, Magerman

21 woonplaatsnamen casus: woordvorming nominatief: FN Berg, Bergman
genitief: FN Bergs, Bergmans lokatief: FN Van den Berg woordvorming suffixen: FN Lindemans, Hofman, Broekaert, Dijkstra voorzetsels: van/ver: FN Vanderlinden/Verlinden andere voorzetsels: FN Uitenbogaert, Opdenacker, Ten Hove, Indestege, Aendenboom, Angenendt

22 herkomstnamen casus: woordvorming: nominatief: FN Amsterdam
genitief: FN Berkelmans lokatief: FN Van Berkel woordvorming: lidwoord: FN De Vlaeminck suffixen: FN Keulenaers, Gelderman voorzetsel: FN Van Vlaenderen

23 de verspreiding van familienamen is regionaal bepaald: structureel verschillende types per regio
prototypische Limburgse familienamen: courantste types: lexicaal/grammaticaal

24 de frequentste motiefgroep aan de hand van de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

25 Procentueel aandeel van de patroniemen aan de 100 frequentste
Procentueel aandeel van de patroniemen aan de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

26

27

28

29

30 typisch Limburgs: patroniemen
lexicale motivering van de Limburgse familienamen: patroniemen: cfr. top-20 Limburg

31 top-20 Limburgse familienamen
Belgisch-Limburg (1987) 1. Claes 11. Maes 2. Peeters 12. Aerts 3. Janssen 13. Jans 4. Hermans 14. Smeets 5. Martens 15. Houben 6. Jacobs 16. Reynders 7. Gielen 17. Daniëls 8. Thijs 18. Wouters 9. Lemmens 19. Bosmans 10. Willems 20. Smets Nederlands-Limburg (1993) 1. Janssen 11. Beckers 2. Smeets 12. Houben 3. Peeters 13. Franssen 4. Peters 14. Timmermans 5. Jacobs 15. Simons 6. Hendriks 16. Lemmens 7. Hermans 17. Geurts 8. Willems 18. Rutten 9. Jansen 19. Theunissen 10. Driessen 20. Habets

32 typisch Limburgs: genitieven
grammaticale motivering: genitiefvormen ! sterke uitgang –s zwakke uitgang –en genitivering overstijgt de lexicale categorieën: patroniemen/metroniemen: FN Hermans, Jacobs, Gielen, Houben, Rutten; Thoelen, Cleeren, Achten beroepsnamen: FN Timmermans, Ketelslegers, Wagemans, Clerckx, Knapen, Swennen woonplaatsnamen: FN Bamps, Brepoels, Steegen eigenschapsnamen: FN Wolfs, Haenen, Groven

33 sterke genitiefuitgang –s: typerend voor het hele zuidoosten van het taalgebied: voorbeelden:
patroniemen : FN op –brecht/-brechts beroepsnamen: FN Brouwer/Brouwers woonplaatsnamen: FN Schuurman/Schuurmans

34

35

36

37 zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg:
bij metroniemen: FN Thoelen, Billen, Cleeren bij patroniemen: FN Rutten, Vranken, Bollen, Coolen analogische herstructurering: zwak > sterk: FN Vranckx/Vrancken, Bols/Bollen, Cools/Coolen sterk > zwak: FN Moons/Moonen, Daems/Damen, Merckx/Mercken uitbreiding met –en: FN Theunis/Theunissen, Joris/Jorissen, Thewis/Thewissen, Vaes/Vaessen, Claes/Claesen, Thijs/Thijsen

38

39

40

41

42 zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg:
bij beroepsnamen: FN Neefs/Neven, Knaeps/Knapen, Greefs/Greven met voorgevoegde –s: FN Winnen/Swinnen, Greven/Schreven bij eigenschapsnamen: FN Vinckx/Vencken, Vliegen, Haesen, Haenen; Caels/Caelen, Corten, Langen, Crommen met voorgevoegde –s: FN Slangen, Switten, Swijsen, Salden, Schrooten, Schrauwen, Schroyen, Saenen

43

44

45

46 Verspreiding van de Limburgse naampatronen in Duitsland
Verspreiding van de Limburgse naampatronen in Duitsland? (Deutscher Familiennamenatlas, Mainz) gegenitiveerde beroepsnamen op –s: Küster/Küsters + Decker/Deckers patroniemen op -en: FN Franken eigenschapsnamen op –en: FN Kleinen + Jungen + Kahlen voorzetselnamen met versmelting prepositie + lidwoord: FN Ingen-/Inger-, Angen-/Anger-

47

48

49

50

51

52 zuidoostelijke genitiefgebied zet zich voort in het Duitse Rijnland
voorzetselnamen: Nederlandse karakter van de Duitse Nederrijn  toont de historische eenheid van het Rijn-Maaslandse grensgebied

53 Familienamen in Limburg
Maastricht, 30 oktober 2013 Ann Marynissen Universität zu Köln

54 tegenstellingen in de spelling
namenparen: Cuypers/Kuiper Van Dijck/Van Dijk Claessen/Klaassen Vandenberghe/Van den Berg Verheyen/Verheijen

55

56

57 verklaring van de spellingverschillen
België: FN vastgelegd in 1795, tal van archaïsmen bewaard Nederland: FN vastgelegd in 1811, invloed van spelling Siegenbeek (1804) Nederlands-Limburg: menggebied omwille van politieke geschiedenis

58 morfologische tegenstellingen
driedeling in het taalgebied: noorden: nominatief zonder lidwoord, bv. Dekker, Bakker, Kuiper, Visser, Lambrecht, Jong, Snoek zuidwesten: nominatief met lidwoord, bv. De Decker, De Backer, De Cuyper, De Visscher, De Jonghe, De Pauw lidwoord in accusatief: Den Dekker, Den Uyl, Den Ouden zuidoosten: genitiefvormen, bv. Deckers, Beckers, Kuipers, Vissers, Winnen, Lambrechts, Snoeckx, Langen met voorgevoegde genitief: Smulders (des mulders), Spaepen (des paepen), Slangen (des langen), Saenen (des haenen)

59

60

61

62