Knecht en Koning van de Controle: het Getal in de Geschiedenis Ida Stamhuis Vrije Universiteit Amsterdam Nationale Wiskunde Dagen 2018 2 februari

Knecht en Koning: politiek Science, Numbers and Politics: Project van de Academie van Wetenschappen in Heidelberg. Geïnitieerd door een beleidsmedewerker van het Europese parlement. Waarom? Statistiek wordt gebruikt in de hedendaagse Europese politiek, maar beïnvloedt het ook: Knecht èn Koning Reflectie noodzakelijk, ook historisch

Knecht en Koning: persoonlijk Statistiek wordt gebruikt op het persoonlijke vlak: ook hier Knecht èn Koning Corpulentie: BMI Intelligentie: IQ Bloeddruk I-Phone Beweging: stappenteller Gezonde slaap: slaapmeter

Statistische informatie: ‘technology of distance’ Duidelijke informatie, precies gedefinieerd, (ogenschijnlijk) objectief Niet-talig: heel prettig in een veeltalige gemeenschap zoals de EU onpersoonlijk reductionistisch In werkelijkheid subjectief In een definitie van een index of quotiënt zitten immers vooronderstellingen en waarden verborgen Voorbeelden: werkloosheid; IQ

Twee episodes over de geschiedenis van getallen/kwantificatie/systematisatie Shotgun Marriage (1250-1600) tussen de ideale getallen en de warrige werkelijkheid 19e eeuw: Statistical Century; De met Cijfers Bedekte Negentiende Eeuw Twee ‘hartstochtelijke statistici’

A. W. Crosby, The Measure of Reality A.W. Crosby, The Measure of Reality. Quantification and Western Society, 1250-1600 Het meten van die variabele natuur brengt beide benaderingen –die in principe op gespannen voet met elkaar staan – bij elkaar op een gedisciplineerde manier: Shotgun marriage Dat gebeurde in westerse samenleving tussen 1250 en 1600. Daardoor deze samenleving dominant en niet de Islamitische of de Chinese of de Indiaanse.

Plato (429-347 v. Chr.), Wereld van de ideeën Wat wij zien is schijn, afspiegeling Wiskunde beste benadering “De godheid bedrijft altijd wiskunde” Academie: “Hier kunt ge niet binnentreden, tenzij ge wiskunde kent”

Plato: wiskunde en getallen volmaakt

950 n. Chr.: Masudi, een geograaf in de toenmalige Arabische-Islamistische wereld: “Europeanen hebben een saaie geest en spreken moeilijk. Hoe verder naar het noorden, hoe dommer, groffer en liederlijker ze zijn.” 1500 n. Chr.: Franken hadden de Arabisch-Islamitische beschaving ingehaald en voorbijgestreefd HOE KON DAT GEBEUREN?

Peter Bruegel, Matigheid (1560)

Meten, meetkunde, tellen, systematiseren, organiseren DISCIPLINE = MATIGHEID Astronomie middenboven: meten van afstanden met instrumenten Oorlog rechtsboven: geen ridders te paard maar voetsoldaten in geometrische slagorde en met handbogen e.d. en in gedisciplineerde beweging Daaronder: mannen discussieren over de inhoud van de bijbel Daaronder: kinderen krijgen onderwijs in lezen van brieven: geletterdheid werd belangrijk, niet alleen voor klerken. Boekdrukkunst hielp daarbij Linksonder: rekenen: belangrijk voor kooplieden Muziek: 16e eeuw werd polyfoon/meerstemmig gezongen. Dan is gestandaardiseerde geschreven notatie nodig (Linksboven theater) Meten, meetkunde, tellen, systematiseren, organiseren

Voorbeeld ‘shotgun marriage’ Johannes Kepler (1571-1630); ‘echte wiskundige’

Mysterium Cosmographicum: zes planeten ipv zeven; vijf regelmatige veelvlakken

Kepler Ellips en Perkenwet

Negentiende Eeuw The Statistical Century (Merz) De met Cijfers Bedekte Negentiende Eeuw (Quack) Modernisering samenleving: groei bevolking, zowel midden- als onderklasse door industrialisatie 1848: directe verkiezingen van het parlement Toename van de bureaucratie Vraag naar gesystematiseerde, kwantitatieve informatie

Westerse overheden behoefte aan informatie voor beleid, ook in Nederland 1814 verslagen onderwijs (lager, middel en hoger), 1814 verslagen armoedebestrijding 1841 verslag psychiatrische ziekenhuizen 1842 proviciale jaarverslagen 1842 politieverslag 1846 verslag handel en scheepvaart 1848 meer verslagen: kolonies 1850 verslag rechtspraak Verslagen over geldproductie (1851), telegrafie (1852), publieke werken (1853), meteorologie (1854), visserij (1857), gezondheid leger (1857), financiën (1861)

Oprichting statistisch bureau; moeizaam proces (Cartoon) 1878 Voorgeschiedenis oprichting CBS (1899)

behoefte aan informatie voor beleid ook op persoonlijk niveau : hartstochtelijk statisticus

Lady with the Lamp

Florence Nightingale (1820-1910) Uit de hoogste kringen in Engeland Gek op getallen Wilde meer over wiskunde leren Studie van ziekenhuiswezen Wilde verpleegster worden

Florence Nightingale (1820-1910) Op 33-jarige leeftijd: directrice van ziekenhuis voor dames Krimoorlog: Engelsen en Fransen kant van de Turken tegen de Russen Verslagen in de Times Emotionele discussie in het Lagerhuis De Minister van Oorlog moet groep verpleegsters sturen

Florence Nightingale (1820-1910) Florence wordt gevraagd deze missie te leiden Ziekenhuisbarakken in Scutari nabij Constantinopel (=Istanbul) Verzorging gewonden beneden alle peil, zowel voeding als hygiëne als medische verzorging Enorme sterfte, volgens haar grotendeels overbodig Ze neemt allerlei maatregelen, met name op het gebied van voeding en hygiëne

Florence Nightingale (1820-1910) Ze verzamelt allerlei statistische data over ziekte en sterfte Ze verwerkt die in aansprekende figuren op een toen innovatieve wijze Ze wil zo het thuisfront, met name de politici, overtuigen van het nut van betere verzorging

Florence Nightingale (1820-1910) Als ‘invalide’ naar Engeland terug Ze werd daar als een heilige vereerd Gebruikt haar invloed en naam om toestand voor de soldaten te verbeteren Zorgt voor instelling ‘sanitaire commissie’

Sanitaire Commissie

Polar Area Diagram

Florence Nightingale (1820-1910) Statistiek de belangrijkste wetenschap, want alleen dit vak levert exacte resultaten van onze ervaring op Statistiek kan morele wetten van de samenleving bloot leggen Statistiek middel, geen doel

Francis Galton (1822-1911) Hartstochtelijk statisticus Begin mathematische statistiek

Francis Galton (1822-1911) Laatste ‘Victoriaanse’ geleerde Eerste eugeneticus: nature versus nurture Gek op getallen: ‘Whenever you can, count’ Hij verzamelde op allerlei manieren gegevens, bij voorkeur getalsmatig: Lab op Internationale Gezondheidstentoonstelling Stambomen van ‘eminente’ families: nature dominant

Correlatie: eminent men

Francis Galton (1822-1911) ‘mentaal vermogen-intelligentie’ Blanke mannen superieur Dan: blanke vrouwen ( 1 s dommer) Dan: negers (2 s dommer) Dan: Australische aboriginals (3 s dommer) Maar: Mannen van het oude Athene: (2 s slimmer) Intelligente mensen zouden zich meer moeten voortplanten dan de rest Indertijd gebruikelijke opvattingen (in bepaalde kringen) verpakt in statistische uitspraken

SLOTOPMERKINGEN Het Getal: Knecht en Koning van de Controle, zowel op politieke als persoonlijke vlak Kenmerken statistische informatie: precies, objectief, niet-talig, onpersoonlijk, reductionistisch, subjectief Door kwantificatie en systematisering westerse samenleving dominant geworden Kwantificatie nuttig en onontkoombaar Reflectie op de impact ALTIJD noodzakelijk

CIJFERS ‘’LIEGEN’’ VAAK GENOEG