Een energetisch tijdperk: natuurwetenschap in de negentiende eeuw. NTL-module ‘Proeven van Vroeger’ Daan Wegener

Maatschappelijke context Dubbele revolutie: Franse revolutie Industriële revolutie Gevolgen: Burgerlijke samenleving, Democratie en nationalisme, Rationalisering samenleving, Verstedelijking en secularisatie, Etc.

Negentiende-eeuwse vernieuwingen Maatschappelijk: wetenschap in dienst van ‘rationele samenleving’ Institutioneel: hervorming van de universiteit wetenschap als beroep (professionalisering) Theoretisch Evolutietheorie Electriciteitsleer Wet van behoud van energie

‘Energiebehoud als voorbeeld van gelijktijdige ontdekking’ Opmerkelijk: historicus Thomas Kuhn stelt vast dat de wet van behoud van energie door ca. 12 wetenschappers gelijktijdig is ontdekt. Vraag: hoe is dat mogelijk? Hing energiebehoud in ‘de lucht’? En zo ja, wat wil dat dan zeggen?

Achtergrond Onmogelijkheid perpetuum mobile 18e-eeuwse notie behoud van vis-viva Omzettingsprocessen Romantiek en natuurfilosofie Industrialisatie Religie Fysiologie Etc.

Natuurfilosofie en romantiek

Helmholtz over energiebehoud ziet energiebehoud als voorwaarde voor de mogelijkheid van kennis vindt esthetische bevrediging in energetische wereldbeeld Alles staat met alles in verband Wereld als spiegel van ons denken schrijft ontdekking of voorgevoel van wet aan Goethe toe

Industrialisatie Fabrieken en machines Toename arbeidsproductiviteit Verstedelijking Het sociale vraagstuk Stoommachine

Th. Kuhn: ‘a concern with engines’ Geobsedeerd door efficiëntie William Thomson (de latere Lord Kelvin) Wilhelm Ostwald (katalyse) De mens als stoommachine Helmholtz: energie van voedsel (brandstof) = aan warmteproductie + arbeid. Het nationale belang Energie = arbeid = geld Energie als motor van de vooruitgang Noodzaak fossiele brandstoffen

Wetenschap en religie in de negentiende eeuw: secularisatie Historicus Frank Turner stelt: ‘wet van behoud van energie was van groter belang als argument tegen een actieve God dan natuurlijke selectie’. Is dat wel zo? Immers, de historische relatie tussen wetenschap en religie blijkt vaak ingewikkelder dan het lijkt.

Energie als wapen tegen goddelijke interventie en vrije wil John Tyndall tegen nationale gebedsdagen: ‘a miracle is strictly defined as an invasion of the law of the conservation of energy.’ T.H. Huxley vergelijkt het bewustzijn met een fluitje op de trein (het lichaam). Er is geen uitwisseling van energie.

Energie als argument voor het bestaan van God James Joule, William Kelvin en anderen: “wat God heeft gemaakt kan niet vernietigd worden.” P.G. Tait: “energie is juist een brug tussen lichaam en geest”

Waar komen verschillende interpretaties vandaan? Mogelijk verschillende taaksopvatting van wetenschap. 1) Maxwell, Thomson, Joule zien zichzelf als ‘natural philosopher’ die de schepping bestuderen. 2) Tyndall en Huxley zien wetenschap als roeping die losstaat van religie.

Energiebehoud in de negentiende eeuw Diverse verbanden met periode Industrialisatie Natuurfilosofie Religie