DE LEVENSBESCHOUWELIJKE OPTIEK BIJ HENRI RIJKSEN Afscheidsrede Fontys Tilburg “Ziel en zaligheid”

* De identiteit van het vak is gebaseerd op een optiek en dus niet op een levensvisie * De levensovertuiging is een persoonlijke constructie  Twee onderwerpen staan centraal :  De identiteit van het vakgebied levensbeschouwing  De levensovertuiging als een persoonlijk levensverhaal

VERWARRING LEVENSBESCHOUWELIJKE OPTIEK BEROEPEN GGZ  psychische hulpverlening Geestelijke verzorging  levensbeschouwelijk Levensbeschouwelijke beroepen moeten zich funderen op de levensbeschouwelijke optiek en niet op een levensvisie,c.q. een geloof.

Dit vereist een transformatie van het vak levensbeschouwing  Er is een ingrijpende transformatie van de samenleving gaande &  Er is (mede daardoor) een ingrijpende transformatie van religie gaande. ↓ Transformatie van religie

Deze crisis is tevens een kans om het vak te vernieuwen en een het vak levensbeschouwing opnieuw te definiëren Sleutel tot het vaststellen van de kern van het vak is de theorie over optieken. De levensbeschouwelijke optiek bepaalt de identiteit van het vak. De levensbeschouwelijke optiek heeft bij Rijksen te maken met de ziel, zielszorg (pastorale achtergrond)

OPTIEKEN ZIJN ONMISBAAR We gebruiken de hele tijd verschillende optieken, perspectieven of ‘brillen’ waarmee we de wereld hanteerbaar maken. Een rationaliteitsvorm is een instrument (behorend bij een praktijk. Het is een manier van ervaren en oordelen en heeft een eigen reeks concepten en criteria waarmee men de waarheid benaderd. Husserl = Einstellungen Snik = rationaliteitsvormen Gardner = frames of mind Oakeshott = forms of experience

Kenleer Dilemma in de kenleer tussen rationalisme en empirisme; scheiding subject - object In de twintigste eeuw komen er nieuwe benaderingen op die uitgaan van de eenheid tussen mensen en de wereld om hen heen. Mensen staan niet los van hun omgeving. Filosofen: Heidegger, Husserl, Gadamer, Habermas, Charles Taylor, Rorty, Arendt, Ricoeur. Met name de stroming van de existentiële fenomenologie (Luijpen) Voorlopers: Zhuang Zi en Epictetus

KENMERKEN VAN OPTIEKEN * Geen duiding zonder optiek het is niet mogelijk om over de wereld of over ervaringen te spreken zonder gebruik te maken van optieken * formele en inhoudelijke object van een optiek formeel object = intelligent raamwerk van concepten die een perspectief, kijkrichting, openen naar uiteindelijke zin inhoudelijk object = de levensovertuigingen levensvisies * onderscheid optiek en visie alleen binnen de levensbeschouwelijke optiek kunnen levensvisies als visies verschijnen (fenomenologie). * Systematisch opgebouwd geheel spirituele aspecten: van buiten naar binnen; overstijgend; open karakter; stilte en rust; kwetsbaar; besef van diepte; overgave; sterke gevoelens; persoonlijk * Noodzakelijk voor communicatie als je niet weet of je het over het zelfde hebt praat je langs elkaar

Uiteindelijkheidsoptieken en aspect optieken

 Aspectoptieken bekijken één aspect: sociaal, cultureel, psychologisch, juridisch, economisch, medisch, biologisch, onderwijskundig, ook perspectief van een beroep: timmerman, loodgieter, kok etc. Omschrijving levensbeschouwelijke optiek  Uiteindelijkheids optieken. Het gaat om de gerichtheid op uiteindelijke zin (Tillich). Het schone - Ware en het Goede (Plato) (Esthetica / levensovertuiging / ethiek)

‘Traditie’ ↔Individu Het individu wordt gevormd doordat hij de interpretatiekaders uit zijn omgeving / cultuur opneemt en gebruikt om een eigen wereldbeeld te construeren. (Berger en Luckmann: De sociale constructie van de werkelijkheid) Interpretatiekaders worden aangegeven door de cultuur en de daarin aanwezige tradities. Ze worden continu veranderd en aangepast. Charles Taylor noemt ze Frameworks, voorgegeven raamwerken van betekenis Drie filters: Systemische filters  familie-/ gezinsverbanden Persoonlijke filters  scriptbesluiten Rationele filters  optieken

Belang van de transformatie van concrete levensvisies  naar de levensbeschouwelijke optiek * Geen duiding mogelijk zonder optiek * Formele en inhoudelijke object van een optiek * Onderscheid optiek en visie * Systematisch opgebouwd geheel

1. Geen duiding zonder optieken Bijvoorbeeld wanneer een van de vijf wereldreligies behandeld wordt en daarbij meer aandacht wordt besteed aan de historische optiek (hoe is deze religie ontstaan?) de geografische optiek (waar komen we deze religie tegen?) de culture optiek (wat is de culturele betekenis van allerlei rituelen en feesten van deze religie voor haar aanhangers?) de literaire optiek (welke geschriften vormen de basis van deze religie?),… Ik zeg niet dat deze optieken binnen dit vak niet ingenomen dienen te worden. Ik zeg wel dat zij in functie van de levensbeschouwelijke optiek dienen te staan en daarmee deze levensbeschouwelijke optiek een centrale plaats dienen toe te kennen. Immers deze vijf religies worden meestal ook behandeld in schoolvakken als geschiedenis en maatschappijleer.”

2. FORMELE OBJECT EN INHOUDELIJKE OBJECT  Formeel: iedere optiek is gericht op de gehele werkelijkheid. De levensbeschouwelijke optiek is dus niet alleen gericht op religies kerken etc.  De levensbeschouwelijke optiek gaat dus niet over een apart domein een apart deel van de werkelijkheid,. Het is een bril, een manier van kijken gericht op de hele werkelijkheid.  Het schoolvak levensbeschouwing gaat dus niet (alleen) over concrete religies. Concrete religies kunnen alleen verschijnen binnen deze optiek  Het Inhoudelijk object zijn (m.i.) de levensvisies

3. Onderscheid tussen levensbeschouwelijke optiek en levensvisies Binnen deze aanduiding van de economische optiek bestaan talloze ethische visies. Voorbeelden daarvan zijn: - kapitalistische visie - keynesiaanse visie - marxistische visie, -planeconomische visie, -participerende visie, -monetarische visie, -schumpeteriaanse visie. -Al deze economische visies zijn alleen dan te verstaan als ze gezien worden als visies binnen de economische optiek. Wanneer ze zich daarvan losmaken, komen ze een volstrekt luchtledige terecht en verliezen daarmee hun bestaansrecht.

4. levensbeschouwelijke optiek is eensystematisch opgebouwd geheel Ook de levensbeschouwelijke optiek is een systematisch opgebouwd geheel. Kern daarvan is dat zij gegevens van aspectoptieken bij elkaar brengt onder de noemer van ‘uiteindelijke zin’. Zij heeft een aantal typerende kenmerken: Van buiten naar binnen Overstijgend Open karakter Stilte en rust Kwetsbaar Besef van diepte Overgave Sterke gevoelens Persoonlijk Spiritualiteit

Het tweede onderwerp dat ik vandaag wil bespreken, gaat over onze levensovertuigingen. Levensovertuigingen omschrijf ik als invullingen die mensen geven aan wat voor hen uiteindelijk van belang is in hun leven. Levensovertuigingen zijn persoonlijk van aard !! Tweede deel Levensovertuiging als een verhaal

 Drie bronnen van levensovertuigingen * Scriptbesluiten * Bestaanservaringen / bestaansvragen * Krachtbronnen Levensovertuiging is altijd persoonlijk

Scripttheorie (Eric Berne; Dan McAdams) levenspatronen van volwassenen worden beïnvloed door ervaringen en duidingen uit de eerste jaren van het leven. Eric Berne gaat ervan uit dat ieder van ons als kind een specifiek plan voor het eigen leven ontwerpt en niet een algemeen beeld van het leven. Het is dus een volstrekt persoonlijk levensplan, waar mensen toe besluiten als reactie op interne en externe ervaringen die ieder opdoet.  VOORBEELD JOODSE VROUWEN BIJ BEGIN W.O.II