©Deloitte © 2009 Deloitte Touche Tohmatsu Bevindingen jaarrekeningcontrole 2012 Gemeente Dordrecht Dordrecht Rein-Aart van Vugt JaapJan Visser 1 Auditcommissie 21 mei 2013

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Agenda: 1. Controleproces 2. Hoofdlijnen bevindingen 3. Grondexploitaties 4. Resultaat 2012 en vermogen 5. Actuele ontwikkelingen 6. Vragen? 2

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Controleproces Goedkeuringstoleranties Fouten Onzekerheden 1% van het totaal van de lasten 3% van het totaal van de lasten € 5,9 miljoen € 17,7 miljoen Rapporteringstoleranties Fouten Onzekerheden €

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Conclusies controle Controleverklaring: Goedkeurend + toelichtende tekst: Ongecorrigeerde tekortkomingen: Rechtmatigheidsfouten: Rechtmatigheidsonzekerheden Proces controle:

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Hoofdlijnen bevindingen (1) 5 SpeerpuntBevinding Grondexploitaties-Verhoogde aandacht voor tijdens controle -Goede en stevige discussies over inschattingen en presentatie -Flinke afboekingen in 2012 als gevolg van opschonen boekwaarden en actualisaties. -Risico-profiel hoog voor gemeente. Risico’s spelen met name bij Stadswerven, Gezondheidspark, Amstelwijck en Belthurepark en bij de “niet in exploitatie genomen gronden”. -Impact op weerstandvermogen -Grondpositie blijft aandachtspunt (zie afzonderlijke sheet) Risicomanagement en Weerstandsvermogen -Afgelopen tijd volop aandacht binnen de gemeente. (nota / aandacht volledig risico-profiel). -Als gevolg van verhogen risico-profiel grondexploitaties onderdekking van € 47,3 miljoen. -Uitgebreide inventarisaties risico’s / strenge definitie weerstandscapaciteit beïnvloeden ratio. -Bij Kadernota 2014 en Richting Kiezen aandacht voor bezuinigingen, EMU-saldo en versterking weerstandvermogen.

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Hoofdlijnen bevindingen (2) 6 SpeerpuntBevinding Interne controle rechtmatigheid-Versterk regionale interne controlefunctie (inhoud en diepgang). Verbonden partijen-Uitgebreide aandacht voor monitoring en (indien mogelijk) sturing verbonden partijen. -Alle bekende resultaten verwerkt in de jaarrekening Aandachtspunt tijdens controle was verwerking resultaat GR Drechtsteden met dochters. -Risico’s op verbonden partijen blijven, maar zijn bekend. (voorbeelden: Drechtwerk, ROM-D) IT-audit- Aandacht voor follow-up bevindingen Voorzieningen Noordoevers-In de jaarrekening 2012 ongewijzigd ten opzichte van Afhankelijk van regionale besluitvorming in 2013.

©Deloitte Grondexploitaties (bedragen x € 1 miljoen) Post in jaarrekening Voorraad gronden niet in exploitatie€58,864,866,962,863,0 Voorraad gronden in exploitatie € 87,899,7105,8118,694,8 Subtotaal € 146,6164,5172,7181,4157,8 Voorzieningen € 28,435,247,247,741,9 Saldo balanspost € 118,2129,3125,5133,7115,9 Aandachtspunten: Absoluut en relatief gezien hoge boekwaarde / flink geïnvesteerd vermogen. In 2012 boekwaarde opgeschoond en verrekend met voorzieningen Daarnaast op grond van actualisatie extra voorzieningen gevormd. Verhoging risico-profiel voor risico’s op de projecten + in het kader van nog te nemen keuzes bij Richting Kiezen. Belangrijkste risico’s bij Stadswerven, Gezondheidspark, Amstelwijck, Belthurepark en de niet in exploitatie genomen gronden.

©Deloitte Jaarrekening 2012 – saldo 2012 (bedragen x € 1 miljoen) OmschrijvingBedrag Totaal baten programma’s 429,3 Totaal lasten programma’s468,4 Saldo voor bestemming (tekort) -/- 39,1 Totaal eigen vermogen eind ,9 Saldo voor bestemming-/- 39,1 Totaal eigen vermogen eind ,9 Saldo voor bestemming-39,1 Mutaties reserves in jaarrekening 2012 (per saldo bate)49,3 Saldo na bestemming10,2 Technische resultaatbestemming / budgetoverheveling2,4 Nog vrij te bestemmen7,8

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Resultaat en vermogen (bedragen X 1 1 miljoen) Het eigen vermogen is sinds het eerste crisisjaar afgenomen met € 70,7 miljoen (afname circa 13%). Ontwikkeling Eigen Vermogen Stand van de reserves per 1 januari536,5556,2538,9523,4519,9 Tussentijdse resultaatbestemming tijdens boekjaar 8,9-/- 28,2-/- 24,7-/- 29,5-/- 49,3 Nog te bestemmen resultaat bij jaarrekening6,43,69,226,010,2 Totaal (=resultaat vóór bestemming)15,3-/- 24,6-/- 15,5-/- 3,5-/- 39,1 Stand per 31 december551,6531,5523,4519,9480,9 Eigen vermogen als percentage balanstotaal71%66%61%58%54%

©Deloitte © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Resultaat en vermogen Resultaatontwikkeling ( x € 1 miljoen)

© 2013 Deloitte The Netherlands Financiële positie Drechtsteden gemeenten per 31 december Bedragen X € AlblasserdamDordrecht Hendrik Ido Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht GR Drechtsteden Algemene reserve Bestemmingsreserves Resultaat na bestemming Totaal % van de balans Voorz. voor risico's etc Egalisatievoorzieningen Voorziening middelen derden Totaal Netto schuld Aantal inwoners Eigen vermogen per inwoner Voorzieningen per inwoner Netto schuld per inwoner Landelijk gemiddelde % van de balans 36 Eigen vermogen per inwoner € Netto schuld per inwoner € 1.424

© 2013 Deloitte The Netherlands Weerstandsvermogen per 31 december Bedragen X € AlblasserdamDordrecht Hendrik Ido Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht GR Drechtsteden Weerstandscapaciteit Risicoprofiel p.m. Ratio WC / RP 2,20,41,72,51,13,0p.m. Weerstandscapaciteit per inwoner Algemene reserve per inwoner Eigen vermogen per inwoner

©Deloitte Waar draait het om? Voorzieningen- niveau Financiële positie Lokale lasten Hier moeten keuzes worden gemaakt 13 Staat onder druk

©Deloitte Sluitende begroting Weerstandscapaciteit Weerstandsvermogen Risico’s Financiële positie EMU-saldo Wet Hof Voor het inzicht zijn meer factoren belangrijk (Stresstest) Financiële positie

©Deloitte Samenvatting uitdaging 15 -Resultaat voor bestemming (excl. Grondexploitaties) structureel sluitend houden -Bezuinigingen -Regeerakkoord vanaf Decentralisaties (jeugdzorg, participatiewet en AWBZ/WMO) -Inzicht in (langjarige toekomstige) ontwikkeling van EMU-saldo en schuldpositie -Beheersen van investeringsprogramma (incl. grondexploitaties) -Normen formuleren (kaders stellen) -Ideaalcomplex van investeringen ontwikkelen 1. Houdt uw begroting onder controle (structureel evenwicht): a. Verwerk verliezen en risico’s b. Schrik niet direct van dalende reserves c. Neem via stappenplan maatregelen om termijn vermogen te versterken Benader de uitdagingen gestructureerd en consequent in twee delen: 1.Begroting 2. EMU-saldo en Schuldpositie 3.Vermogenspositie (weerstandsvermogen) 3. Vermogenspositie beheersen: 2. EMU-saldo en Schuldpositie beheersen:

© 2012 Deloitte The Netherlands (Externe) actuele ontwikkelingen Regeerakkoord PvdA-VVD Wetsvoorstel Wet gemeenschappelijke regelingen -Positie gemeenteraden wordt nadrukkelijker geregeld Aanpassing Besluit begroting en verantwoording (Bbv) -kleine aanpassingen in woorden en teksten -meer aandacht voor structurele mutaties in de reserves -meer aandacht voor incidentele baten en lasten Notities Commissie-BBV -Rechtmatigheids (bestuurs) verklaring door het college van B&W -Materiële vaste activa -Rente -Erfpacht -Verbonden partijen Rapport Ministerie van Infrastructuur inzake grondexploitaties Nieuwe modelverordening voor de financiële verordening (art. 212 Gemeentewet) Plannen voor Vennootschapsbelasting op overheidstaken Decentralisatie van taken (jeugdzorg, arbeidsmarkt en sociale zekerheid, AWBZ) Regionale samenwerking Modernisering bedrijfsvoering (ICT, Lean, horizontaal toezicht) 16

© 2012 Deloitte The Netherlands 1.Verhuurdersheffing. Toezicht houden op financiële positie en investeringsprogramma van woningbouwcorporaties. 2.Gewijzigde Wet Houdbaarheid Overheidsfinanciën (HOF) (23 april 2013) 3.Schatkistbankieren is ingegaan 4.Wet Markt en Overheid. Voor economische activiteiten dienen de integrale kosten doorberekend te worden aan de afnemers van producten en diensten. 5.Decentralisatie participatiewet (niet 1 januari 2014 maar 1 januari 2015) 6.Afschaffen BTW-Compensatiefonds gaat niet door, wel een bezuiniging van € 550 miljoen. 7.Wet bestrijding betalingsachterstand 8.Single Euro Payments Area 9.Revitalisering generiek toezicht. Aanvullende (Externe) actuele ontwikkelingen 17

© 2012 Deloitte The Netherlands © 2010 Deloitte Touche Tohmatsu Vragen ? 18

© 2012 Deloitte The Netherlands © 2009 Deloitte Touche Tohmatsu Bevindingen jaarrekeningcontrole 2012 Gemeente Dordrecht Bijlagen Dordrecht Rein-Aart van Vugt JaapJan Visser 19 Auditcommissie 21 mei 2013

© 2012 Deloitte The Netherlands Met financiële effecten 20 Nieuwe wetgeving Gemeenten Wet Houdbare overheids- financiën (Wet Hof) Wet Markt en Overheid Schatkist- bankieren Aanpassing Besluit begroting en verant- woording (BBV) Wet Bestrijding betalings- achterstand Single Euro Payments Area (SEPA) Vennoot- schaps- belasting Overheids- taken Revita- lisering generiek toezicht Beschermen van bestaande natuurgebieden + € 200 miljoen (provincies) Per inwoner circa: € 74 Sliedrecht: € 1,8 miljoen

© 2012 Deloitte The Netherlands Directe financiële effecten 21 Regeerakkoord Gemeenten Korting algemene uitkering 2015: € 307 miljoen Herindeling, Landsdelen 2015: € 975 miljoen Dualiserings- correctie 2015: € 18 miljoen Niet afschaffen BTW- compensatie- fonds basis € 550 miljoen Decentralisatie huisvesting onderwijs € 256 miljoen Motie Van Haersma Buma € 200 miljoen Beschermen van bestaande natuurgebieden + € 200 miljoen (provincies) Per inwoner circa: € 52 Per inwoner circa: € 72 Regeerakkoord 2013: -/- 2,7% (€ 17 miljard) DNB 2013: -/- 3,5% (€ 22 miljard) CPB /- 3,3% Extra bezuiniging € 5 miljard

© 2012 Deloitte The Netherlands financiële effecten decentralisaties c.a. 22 Regeerakkoord Gemeenten Ondersteuning, begeleiding en verzorging € 1,7 miljard Huishoudelijke zorg WMO € 1,14 miljard Hergebruik scootmobiel/ rolstoel etc. € 50 miljoen Huis- houdelijke dienst- verlening + € 100 miljoen Individuele bijzondere bijstand + € 80 Decentralisatie jeugdzorg additioneel structureel € 150 miljoen Participatie-wet € 1,83 miljard Arbeids- en re-integratie- plicht aange- scherpt € 95 miljoen Het participatie- budget van gemeenten wordt gekort € 96,6 miljoen De Huishoud- uitkerings- toets € 80 miljoen Maatwerk- voorziening voor inkomenssteun aan chronisch zieken en gehandicapten + € 761 miljoen -/- € 1,342 miljard Decentralisatie AWBZ en Jeugdzorg Per inwoner circa: € 213 Per inwoner circa: € 19 Per inwoner circa: € 11 Decentralisatie Participatiewet Per inwoner circa: € 18,35

© 2012 Deloitte The Netherlands Kernpunten Regeerakkoord VVD – PVDA voor het lokaal en midden bestuur (1) 23 Het kabinet streeft naar gemeenten met een minimale omvang van inwoners. De decentralisaties zullen in principe gericht worden op gemeenten (korting oplopend van € 60 miljoen in 2015 tot structureel € 975 miljoen). Korting Algemene Uitkering (trap-op-trap-af) (korting oplopend van € 48 miljoen in 2015 tot structureel € 307 miljoen). Dualiseringscorrectie (minder volksvertegenwoordigers) (structurele korting van € 18 mln. vanaf 2015). Het BTW-compensatiefonds zal niet worden afgeschaft Decentrale overheden gaan in 2013 verplicht schatkistbankieren. Invoering Wet Houdbare Overheidsfinanciën (HOF) gaat door. Jaarrekening gemeente Binnenmaas 14 mei 2013

© 2012 Deloitte The Netherlands Kernpunten Regeerakkoord VVD – PVDA voor het lokaal en midden bestuur (2) 24 De individuele bijzondere bijstand voor daadwerkelijk gemaakte kosten wordt verruimd (extra budget van € 80 miljoen in 2014 en vanaf 2015 structureel € 100 miljoen). Het jeugdzorgbudget, dat per 2015 met een decentralisatie-uitkering naar gemeenten wordt overgeheveld, wordt additioneel verlaagd met € 150 miljoen (met een ingroei in 2015 en 2016 van € 40 miljoen en € 100 miljoen). (Decentralisatie jeugdzorg) Een bedrag van € 256 miljoen. wordt vanaf 2015 structureel uit het Gemeentefonds overgeheveld naar de scholen ten behoeve van hun huisvesting. Gemeenten worden geheel verantwoordelijk voor de activiteiten op het gebied van ondersteuning, begeleiding en verzorging (overheveling gaat gepaard met een efficiencykorting van € 290 miljoen in 2014 oplopend tot structureel € miljoen). (AWBZ naar de WMO) Jaarrekening gemeente Binnenmaas14 mei 2013

© 2012 Deloitte The Netherlands Kernpunten Regeerakkoord VVD – PVDA voor het lokaal en midden bestuur (3) 25 Het beroep op de bestaande huishoudelijke hulp in de WMO wordt voor nieuwe cliënten in 2014 beëindigd. Voor bestaande cliënten gaat de maatregel een jaar later in. Gemeenten behouden 25% van het budget voor een maatwerkvoorziening (korting oplopend in 2014 van € 89 miljoen tot structureel € miljoen). Verplicht hergebruik scootmobiel/rolstoel etc. in de Wmo (korting oplopend in 2015 van € 15 miljoen tot structureel € 50 miljoen). Gemeenten worden verantwoordelijk voor maatwerkvoorziening voor inkomenssteun aan chronisch zieken en gehandicapten (hiervoor komt vanaf 2014 € 100 miljoen oplopend tot structureel € 761 miljoen extra beschikbaar. Tegelijk heeft het Rijk een efficiencykorting geboekt van € miljoen). (AWBZ naar de WMO) Gemeenten kunnen huishoudelijke dienstverlening aanbieden. Hiervoor komt vanaf 2017 € 100 miljoen structureel beschikbaar. Jaarrekening gemeente Woudrichem 13 mei 2013

© 2012 Deloitte The Netherlands Kernpunten Regeerakkoord VVD – PVDA voor het lokaal en midden bestuur (4) 26 Er komt één participatiewet die de Wwb, Wsw en een deel van de Wajong samenvoegt (korting oplopend in 2015 van € 60 miljoen tot structureel € miljoen). De algemene arbeids- en re-integratieplicht in de Bijstand wordt aangescherpt door het gebruik van ontheffingen te beperken (korting oplopend in 2015 van € 13 miljoen tot structureel € 95 miljoen). Het participatiebudget van gemeenten wordt gekort. Dit levert een besparing op van € 38,5 miljoen. In 2015 oplopend naar € 96,6 miljoen in 2017 structureel. De Huishouduitkeringstoets wordt ingevoerd per 1 januari De bijstandsuitkering wordt lager naarmate er meer inwonende volwassenen in een huishouden aanwezig zijn. Hier wordt een besparing van € 80 miljoen mee gerealiseerd. Jaarrekening gemeente Binnenmaas 14 mei 2013