Maandag 14 maart 2011 De omgang met culturele en religieuze diversiteit in het Ottomaanse rijk

Ottomaans rijk (ca ) Kruispunt van culturen Inleiding

Migraties van centraal-Aziatische nomaden Seldsjoeken (11 e eeuw) –1055: verovering Bagdad –1071: slag bij Manzikert ( Byzantijnse rijk) –Seldsjoeken sultanaat van Rûm = Romeinen Ca. 1300: desintegratie Seldsjoekenrijk  o.m. emiraat van Osman profiteert ervan Tussen Oost en West

Ottomanen/Osmanen in Noord-west Anatolië Tussen Oost en West

Contacten met verschillende culturen Byzantijnse rijk (traditie Romeinse Rijk) –Gazi: heilige krijgers christenen Verovering Gallipoli (1354)  prestige + handel –Culturele en politieke uitwisseling huwelijken Osmanen - Byzantijnen –Religieus: dubbele houding Heilige oorlog Christenen als bondgenoten tegen andere moslim emiraten Tussen Oost en West

Eind veertiende eeuw: W-Anatolië + zuiden van Oost-Europa (Servië en Kosovo) 1389: slag op het Merelveld (Kossovopolje) –Overwinning op christenen –Dood sultan Murad I –Rem opmars Ottomanen 15 eeuw: Mongoolse invasie: voortbestaan Ottomanen hangt aan een zijden draadje Tussen Oost en West

Mongools Il-Khanaat: Timour Leng ( ) Na dood Timour Leng islamitische dynastieën –Ottomanen (Klein-Azië) –Safaviden (Perzië: W-Iran, Irak en Azerbeidjan) –Mogols (India) Tussen Oost en West

Politiek/militair: nieuwe bestuursprincipes –Devshirme: christelijke slaven  geïslamiseerd Ambtenaren Soldaten = JANITSAREN (‘nieuwe troepen’): elitetroepen van de sultan Turkse cavelarie (Sipahi: beloond met land en belastingen: timar) Religie en bestuur vallen niet volledig samen –soennieten + varianten (derwisjen) –Islamwet + decreten sultan Tussen Oost en West

Militaire overwinningen –Murad II (1 e helft 15 e eeuw) (Donau tot Centraal-Azië) Ottomaans rijk transcontinentaal –Mehmet II: verovering Constantinopel/Istanbul (1453) Rituele plundering en naamswijziging Hagia Sophia  moskee Smeltkroes van talen, religies en culturen  bv hof sultan sultan neemt titel aan van Kayser-i Rûm = Romeins keizer inwoners van Rûm: mensen van diverse oorsprong, vaak bekeerlingen tot islam en wonend onder de Ottomanen Tussen Oost en West

na 1453 anti-Turkse hysterie in christendom liederen, gedichten, pamfletten, vastenavondspelen... Turken politiek en religieus gevaar maar: evenzeer fascinatie en exploratie Tussen Oost en West

Hof Ottomaanse sultan (interculturaliteit) –Vrouwenroof (Centraal-Azië) –Polygamie (islam) –Concubines (Perzië) –Huwelijksallianties (Byzantijns) –Vrouwen buiten eigen stam –Opvolging: ‘survival of the fittest’ –17 de eeuw: grote rol valide sultan: haremvrouw met de sterkste positie, als moeder van sultan grote invloed Tussen Oost en West

Roxelane, dochter van ortodoxe priester uit Ruthenië, Oekraïne gevangen genomen en slavin in de harem concubine van Suleiman als ze zwanger wordt, zou ze moeten vertrekken uit de harem, maar Suleiman huwt haar

Sultan Selim ( ) –Veroveringen in Arabische wereld Perzië: sjiitische Safaviden : onderwerping Mameloeken (Syrië, Palestina, Egypte, Arabisch schiereiland) + verovering Mekka en Medina –Bestuur: samenspel van lokale potentaten en vanuit Istanbul afgevaardigde leiders –Decentralisatie Een vroegmodern wereldrijk

Sultan Suleiman ( ) de Prachtlievende, de Wetgever, de Grote: hoogtepunt Politiek –Verovering Belgrado, Hongarije, Rhodos (1529: Wenen) –Zeemacht (verslaan Mameloekenvloot; Barbarossa: Tunis en Algiers) –Azië: verovering Bagdad (1534); Jemen en Aden –Sultan: spirituele (kalief) en wetgevende autoriteit –Lokale autonomie (bv Bey in Tunis/Algiers) –Belastingen –Flexibiliteit Een vroegmodern wereldrijk

Cultureel –Codificatie van het recht (Wetgevende) Invloed westen: verschriftelijking wetgeving Invloed oosten: wetten van de sultan –Patronage, hofceremonieel, publiek vertoon (Prachtlievende) Invloed westen: kroon, scepter, troon (opvolgers Romeinen) Renaissancevorsten en Mogols Een vroegmodern wereldrijk

Religieus: mix van religies –Christenen: vnl grieks-orthodoxe –Joden (na 1492)  Statuut van dhimmi (beschermde volkeren): godsdienstvrijheid, eigen taal en recht in ruil voor jizya (religieuze belasting) (vgl. Al-Andalus) –Soefisme: mystieke islam (derwisjen) Een vroegmodern wereldrijk Millet = religieuze gemeenschappen

Religieus: pragmatisme –Belastingen + slaven –Devshirme gebaseerd op Kapikulu: interculturaliteit Islam: verbod op moslimslaven (° 8 e eeuw) Midden-oosterse traditie  devshirme  loyaliteit  Janitsaren  Ambtenaren (viziers), eunuchen Een vroegmodern wereldrijk Sociale mobiliteit!

Belang van migranten –Grieken: zeelui –Armeniërs: internationale handelaars (Safaviden en Indië) –Joden: textiel –Moslims: landbouw –Zwarte slaven in paleis en harem Een vroegmodern wereldrijk

–staatsfunctionarissen loyaal aan een dynastie (en niet aan een grondgebied) bv. Christophe de Roggendorf (1510-na 1585), Oostenrijks edelman, werkt eerst voor Karel V, dan voor Suleiman, maar wil zich niet tot islam bekeren en terug naar christenen, waar in dienst van Franse koningen Een vroegmodern wereldrijk

Humanistische bewondering: Georgius de Hungaria (15 de eeuw), slaaf bij Ottomanen in 1438, wou zich bekeren tot islam, maar blijft christen, in Tractatus de moribus ( ) bewondering voor Ottomanen Ghislain Ogier van Boesbeke, ambassade Porte 1555 Latijnse brieven ( ): meer retorisch genre dan ooggetuigeverslag Humanistische afkeer: Erasmus: Turkengevaar Een vroegmodern wereldrijk

Pieter Coecke van Aelst ( ), in 1533 een jaar naar Constantinopel in mislukte poging om tapijten te slijten maakt tekeningen over Constantinopel; 7 panorama's documenteert antieke Oudheid en Byzantium vermengt dit met informatie over levenswijze Turken zowel historia als chorografie (stadszicht) boek met houtsneden naar zijn tekeningen na zijn dood waarschijnlijk gepubliceerd door zijn weduwe, Mayken Verhulst, Les Moeurs et Fachom des Turcs (1453) Een vroegmodern wereldrijk

optocht van sultan Suleiman door de Hippodroom in Constantinopel

Een vroegmodern wereldrijk Pieter Coecke van Aelst, Les Moeurs et fachom de faire des Turcs, houtsnede, detail: Turken eten en drinken

sultan Suleiman janitsarenkok Deen Melchior Lorichs in gevolg gezantschap Ogier Ghislain van Boesbeke, naar de Porte, Maakt tekeningen over Constantinopel en de Turken uiteindelijk 128 gravures over Ottomanen Ali Pasha moskee

culturele uitstraling Ottomanen: –tulpenbollen geïntroduceerd door Ghislain Ogier van Boesbeek in Wenen 1562 eerste tulpenbollen in Antwerpen 1593 Clusius in Hortus botanicus Leiden speculatie tulpenbollen als investering –Syriërs bouwen koffiehuizen in Istanbul in 16 de eeuw Venetië en van daaruit Europa Een vroegmodern wereldrijk

17 e eeuw: decentralisering –Slag bij Lepanto (1571): nederlaag tg. Habsburgers –Militarisering Huurtroepen ° lokale heersers met legers en lokale belastingheffing –Ca. 1600: opstanden in Anatolië (Aleppo) –Discours van verval –Izmir: belangrijk handelscentrum –Uitholling macht sultan (haremtwisten) –Wel nog binding via janitsaren en huwelijkspolitiek Een vroegmodern wereldrijk

diplomatieke contacten 16 de eeuw Genua (< 15 de eeuw) Venetië (< 15 de eeuw) Habsburg Valois Tudor Oranje 17 de eeuw Pools-Litouwse Unie Republiek Mogols Safaviden Engeland Frankrijk Venetië

diplomatie als instelling –Vrijhandel: Galatawijk (christelijke handelaars en diplomaten) –Principe van extraterritorialiteit –Diplomatieke contacten: gezag sultan –rol van dragomans: vertalers –christelijke diplomatie: scholing en voorbereiding diplomatieke missie eigen vertalers contactroute via Adriatische zee Diplomatie

grote dragoman: –de facto ambassadeurs van de sultan –Latijns turchimanus sinds j –Italiaans dragoman vanaf einde 15 de eeuw –in 16 de eeuw vaak gevangenen en bekeerden bv. Yunus Bey, uit Venetiaanse stad, Ahmed (Weense Heinz Tulman), Ibrahim Bey (Pool Joachim Strasz) –vanaf midden 17 de eeuw leden van Griekse families uit de wijk Phanar in Istanbul, vandaar Phanarioten Diplomatie

dragoman: –vertalers voor ambassadeurs –uit Latijnse, christelijke wijk Pera in Istanbul –bv. dragoman voor Venetiaanse bailo –17 de eeuw: endogame groep met eigen codes –in Venetië als enige Italiaanse staat Publieke Dragoman met kennis over Ottomanen –werken voor beide zijden of voor één zijde –gewantrouwd; eigen vertalers nodig? –politiek en handel Diplomatie

oktober 1566: sultan Soleiman belooft Nederlandse protestanten in Antwerpen militaire en financiële steun liever Turks dan Paaps door dood Soleiman vallen contacten stil vanaf 1568 nieuwe contacten Oranje en sultan Selim II : beperkte militaire hulp Ottomanen in Antwerpen en Nederlanders in Constantinopel vanaf 1612 Republiek handelsprivileges bij de Porte Cornelis Haga eerste ambassadeur Republiek Ottomanen en de Lage Landen

audiënties door de sultan belang van protocol en ritueel centrale rol Topkapi paleis en verschillende binnenplaatsen in het paleis Diplomatie

Jean-Baptiste Vanmour ( ), Ontvangst van de Franse ambassadeur, burggraaf d'Andrezel, door sultan Ahmed III, 17 oktober 1724, in Constantinopel : audiëntie door de sultan

Ottomaanse school, ontvangst aan het hof van sultan Selim III ( ) in het Topkapi paleis

Fondaco dei Turchi vanaf 1621 aan Grande Canale in Venetië huis voor Ottomaans-moslim handelaars handelsprivileges Nederlanders, Engelsen, Fransen in steden Anatolië: relatieve autonomie tov centrale gezag in Istanbul Handel en diplomatie

bestaanscrisis? Militaire nederlagen (1683: mislukt beleg Wenen) Fascinatie voor westerse cultuur (Tulpenperiode: ) Turchi, vanaf einde 18 de eeuw: Orientali als categorie Turks/ Oriëntaals: exotisch-erotisch// gebrek aan Verlichting 18 de en 19 de eeuw: decentralisering –Gebiedsverlies (Hongarije, Transsylvanië, Kroatië, Slovenië, Azerbeidjan, Georgië) –Egypte (1798: Napoleon)  19 e eeuw: opnieuw tribuut Een vroegmodern wereldrijk

…als overlevingsstrategie –18 e eeuw: provincialisme, maar grote loyaliteit! (bv. Mameloeken) –Janitsaren: erfelijk  bemiddelaars van politieke macht, invloed aan hof –Ca. 1800: religieus antwoord van de Wahabieten Conservatieve hervormingsbeweging Samen met Saoedi’s  verovering Mekka en Medina  als tegenreactie profileert de Ottomaanse sultan zich als kalief = leider van de gelovigen Een vroegmodern wereldrijk

19 e eeuw: toenemende invloed westen > 1826: Tanzimat (herordening) van Ottomaanse openbare leven Ottomaanse rijk verbrokkelt door –Interne opstanden (Servië, Griekenland) –Effecten globalisering (koloniale imperia van Britten, Fransen, Duitsers) 1869: Suezkanaal (Egypte onder controle Gr.-Br.) Ottomanen: buffer tegen Russen (Krimoorlog) Globalisering vanaf 19 e eeuw

Westers gelijkheidsdiscours  privileges voor moslims verdwijnen (symbool Fez) De facto ongelijkheid in maatschappij –Bedrijven: buitenlanders (top), christenen (middenkader), arbeiders (moslims) Istanbul spiegelt zich aan Parijse mode (openbaar vermaak naar westerse normen) Roep om democratie en stemrecht (Jong-Turken) Globalisering vanaf 19 e eeuw