© 2008 Universitair Ziekenhuis Gent1 HET LAGERE SCHOOLKIND DEEL 2: SCREENING VAN GEDRAGS- EN EMOTIONELE PROBLEMEN Opleiding Jeugdgezondheiszorg Prof. Eline Van Hoecke Medische Psychologie Kinderen en Jongeren UZ Gent 11 maart 2016

22 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent OVERZICHT 1.Algemene assessment van probleemgedrag 1.1. Categoriale benadering 1.2. Dimensionele benadering 2. Diagnostiek bij kinderen met ADHD 3. Psychodiagnostiek bij enuresis en blaasfunctiestoornissen 4. Psychodiagnostiek bij slaapproblemen

33 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1. Algemene assessment van probleemgedrag

44 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Casus 1: Jordy Jordy is zes jaar oud en zit in het eerste leerjaar. Al vanaf de eerste kleuterklas liepen de contacten met de juf en de kinderen moeilijk: hij was altijd erg druk, trok zich niets aan van zijn omgeving, en deed waar hij zelf zin in had, zelfs tegen de uitdrukkelijke opdracht van de juf in. Sinds hij in het eerste leerjaar zit, vertoont hij in de klas plots woede-uitbarstingen en valt hij het jongetje dat naast hem op de bank zit aan. Zijn ouders beweren dat er thuis geen problemen zijn. De leerkracht zit met de handen in het haar.

55 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Casus 2: Goran Goran is 10 en is nog steeds niet zindelijk. Het lijkt wel alsof hij er plezier in heeft om zijn stoelgang net voor het verplichte toiletmoment te laten komen. De kinderen in de klas zijn bang van hem, omdat hij hen vaak pijn doet en heel veel pest. Thuis vindt mama vaak speelgoed terug in zijn tasje dat later van andere kinderen blijkt te zijn. Tot vorige week hadden ze thuis goudvissen, maar Goran heeft ze uit de visbokaal genomen om te kijken hoe ze stikken.

66 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Conceptafbakening: begrippenkader Gedragsprobleem O.a. druk gedrag, opstandig gedrag, agressief gedrag, vijandig gedrag, antisociaal gedrag en delinquent gedrag Geen diagnose, meer een symptoom! Gedragsstoornis Als symptoom gedragsproblemen, kaderend bnn ofwel een oppositioneel opstandige gedragsstoornis ofwel een antisociale gedragsstoornis ODD: oppositioneel opstandige gedragsstoornis (DSM-V- criteria cfr ICD-9) Verliest vaak zijn of haar kalmte Zich bijna nooit aan regels houden Verzet tegen de vragen en opdrachten van volwassenen

77 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Conceptafbakening: begrippenkader Gedragsstoornis CD: antisociale gedragsstoornis Antisociale gedragsproblemen o.a. agressie naar mensen of dieren, vernieling van eigendom, onbetrouwbaarheid of diefstal, ernstige schendingen van regels,… DSM-V- criteria ADHD wordt niet beschouwd als een gedragsstoornis, wel een neurobiologische ontwikkelingsstoornis

88 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent

Categoriale benadering (DSM-IV) = Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (APA, 1994) # diagnostische instrument = classificatiesysteem (5 assen) As I = klinische stoornissen (of syndromen) As II = persoonlijkheidsstoornissen As III = lichamelijke ziekten en aandoeningen As IV = psychosociale moeilijkheden en omgevingsfactoren As V = Global Assessment of Functioning (GAF)

10 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent pag assen? → DSM-5: ‘secties’ (multi-axiaal systeem verlaten)  Sectie I (kritische verhandeling ontstaan en (on)zin DSM-5)  Sectie II = ‘body’ met 20 stoornisgroepen (en andere klinische condities met codering), terugdringen NOS  Sectie III (ernstscores en nieuwe modellen, bv. PHS) ~ meer dimensionele benadering en ontwikkelingsperspectief  Sectie IV = appendix (wijzigingen t.a.v. DSM-IV, vergelijking met ICD-9, culturele definiëring distress)

11 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.1. Categoriale benadering (DSM-V)  Gebaseerd op afspraken tussen specialisten  Observatie van waarneembare symptomen  Bepaalde combinatie van klachten stoornis: Ja/Nee vb. gedragsstoornis:  3/15 symptomen  Belangrijke vraag: lijdt dit kind (en zijn gezin) onder de stoornis ? (cfr. As V)  Co-morbiditeit: frequent bij kinderen

12 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.1. Categoriale benadering (DSM-V)  Diagnostisch interview  Gestandardiseerd vragen  Gebaseerd op DSM-classificaties  Vb.1: Diagnostic Interview Schedule of Children (DISC)  Vb.2: Amsterdams Diagnostisch Interview voor Kinderen en Adolescenten (ADIKA)

13 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Bepaald kenmerk meten (vb. IQ, gedragingen,..)  Vergelijking met leeftijdsgenoten  Meer of minder psychische problemen  Cut-offs: percentielscores ( categorie)  Vb.1: Child Behavior Checklist (CBCL)  Vb.2: Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor kinderen (HiPIC)

14 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Child Behavior Checklist (CBCL; Achenbach, 1999) = Gedragsbeoordelingsvragenlijst (Verhulst, 1998)  Subschalen 1. Teruggetrokken 2. Lichamelijke klachten INTERNALISEREND 3. Angstig/depressief 4. Denkproblemen 5. Sociale problemen 6. Aandachtsproblemen 7. Delinquent gedrag 8. Agressief gedrag EXTERNALISEREND

15 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Child Behavior Cheklist (CBCL)  120 items  Leeftijdscategorieën: 1,5 – 5 jaar / 6 – 18 jaar / > 18 jaar  Multi-informant: Ouder (CBCL) / leerkracht (Teacher Report Form; TRF) / jongeren (vanaf 11j; Youth Self Report (YSR))  T-scores (M = 50; SD = 10): T-score  67 = sub-klinisch T-score  70 = klinisch

16 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Voordelen CBCL: Sluit beter aan bij ontwikkelingspsychopathologie Vragenlijstmethode sluit beter aan bij snel wisselende en verder ontwikkelende vaardigheden bij kinderen Geen harde criteria voor psychische stoornissen Wat is ‘normaal’ en ‘abnormaal’ ? vb. druk gedrag Wie beoordeelt ?

17 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Nadelen CBCL: Enkel internaliserende / externaliserende problemen Geen oog voor zeldzame stoornissen vb. autisme, encopresis, selectief mutisme,…  Voordeel DSM-IV Wereldwijde communicatie tussen hulpverleners

18 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999)  Gebaseerd op de Big Five of het VijfFactorenModel (VFM; Costa & Mc Crae, 1992)  6-12 jaar: structuur vrije ouderlijke beschrijvingen  5 factoren: Extraversie Welwillendheid Consciëntieusheid 18 facetten Neuroticisme Vindingrijkheid  Stanine-scores (gem = 5; SD = 2)

19 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999)  VFM = representatie vd normale variatie aan persoonlijkheidsverschillen  Dimensionele benadering = extreme variant vd normale persoonlijkheid  Onderzoek structuur maladadptieve trekken en hun relatie tot adaptieve trekken  Vakgroep Ontwikkelings- en Persoonlijkheids- psychologie (UGent; Mervielde, De Fruyt, De Clercq, Van Leeuwen,…)

20 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 1.2. Dimensionele benadering  Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999)  Substantiële correlaties tussen HiPIC-CBCL  HiPIC CBCL  neuroticisme  extraversie  welwillendheid  consciëntieusheid  welwillendheid  consciëntieusheid INTERNALISEREND EXTERNALISEREND

21 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent HiPICCBCL E Verlegenheid Expressivtiteit Optimisme Energie Intern. Teruggetrokken Lichamelijke klachten Angstig/depressief W Egocentrisme Irritabiliteit Gehoorzaamheid Dominantie Altruïsme Extern. Delinquent gedrag Agressief gedrag C Prestatiemotivatie Orderlijkheid Concentratie Doorzettings- vermogen Denkproblemen55

22 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent HiPICCBCL N Angst Zelfvertrouwen 7272 Sociale problemen 65 V Creativiteit Nieuwsgierigheid Intellect Aandachtsproblemen60 Totale probleemscore 70 Noot: E = Extraversie; W = Welwillendheid; C = Consciëntieusheid; N = Neuroticisme; V = Vindingrijkheid CBCL: T-score: gem. = 50; SD = 10;  67 = sub-klinisch;  70 = klinisch HiPIC: Stanine: gem. = 5; SD = 2

23 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent 2. Diagnostiek bij ADHD

24 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  DSM-V: 3 subtypes Onoplettendheidstype Hyperactief-impulsieve type Gecombineerde type  Co-morbiditeit is mogelijk  Onoplettend type:  zelfwaardering,  sociale problemen en  problemen met schoowerk  Hyperactieve-impulsieve type:  externaliserende gedragsproblemen en voorloper vh gecombineerde type

25 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  Diagnosestelling is een complex gebeuren  Geen objectief meetinstrument  Gedragsdiagnose gebaseerd op subjectieve rapportage ouders / LK + gedragsobservatie  Wat is ‘normaal’ en ‘abnormaal’ ?  Hoge comorbiditeit met CD en ODD (42.2 % %)  Comorbiditeit met internaliserende problemen (13 % %)  Comorbiditeit met specifieke leerstoornissen + GTS

26 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  Aanwezigheid symptomen in min. 2 settings  Invloed van omgevingsinvloeden multi-method (interview, gedragsvragenlijsten, neuropsychologische testing, gedragsobservatie,…) multi-informant (ouders, leerkracht, hulpverlener,…)

27 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  Diagnostic Interview Schedule for Children (DISC-R; Ferdinand & van der Ende, 1998) ADHD, CD en ODD  Ouders:  psychosociaal dysfunctioneren overraportering vh probleemgedrag  Leerkracht: negatief halo-effect  Kind: onbetrouwbare informatie

28 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  Gedragsvragenlijsten  CBCL-aandachtsproblemen: cut-off score 60  ADHD-vragenlijst (AVL; Scholte & van der Ploeg, 1998) 8 items; 4-18 jaar  Vragenlijst voor Gedragsproblemen voor Kinderen (VvGK; Oosterlaan, scheres, Antrop, et al., 2000) ADHD-onoplettendheidstype: 9 items ADHD-hyperactief/impulsief type: 9 items CD (Conduct Disorder): 16 items ODD (Oppositioneel Defiant Disorder): 8 items 6-12 jaar; versie ouders - leerkracht Vlaamse + Nederlandse normen

29 © 2008 Universitair Ziekenhuis Gent Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD)  Testonderzoek:  Intellingentie-onderzoek (WISC-R; VIQ / PIQ / TIQ)  Neuropsychologische testing (TEACH, complexe figuren van Rey, STROOP Kleur Woord Test,…)  Observationeel onderzoek:  Direct Observation Form (DOF; Achenbach, 1986)  96 items