Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels geïnspireerd godsdienstonderwijs Prof. Dr. Reimund Bieringer (Onderzoekseenheid.

Presentatie over: "Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels geïnspireerd godsdienstonderwijs Prof. Dr. Reimund Bieringer (Onderzoekseenheid."— Transcript van de presentatie:

1 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels geïnspireerd godsdienstonderwijs Prof. Dr. Reimund Bieringer (Onderzoekseenheid Bijbelwetenschap, K.U. Leuven) Prof. dr. Didier Pollefeyt (Centrum Academische Lerarenopleiding, K.U. Leuven) Antwerpen, DSKO, maandag 12 november 2007, 14-17 uur (RB) Gent, PEDIC, woensdag, 12 december 2007, 9-12 uur (RB) Mechelen, DPB, dinsdag, 15 januari 2008, 13.30-16.30 uur (DP) Brugge, DPC, woensdag, 5 maart 2008, 9.30-12.30 uur (DP)

2 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel communiceren  Theologisch is er geen alternatief om de bijbelse boodschap vandaag te communiceren dan aan de hand van de bijbel. Evenals het jodendom is het christendom een religie van het boek, waarin God tot de mensen spreekt via bemiddeling van het Woord. De toekomst van een godsdienstonderricht dat zich nog christelijk wil noemen, staat of valt met haar vermogen om de bijbelse boodschap naar vandaag toe te communiceren.

3 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel communiceren  In het werken met de bijbel krijgt men als begeleider al snel bepaalde problematische bijbelpassages voor de voeten geworpen. Als de bijbel tot deze selectie van passages verengd wordt, wordt het moeilijk haalbaar om nog met de bijbel te werken. Wanneer wij in de brief aan de Hebreeën lezen dat ‘wie zich niet stoort aan de wet van Mozes, op de getuigenis van twee of drie personen zonder pardon ter dood gebracht [wordt]’ (Hebr 10,28), dan is de reactie algauw geformuleerd: ‘wat een wrede God, wat een ongenuanceerd oordeel’. Als we in de eerste brief aan de Korintiërs lezen: ‘Christus [is] het hoofd van iedere man, maar de man het hoofd van de vrouw, en God het hoofd van Christus’ (1 Kor 11,3), dan zal iemand algauw opmerken: ‘Volkomen onaanvaardbaar’ en zullen anderen met instemming knikken.

4 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Structuur van de presentatie Verschillende manieren om de bijbel te lezen: 1.Bijbels fundamentalisme 2.Wetenschappelijk fundamentalisme 3.De bijbel als ethisch receptenboek 4.De bijbel in een digitaal tijdperk 5.Remedies voor bijbelmoeheid: de toekomst van de bijbel 6.Toepassing: Tweede Testament: de parabel van de arbeiders van het elfde uur

5 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme Fundamentalistische bijbellezingen gaan ervan uit dat de bijbel als het woord van God, geïnspireerd en vrij van fouten, tot in de kleinste details letterlijk gelezen en verstaan dient te worden. Bijbels fundamentalisme weigert de idee dat het woord van God is uitgedrukt door mensen die slechts beperkte mogelijkheden en bronnen hadden. De bijbel wordt behandeld als een boek dat woord voor woord door God gedicteerd werd.

6 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme Gevolgen: 1. Helaas hebben veel mensen nooit een andere lezing van de bijbel leren kennen dan een fundamentalistische lezing. Dit leidt bij veel weldenkende mensen tot een afkerigheid ten aanzien van de bijbel. Het verwerpen van fundamentalisme en van de bijbel gebeuren dikwijls in één beweging. De toenemende complexiteit van de postmoderne wereld dreigt ons meer en meer te verwijderen van de wereld van de bijbel.

7 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme 2. Het ‘harde fundamentalisme’: Vaak worden bepaalde bijbelse teksten onkritisch gelezen om aldus bepaalde (discriminerende) politieke ideeën en sociale (wan)toestanden, zoals racisme, antisemitisme of discriminatie van vrouwen in stand te houden en zelfs te legitimeren. Soms gaat men de bijbel ook letterlijk lezen om bepaalde ethische wantoestanden aan de kaak te stellen (bijvoorbeeld: oorsprong van creationisme).

8 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme 3. Het ‘milde bijbelfundamentalisme’: Hoe vaak horen we niet (geïsoleerde) bijbelse zinsneden geciteerd (‘de bijbel zegt toch dat …’) die dan impliciet als onbetwistbaar argument naar voren worden geschoven om een bepaald geloofsinzicht te bevestigen of te ontkrachten. Ook hier is een (milde) vorm van fundamentalisme aan het werk waaraan wij misschien allemaal wel schuldig zijn, omdat elk van ons af en toe de neiging heeft om op die manier te redeneren, tenminste als dit past in de gedachten die we willen verdedigen. Zonder het te beseffen zijn we allemaal wel eens ‘anonieme fundamentalisten’.

9 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme Andere gevolgen: 4. Relativisme: het ‘milde fundamentalisme’ kan gemakkelijk en snel omslaan in relativisme (‘met de bijbel kan je alles – en dus niks – doen’). Het lijkt ons daarom niet opportuun om in dergelijke situaties te reageren met het aangeven van een bijbels tegencitaat, want op die manier blijft men in feite gevangen in hetzelfde fundamentalistische argumentatieschema. Het fundamentalisme wordt erdoor gelegitimeerd en dit veroorzaakt vaak een totaal omgekeerde reactie.

10 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels fundamentalisme Elke gelovige staat ontwikkelingspsychologisch voor de opdracht om op een bepaald moment afscheid te nemen van een letterlijk verstaan van de bijbel of voor de neiging om samen met een puur letterlijk verstaan van de bijbel ook het geloof te verwerpen. Een discussie in de klas over de betekenis van de bijbel is in die zin niet noodzakelijk een symptoom van de crisis van het gebruik van de bijbel in het godsdienstonderwijs, maar ook een kans om met jonge mensen telkens opnieuw de weg te gaan naar een volwassen omgang met de bijbel, hoe vermoeiend het vaak ook is om de weg die men zelf (reeds lang geleden) is gegaan, telkens opnieuw met andere leerlingen te moeten hernemen.

11 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Historisch-kritische methode Het anti-gif tegen het bijbels fundamentalisme is ongetwijfeld de integratie van de historisch-kritische methode zowel in het bijbelonderzoek als in het bijbelonderricht. De historisch-kritische methode benadert de bijbel met wetenschappelijke methodes als een historisch boek.

12 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Historisch-kritische methode De Heilige Schrift is het woord van God in menselijke taal. Zij is in al haar onderdelen geschreven door menselijke auteurs die leefden in verschillende landschappen, en verschillende bronnen en taalvormen hanteerden. Zij is aan ons overgeleverd in verschillende varianten en talen.

13 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Historisch-kritische methode  De historisch-kritische methode kan er ons voor behoeden om te snel onze eigen problematiek terug te projecteren in de bijbel en dwingt ons af te stappen van de idee dat de bijbelteksten automatisch in overeenstemming te brengen zijn met ons levensgevoel. De tekst biedt zo ook altijd weerwerk, zodat het niet zo gemakkelijk is om de bijbelse teksten in de eigen individuele of politieke wereld te integreren.  Anders gezegd, deze methode creëert een afstand tussen toen en nu, tussen de bijbelse context en onze context.

14 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Historisch-kritische methode Een belangrijk opzet van de historisch-kritische methode is om ondanks en doorheen het geconstrueerde karakter van de bijbel terug te grijpen naar de historische kern, naar datgene wat door Jezus gezegd is geweest (ipsissima verba), of er toch zo dicht mogelijk tegen komt.

15 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme Hier schuilt het gevaar van een soort ‘wetenschappelijk fundamentalisme’. Dit fundamentalisme is ingegeven door de gedachte dat wat Jezus gedaan heeft, gereconstrueerd moet en kan worden, waardoor interpretatie als het ware overbodig wordt. Men volgt niet de Bijbel als dusdanig letterlijk, maar wat men als de ipsissima verba van Jezus reconstrueert.

16 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme Kritiek: Toch moet ook de historisch-kritische methode vaststellen dat uiteindelijk de historische kern van de bijbel feitelijk en zelfs principieel niet-reconstrueerbaar is en ongrijpbaar blijft. De reconstructie van de aardse Jezus altijd getekend door de hand en de geest van diegene die reconstrueert: de aardse Jezus die men op het spoor komt, toont altijd de gelaatstrekken van diegene die hem beschrijft.

17 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme Wat de aardse Jezus gezegd heeft, wordt letterlijk aanvaard, wat daarna is geschreven wordt als niet of minder waardevol beschouwd.

18 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme Bij deze methode wordt de waarheid in het verleden gezocht. Het probleem is echter dat zelfs al zouden we Jezus perfect kunnen reconstrueren, we dan nog niet het gevondene zonder meer zouden kunnen overzetten naar vandaag.

19 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme  Wie zich blindstaart op de aardse Jezus, gelooft niet in de verrezen Christus noch in de Heilige Geest en verwaarloost de betekenis van Kerk en traditie.  De bijbel is meer dan een historisch boek  De historisch kritische methode slaat soms om in een cynische houding: de exegeet als de gevangene van de gevangenis die hijzelf gebouwd heeft

20 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Wetenschappelijk fundamentalisme  Bijbelonderwijs moet niet alleen handelen over de bijbel, maar moet ook gebeuren vanuit de bijbel (zie: leerplan r.k.- godsdienst). Om het bijbelfundamentalisme te bekampen zal het zeker belangrijk zijn dat mensen de historische achtergrond, de context en de literaire genres van de bijbelteksten leren kennen.

21 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? In de bijbelinitiatie van kinderen wordt de bijbel voorgesteld als een ‘heilig boek’ waarin alles perfect in orde is. Er wordt dikwijls de indruk gewekt dat de bijbel een mooie soms strenge, soms romantische ethische boodschap zou hebben.

22 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch recpetenboek? Reductie tot ethiek: Een belangrijk gevolg van deze selectieve bijbelomgang is de reductie van de joodse en christelijke traditie tot ethiek, waarbij de verhalen die eerder spreken van de ontmoeting met God haast niet meer worden besproken.

23 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? Hoewel een dergelijke constructie van een impliciete canon in de canon van bijbelse teksten wel tot verdieping kan leiden, riskeert men op deze wijze wel ook bijbelmoeheid in de hand te werken.

24 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? Gevolgen: Wanneer men de bijbel aan jongeren voorhoudt als een vlekkeloze morele spiegel, dan moet men niet verwonderd zijn dat zij op een gegeven moment hun eigen onvolmaaktheid proberen te verbergen door die ook in de bijbel aan te tonen. Jongeren kunnen dan keihard zijn in het naar voren halen van interne ethische inconsistenties en tegenstellingen tussen bijbelse passages of van immorele en vandaag volstrekt onaanvaardbare ideeën en praktijken.

25 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek?  Dikwijls wordt op die kritieken gereageerd door de bijbel ter hulp te snellen, door bepaalde problematische bijbelpassages via allerhande ingewikkelde exegetische strategieën weg te verklaren vanuit een soort apologetische opstelling in de zin van ‘de bijbel heeft toch gelijk’. Wanneer dergelijke verklaringen op die manier de prima facie betekenis van een tekst te snel ter zijde schuiven, of voorbij gaan aan de reële destructieve werkingsgeschiedenis van een tekst, zijn deze strategieën eerder contraproductief dan vruchtbaar.

26 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek?  Godsdienstpedagogisch gezien is een ‘resistant reading’ van de tekst even waardevol en leerzaam als een beamende lectuur van een bijbelpassage.

27 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? De bijbel wordt dan een boek waar God door alle dingen heen spreekt, waarin de hele wereld metafoor wordt, waarin mensen ervaren dat ondanks hun zondigheid God aanwezig kan zijn in hun leven en waar God zelf soms op een problematische wijze ter sprake komt (God die straft, die vernedert, die oorlog voert, die steden vernietigt, die geweld eist, etc.).

28 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? Een ‘multidirectionele lezing’ van een bijbelverhaal kan een hulp zijn om de condition humaine en het werkzame Godsbeeld, weerspiegeld in de tekst, op het spoor te komen. Het bijbelverhaal wordt dan niet alleen vanuit één, cultuurhistorisch gecanoniseerd perspectief bekeken, maar vanuit meerdere perspectieven en actoren van het verhaal. Dit is op z’n beurt maar mogelijk wanneer men de interne ethische en religieuze pluraliteit van de bijbelse boodschap erkent, tot zijn recht laat komen en positief bevestigt.

29 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? Gevaren van een reductie van bijbelverhalen tot ethiek: In deze context moeten we wijzen op de gevaren van ‘functionalisering van de bijbel’ in de geloofsopvoeding. De bijbeltekst wordt dan tot buikspreker gemaakt van onze op voorhand vastgelegde opvattingen. Er wordt weinig rekening gehouden met het grotere kader waarbinnen deze passage functioneert en de eigenlijke betekenis van de tekst komt dikwijls niet tot zijn recht.

30 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel als ethisch receptenboek? Gevaren van een reductie van bijbelverhalen tot ethiek: Deze functionalisering kan bijdragen tot een veel te sterk door onze pedagogische strategieën en theologische posities gestuurde lezing van een bepaalde bijbeltekst, terwijl we nog onvoldoende toekomen aan de affectieve en dieptepsychologische onderlagen van de verhaaltekst die jongeren vaak veel dieper raken dan wij doorgaans beseffen en die in hun beleving de tekst een veel complexere en rijkere betekenis geven dan wat pedagogisch en theologisch voorgeprogrammeerd kan worden.

31 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel in een digitaal tijdperk Buiten de bijbel om is vandaag een medium ontstaan dat technische mogelijkheden biedt tot het dynamiseren van de omgang met allerhande teksten, ook bijbelse teksten. Specialisten zijn van oordeel dat deze overgang even grote verschuivingen zal teweeg brengen als de overgang van de mondelinge traditie naar het geschreven woord en van het geschreven naar het gedrukte woord. Er is immers een heel groot verschil tussen het lezen van een boek en het lezen van een tekst in een geïntegreerde, interactieve en virtuele elektronische omgeving.

32 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel in een digitaal tijdperk De lezer kan in een elektronische omgeving op een zeer vlotte en wendbare wijze vele verschillende leespaden in de teksten trekken. Hierdoor wordt de verantwoordelijkheid en de creativiteit van de lezer sterk verhoogd in vergelijking met het hanteren van een gedrukte versie van een tekst. Anders gezegd, de vingertoppen van de eindgebruiker zijn bij een elektronische leescontext veel invloedrijker dan bij de klassieke lezing, waar de vinger slechts diende om het blad om te slaan of om te bladeren in het (bijbel)boek.

33 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel in een digtaal tijdperk De virtuele wereld maakt van elke lezer ook een schrijver en elke schrijver wordt ook een lezer. Alle lezers moeten zich in een virtuele wereld nog meer bewust zijn dat niet alle teksten en tekstvertalingen van dezelfde kwaliteit zijn. Teksten kunnen nog gemakkelijker verplaatst, gekopieerd en creatief aangepast worden, waardoor door iedereen een groot geheel van commentaren kan toegevoegd worden.

34 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel in een digitaal tijdperk  In het digitale tijdperk wordt de bijbel een tekst tussen de teksten, een verhaal tussen de vele, steeds beter toegankelijke verhalen. In een door elektronische geschriften gecreëerd klimaat, lijkt het erop dar er geen teksten meer zijn die door iedereen zouden moeten gelezen worden.

35 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs De bijbel in een digitaal tijdperk Dit wil niet zeggen dat mensen geen nood meer zullen hebben aan referentiepunten, aan ‘centra’ (meervoud!) van levensbeschouwelijke oriëntatie. Het gevaar van één permanent, gefixeerd enkelvoudig centrum is dat het tiranniek kan worden. Hyperteksten geven de mogelijkheid van een veranderend en dynamisch concept van centrum, van een multi- gecentreerd en zelfs zichzelf oneindig hercentrerend tekstuniversum, waarbij centra worden vastgesteld door de complexe interactie tussen miljoenen individuele lezers.

36 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Het bijbels fundamentalisme, het wetenschappelijk fundamentalisme en de benadering van de bijbel als ethisch receptenboek hebben één kenmerk met elkaar gemeenschappelijk. Elk op hun eigen wijze willen ze binnen de bijbel een vast en betrouwbaar punt aanduiden dat locus van openbaring zou zijn. Het bijbels fundamentalisme vindt zekerheid in de letterlijke betekenis van de tekst; Het wetenschappelijk fundamentalisme vindt zekerheid in de poging tot reconstructie van de historische kern van de bijbelse boodschap; De ethische benadering vindt zekerheid in het destilleren van solide, universele morele beginselen en humanistische boodschappen uit de bijbel. Telkens wordt de locus van openbaring gezien als voorgegeven in de tekst zelf.

37 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Kritiek bij de klassieke benaderingen: Godsdienstdidactisch krijgt de omgang met de bijbel iets voorspelbaars en iets voorgeprogrammeerd. Het is geen gebeuren meer waaraan men actief mag participeren, en waarvan het einde nog open is, maar een reeds volledig uitgeschreven draaiboek waarvan bij de eerste scène al geweten is hoe het verhaal zal eindigen. Jongeren voelen meestal heel scherp aan wanneer hen een waarheid wordt opgelegd, die ze zelf niet meer te ontdekken hebben, maar die hen als een opgewarmde, kant-en-klare maaltijd wordt ingelepeld

38 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Kernvragen: Hoe kan, in de huidige context, de bijbel opnieuw existentiële relevantie verwerven? Hoe kan het gevaar van voorgeprogrammeerde waarheden, maar ook het gevaar van puur subjectivisme vermeden worden?

39 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  Tegen een bepaald hanteren van de historisch-kritische methode in willen we argumenteren dat de bijbel niet automatisch irrelevant wordt omdat onze voortschrijdende cultuur zich steeds meer verwijdert van de oorspronkelijke nomadische of agrarische cultuur van de bijbel.  Het begrip van een tekst als ‘classic’’: Een tekst die zo fundamenteel is, dat hij ondanks het verschil van context toch telkens opnieuw kan gelezen en begrepen worden  De literaire theorie: elke lezer maakt met zo’n tekst een zogenaamd ‘fictional contract’.

40 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  Voor gelovigen is de bijbel meer dan een stuk wereldliteratuur. De bijbel heeft voor gelovigen een openbarende en transformatieve betekenis.  Op welke wijze gebeurt de openbaring in en door de bijbel?  In de bijbel zelf zien we een dialogaal proces aan de gang. De bijbel is een proces van een zichzelf voortschrijvende openbaring tussen God en mens. Zij getuigt van de interpretatie van mensen van Gods zelfcommunicatie aan hen.  Het proces van overlevering eigen aan de hele bijbel, eerste testament en tweede testament, is te begrijpen als het telkens opnieuw opnemen van het gesprek met God, doorheen het vertellen en vertalen van verhalen, die in hun nieuwe receptiesituatie nieuwe vertalingen en vertellingen tot stand brengen.

41 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Het gevaar zou kunnen zijn aan te nemen dat met het schrijven van het laatste boek van de bijbel en met het afsluiten van de canon, het dialogale proces tot een einde is gekomen en nu nog slechts herhaald moet worden om effectief te zijn. Als wij de bijbel lezen, worden wij niet alleen de getuige van het zich voortschrijven van de overlevering, maar worden wijzelf ook uitgenodigd om in gesprek met de bijbel en de bijbelse God nieuwe interpretaties te ontdekken en te maken.

42 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  De vragen, de twijfels, de weerstanden, de verontwaardiging en de kritieken hoeven niet uit beleefdheid of vroomheid achterwege gelaten te worden, maar horen potentieel tot het dialogaal openbaringsproces. We mogen niet vergeten dat de bijbel heel wat ruimte laat voor kritische dialoog en creatieve interpretatie.

43 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  Op het ogenblik dat de bijbel (opnieuw) mag gelezen worden als verhaal van gewone mensen in hun gesprek met God en met elkaar, met hun blijdschap en verdriet, met hun hoop en kwetsuren, met hun dromen en oppervlakkigheden, etc., in alle fasen van hun leven, zal zij opnieuw aanknopingspunten bieden voor integratie in het eigen leven en in het leven van de gemeenschap.

44 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  De bijbel is een veelheid van verhalen, die niet zomaar tot één groot meta-verhaal kunnen herleid worden. In een postmoderne context kunnen mensen langs vele verschillende wegen binnenwandelen in de bijbelse wereld, en kunnen ze vele verschillende trajecten afleggen in de lectuur van de tekst.

45 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  Hermeneutiek is niet hetzelfde als de legitimatie van het puur subjectivisme.  Ons optimisme is gegrond in de ‘vervreemdingshermeneutiek’ die ons inziens eigen is aan de bijbelse geschriften. Ook al herkennen we ons in eerste instantie in een bijbels verhaal, in tweede instantie zullen we steeds op weerwerk botsen, zullen we ons altijd door de bijbel uitgedaagd weten (bijvoorbeeld: Abraham).

46 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Welke autoriteit kan men inroepen om te beslechten welke bijbelinterpretaties aanvaardbaar zijn of niet?  We hebben nood aan hermeneutische regels die ons helpen herkennen welke benaderingen niet aanvaardbaar zijn.  Ons antwoord op deze vraag luidt dat het criterium niet in de eerste plaats in het verleden moet gezocht worden, bijvoorbeeld in wat Jezus nu echt gezegd heeft, maar in de toekomst die wij in de ‘wereld’ van de bijbelse teksten kunnen ontdekken.

47 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid  Sommige literaire teksten hebben de eigenschap utopieën of ‘alternatieve werelden’ aan te bieden aan hun lezers die hen uitnodigen om mee te werken aan de realisatie ervan. De bijbelse teksten bevatten deze alternatieve werelden als een horizon die vanuit een eschatologische toekomst telkens weer aan ons verschijnt.  Paulus: ‘nieuwe schepping’  Marcus: ‘Rijk Gods’  Johannes: ‘eeuwig leven’

48 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Remedies voor bijbelmoeheid Interpretaties die deze horizon bedreigen zijn in ons oordeel niet aanvaardbaar. Ze sluiten de toekomstkansen voor bepaalde groepen van mensen af. Ze legitimeren de heersende status quo van onrecht waardoor bepaalde mensen en gemeenschappen niet langer kunnen ontwikkelen in de richting van het Rijk Gods. Ze maken de schepping kapot of eigenen zichzelf leven toe ten koste van anderen.

49 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs TOEPASSING Tweede Testament: arbeiders van het elfde uur

50 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs ‘Labourers in the Vineyard’ by Rembrandt. Panel, 1637. Leningrad, The Hermitage

51 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Terreindoelen Terrein van het leerplan rooms-katholieke godsdienst: Tweede jaar derde graad ASO (6ASO) Terrein: leven als christen Terreindoelen: Nr. 4: “door bespreking op het spoor komen hoe een christen het dagelijks bestaan ervaart als gave en opgave” Nr. 5: “de praktische consequenties voor christenen van het ‘beeld van God zijn’ op het vlak van sociale rechtvaardigheid en omgang met de (rijkdommen van de) aarde opsporen en actualiseren” Eerste jaar derde graad TSO/KSO (5TSO/KSO) Terrein: samenlevingsopbouw tussen inspiratie en appel Terreindoelen: Nr. 5: “de verschillende visies op arbeid in onze samenleving aangeven en toetsen aan documenten uit de christelijke traditie” (met als ingrediënt ‘de werkers van het elfde uur’)

52 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur Mt 20,1-16 (Nieuwe Bijbelvertaling, 2004) 1 Het is met het koninkrijk van de hemel als met een landheer die er bij het ochtendgloren op uittrok om dagloners voor zijn wijngaard te zoeken. 2 Nadat hij met de arbeiders een dagloon van een denarie overeengekomen was, stuurde hij hen naar zijn wijngaard. 3 Drie uur later trok hij er opnieuw op uit, en toen hij anderen werkloos op het marktplein zag staan, 4 zei hij ook tegen hen: “Gaan jullie ook maar naar de wijngaard, de betaling zal rechtvaardig (dikaios) zijn.” 5 En ze gingen erheen. Rond het middaguur ging hij er nogmaals op uit, en drie uur later weer, en handelde als tevoren. 6 Toen hij tegen het elfde uur van de dag nog eens op weg ging, trof hij een groepje dat er nog steeds stond. Hij vroeg hun: “Waarom staan jullie hier de hele dag zonder werk?” 7 “Niemand wilde ons in dienst nemen (hoti oudeis hêmas emistôsato),” antwoordden ze. Hij zei hun: “Gaan jullie ook maar naar de wijngaard.”

53 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur Mt 20,1-16 (Nieuwe Bijbelvertaling, 2004) 8 Toen de avond gevallen was, zei de heer van de wijngaard tegen zijn rentmeester: “Roep de arbeiders bij je en betaal hun het loon uit. Begin daarbij met de laatsten en eindig met de eersten.” 9 En zij die er vanaf het elfde uur waren, kwamen naar voren en kregen ieder een denarie. 10 En toen zij die als eersten waren gekomen naar voren stapten, dachten ze dat zij wel meer zouden krijgen. Maar ook zij kregen ieder die ene denarie. 11 Toen ze die in handen hadden, gingen ze bij de landheer hun beklag doen (egongyzon). 12 “Die laatsten hebben één uur gewerkt en u behandelt hen zoals u ons behandelt, terwijl wij het onder de brandende zon de hele dag hebben volgehouden (tois bastasasi to baros).” 13 Hij gaf een van hen ten antwoord: “Beste man, ik behandel je toch niet onrechtvaardig (ouk adikô se)? Je hebt toch ingestemd met het loon van één denarie? 14 Neem dan aan wat je toekomt en ga. Ik wil (thelô) aan die laatsten nu eenmaal hetzelfde betalen als aan jou. 15 Of mag ik met mijn geld niet doen wat ik wil? Zet het kwaad bloed dat ik goed ben?” 16 Zo zullen de laatsten de eersten zijn en de eersten de laatsten.’

54 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur Mt 20,1-16 (Willibrordvertaling, 1995) [1] Want met het koninkrijk der hemelen gaat het als met een landeigenaar die s morgens heel vroeg eropuit ging om arbeiders te huren voor zijn wijngaard. [2] Hij werd het met de arbeiders eens over een denarie per dag en stuurde hen naar zijn wijngaard. [3] Toen hij rond het derde uur eropuit ging, zag hij nog andere mensen zonder werk op het marktplein staan. [4] Hij zei tegen hen: Ga ook naar mijn wijngaard, en ik zal betalen wat billijk (dikaios) is. [5] En ze gingen. Rond het zesde en het negende uur ging hij weer en deed precies zo. [6] Toen hij rond het elfde uur eropuit ging, zag hij nog andere mensen staan, en hij zei tegen hen: Waarom staan jullie hier de hele dag zonder werk? [7] Ze antwoordden hem: Omdat niemand ons gehuurd heeft (hoti oudeis hêmas emistôsato). Waarop hij tegen hen zei: Ga ook naar mijn wijngaard.

55 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur Mt 20,1-16 (Willibrordvertaling, 1995) [8] Toen het avond was geworden, zei de eigenaar van de wijngaard tegen zijn opzichter: Roep de arbeiders en betaal hun het loon uit, de laatsten het eerst. [9] De arbeiders van het elfde uur kregen ieder een denarie. [10] De eersten verwachtten toen dat ze meer zouden krijgen. Maar ook zij kregen ieder een denarie. [11] Ze namen hem aan, maar mopperden tegen de landeigenaar (egongyzon): [12] Die laatsten daar hebben één uur gewerkt, en u stelt hen gelijk met ons die de last van de dag en de brandende hitte gedragen (tois bastasasi to baros) hebben. [13] Maar hij gaf een van hen ten antwoord: Vriend, ik doe je geen onrecht (ouk adikô se). We waren het toch eens geworden voor een denarie? [14] Pak je geld maar aan, en ga. Ik wil (thelô) die laatste evenveel geven als jou. [15] Of mag ik niet met het mijne doen wat ik wil? Of ben jij jaloers omdat ik goed ben? [16] Zo zullen de laatsten de eersten zijn en de eersten de laatsten.

56 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur Mt 20,1-16 (Willibrordvertaling, 1995) 4 Hij zei tegen hen: Ga ook naar mijn wijngaard, en ik zal betalen wat billijk (dikaios) is. 7 Ze antwoordden hem: Omdat niemand ons gehuurd heeft (hoti oudeis hêmas emistôsato). 11 Ze namen hem aan, maar mopperden tegen de landeigenaar (egongyzon): Mt 20,1-16 (Nieuwe Bijbel- vertaling, 2004) 4 zei hij ook tegen hen: “Gaan jullie ook maar naar de wijngaard, de betaling zal rechtvaardig (dikaios) zijn.” 7 “Niemand wilde ons in dienst nemen (hoti oudeis hêmas emistôsato),” antwoordden ze. 11 Toen ze die in handen hadden, gingen ze bij de landheer hun beklag doen (egongyzon).

57 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur 12 Die laatsten daar hebben één uur gewerkt, en u stelt hen gelijk met ons die de last van de dag en de brandende hitte gedragen (tois bastasasi to baros) hebben. 13 Maar hij gaf een van hen ten antwoord: Vriend, ik doe je geen onrecht (ouk adikô se). We waren het toch eens geworden voor een denarie? 12 “Die laatsten hebben één uur gewerkt en u behandelt hen zoals u ons behandelt, terwijl wij het onder de brandende zon de hele dag hebben volgehouden (tois bastasasi to baros).” 13 Hij gaf een van hen ten antwoord: “Beste man, ik behandel je toch niet onrechtvaardig (ouk adikô se)? Je hebt toch ingestemd met het loon van één denarie?

58 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Arbeiders van het elfde uur 14 Pak je geld maar aan, en ga. Ik wil (thelô) die laatste evenveel geven (dounai) als jou. 14 Neem dan aan wat je toekomt en ga. Ik wil (thelô) aan die laatsten nu eenmaal hetzelfde betalen (dounai) als aan jou.

59 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Vergelijking NBV en WV NBV: oecumenische vertaling WV: katholieke vertaling De NBV gaat het verst mee in het ‘kapitalistische’ protest van de arbeiders van het eerste uur tegen de landeigenaar. De NBV voert de spanning tussen (on)rechtvaardigheid en genade meer op dat de Willibrordvertaling. De WV is een veel meer letterlijke vertaling van de tekst dan den NBV.

60 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs NBV en WV  Katholicisme: samenhang tussen goede werken en menselijke redding  Protestantisme: invraagstelling van de samenhang tussen goede werken en menselijke redding  Hypothese van M. Weber: de onzekerheid omtrent het verwerven van menselijk heil zorgde ervoor dat protestanten gingen zoeken naar andere ‘tekenen’ dat ze gered waren zo kon de vrees verloren te zijn gecompenseerd worden door het zelfverzekerd streven naar economisch succes zelfverzekerdheid neemt de plaats in van de garantie van de genade van God

61 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Theologische achtergrond  Denarie als genade (Luther): als de denaries staat voor genade en als de landeigenaar God is, dan betekent dit dat iedereen los van zijn verdiensten, sola gratia, verlost wordt  Katholieke lezing: ze hebben allemaal iets gedaan, de verlonging staat niet helemaal los van de prestatie

62 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Hermeneutisch knooppunt Centrale hermeneutische vraag: Wat is een rechtvaardige verloning? Is het rechtvaardig dat degene die maar één uur werken dezelfde verloning krijgen als diegenen die een heel dag gewerkt hebben? (Het hermeneutisch knooppunt kondigt zich reeds in de verschillen tussen de vertalingen aan) Wat is de betekenis van arbeid? Wat zegt dit verhaal over de verhouding tussen God en mens?

63 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Narratieve structuur  De bijbeltekst is zo opgebouwd dat het hermeneutisch knooppunt maximaal ontwikkeld wordt: de lezer wordt geprovoceerd om de vraag naar de rechtvaardigheid van de verloning scherp te zien want de betaling wordt gestart met hen die maar één uur gewerkt hebben terwijl de andere werknemers die langer gewerkt hebben toekijken en men a.h.w. hun hoop op een grotere verloning ziet stijgen ook al werd hen oorspronkelijk maar één denarie toegezegd

64 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Jos Speybrouck, 1891-1956

65 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Narratieve structuur Drie stappen: - Hij werd het met de arbeiders eens over één denarie per dag (‘s morgens) - Betalen wat billijk is (om drie uur) - Ga ook naar mijn wijnaard (elfde uur) De aandachtige lezer moet zich hier al beginnen afvragen hoeveel hij gaat betalen. En bij de betaling wordt gestart met de arbeiders van het elfde uur. Het verhaal is dus gericht op heel scherp stellen van het hermeneutisch knooppunt dat samenhangt met het menselijk denken over arbeid en verloning.

66 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Realia Denarie: dagloon van een arbeider Denarie: miminumloon voor iemand om te kunnen overleven Tyndale Bible Dictionary: “The normal daily wage of a labourer in New Testament times”. PS: een dianarie is de standaardzilvermunt van 209 voor Christus tot 215 na Christus met een diameter van 22 mm en met een gewicht van 4.55 gram. In 44 voor Christus werd het hoofd van Caesar erop geplaatst

67 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Denarie

68 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Denarie

69 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Denarie It is problematic to give even rough comparative values for money from before the 20th century, due to vastly different types of products and of the impossibility of making an accurate price index based on vastly different spending proportions. Its purchasing power in terms of bread has been estimated at US$20, from 2004, in the first century. Classical historians regularly say that in the late Roman Republic and early Roman Empire the daily wage for an unskilled laborer and common soldier was 1 denarius without tax, or about US$20 in bread.20th centuryUS$first centuryRoman RepublicRoman Empire (en.wikipedia.org)

70 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Een ander perspectief  Bij de ‘gecanoniseerde’ lezing van de tekst wordt vaak uit het oog verloren dat het niet zo is dat diegene die twaalf uur gewerkt hebben minder krijgen dan afgesproken, maar wel dan diegene die minder gewerkt hebben evenveel krijgen.  Vooral in het perspectief van het proportioneel prestatiegericht denken over arbeid en verloning kan men vinden dat de arbeiders die de hele dag gewerkt hebben te weinig krijgen.  Het hangt dus af van de vooronderstellingen van waaruit men kijkt en oordeelt hoe men zich in en ten opzichte van het verhaal zal situeren en hoe de mens en God er al dan niet zullen kunnen verschijnen.

71 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Verschillende interpretaties voor rechtvaardigheid 1.Prestatie: als men voor dezelfde prestatie dezelfde verloning geeft (‘ze mopperden’, ‘die laatsten hebben één uur gewerkt, en u stelt hen gelijk aan ons’) 2.Contractuele rechtvaardigheid: men is rechtvaardig als men zich aan de afspraken houdt (‘vriend, ik doe je geen onrecht, we waren het toch eens geworden voor één denarie’) 3.Totaal liberalisme zonder verantwoordelijkheid van bezit (‘of mag ik niet met het mijne doen wat ik’) 4.Sociale visie op rechtvaardigheid: iedereen moet het minimum krijgen om te kunnen overleven (cfr Rerum Novarum), anti- kapitalistisch perspectief: ‘Waarom staan jullie hier de hele dag zonder werk? Zij antwoordden hem: ‘omdat niemand ons gehuurd heeft’ (ze zijn niet werkloos uit luiheid) 5.Logica van de menselijke goedheid (‘Of ben jij jaloers omdat ik goed ben’)

72 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Verschillende visies op arbeid  Instrumentele waarde van arbeid Arbeid om te overleven [minimale financiële verloning voor iedereen] (‘we leven niet om te werken, we werken om te leven’: de arbeiders van het elfde uur hadden geluk) Arbeid als middel tot het verwerven van bezit [maximale financiële verloning op basis van talenten] (‘de landeigenaar is onrechtvaardig omdat hij aan hen die harder hebben niet meer betaald’) Arbeid als bijdrage aan de samenleving [proportionele financiële verloning op basis van inzet] (‘de landeigenaar is onrechtvaardig omdat hij geen gelijk loon geeft voor gelijk werk’)

73 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Verschillende visies op arbeid  Intrinsieke waarde van arbeid Arbeid als verwezenlijking van de zelfwaarde [financiële en socio-psychologische verloning gaan hand in hand] Arbeid als sociaal gebeuren [financiële verloning is ondergeschikt aan de socio- psychologische verloning] Arbeid als participatie in de schepping en de verlossing van de wereld [financiële verloning is ondergeschikt aan de arbeidsuitoefening als roeping] (‘de arbeiders van het eerste uur hebben een hele dag mogen werken, zijn samen geweest, waren zeker van een job en verloning, en hebben iets zinvols mogen doen’)

74 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs The latecomers

75 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Didactische suggestie Laat leerlingen eens het verhaal hervertellen waarbij diegenen die twaalf uur gewerkt hebben het eerst worden uitbetaald. Dan wordt de nadruk gelegd op de vreugde van hen die maar één uur de kans hebben gekregen om te werken. De nadruk ligt dan op diegene die proportioneel meer hebben gekregen in plaats van hen die proportioneel minder hebben gekregen.

76 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Is de landeigenaar rechtvaardig? “Landeigenaar is beter dan zijn theorie” Hij is rechtvaardig omdat hij volgens behoefte verloont en niet alleen de prestatie op het oog heeft maar de hele persoon in zijn context (familie, gezin, etc.) (Rerum Novarum). Hij rechtvaardigt een sociale opstelling aan de hand van liberale argumenten

77 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Sociale en theologische achtergrond Hieruit volgt de vraag waarom de evangelist zijn verhaal in Gods naam op die manier heeft geschreven? Mirror-reading: in de gemeente die Mt op het oog had waren er mensen die reeds heel hun leven christen waren en mensen die op het laatste nippertje christen waren geworden, beide groepen mensen werden door de gemeente dezelfde heilsverwachtingen toegezegd. Het verhaal lijkt tegen die wrevel in te gaan. Cfr. slotzin: eerste laatsten en laatsten eersten (de vraag is of deze laatste zin echt wel past bij het verhaal)

78 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Parabel of allegorie?  Parabel: slechts één punt van overeenstemming  Allegorie: vele punten van overeenkomst en vertaalbaarheid (bijv. zaaier en het zaad)  Parabel in ons geval: de details zijn niet belangrijk, alleen de gedachte dat wie laat komt evenveel krijgt  Allegorie in ons geval: voor alle punten in het verhaal een pendant vinden in de realiteit Mogen we het verhaal van de arbeiders het elfde uur allegoriseren? Mag men het verhaal gebruiken om één punt te maken terwijl er heel wat problematische elementen worden binnengebracht? Mag het onze verwachting zijn dat de elementen van de parabel die niet rechtstreeks belangrijk zijn ook moreel in orde zijn? Zelfs als het om een parabel gaat, is er toch een sociaal-ethisch probleem met deze tekst. Bij veel teksten is het zo dat men een punt wil maken, maar daarbij gebruik maakt van hulpargumenten die dan weer problematisch zijn (cfr. feministische of bevrijdingstheologische lezing van bijbelteksten).

79 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Parabel of allegorie? Mogen we het verhaal van de arbeiders het elfde uur allegoriseren? Mag men het verhaal gebruiken om één punt te maken terwijl er heel wat problematische elementen worden binnengebracht? Mag het onze verwachting zijn dat de elementen van de parabel die niet rechtstreeks belangrijk zijn ook moreel in orde zijn? Zelfs als het om een parabel gaat, is er toch een sociaal-ethisch probleem met deze tekst. Bij veel teksten is het zo dat men een punt wil maken, maar daarbij gebruik maakt van hulpargumenten die dan weer problematisch zijn (cfr. feministische of bevrijdingstheologische lezing van bijbelteksten).

80 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst

81 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Reinhard Mey - Zeugnistag.wmv Reinhard Mey - Zeugnistag.wmv 1. Ik denk dat ik ongeveer 12 jaar moet geweest zijn, En het was opnieuw de dag van het rapport. Maar dit keer dacht ik: het schoolgebouw zal in elkaar storten samen met het dakzadel. Toen mijn rapport wit en lelijk voor mij lag En mijn verwachtingen waren zeker niet hoog gesteld, Ik was een luiaard en bovendien Zeer eigenzinnig, maar niettemin had ik nooit gedacht Dat ik zo een volledige mislukking zou zijn (2x).

82 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Reinhard Mey - Zeugnistag 2. Zo nu is het gebeurd, dacht ik bij mezelf, nu is alles voorbij. Zelfs in religie was ik gebuisd. Met zo’n rapport gaat men beter niet naar huis. Maar eerder naar het vreemdelingenlegioen. Ik heb het niet aan mijn ouders getoond, en tekende het in hun plaats, De kleurrijke handtekening zag er niet slecht uit, ook al wil ik niet pochen. Misschien was ik een mislukkeling in het vak Duits en biologie, Maar ik was goed in tekenen.

83 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners van de tekst 3. Mijn oefening in goochelen kwam natuurlijk de volgende dag uit. De vervalsing was blijkbaar toch niet zo goed gelukt. De directeur kwam en haalde mij opgewonden uit de klas. Ik stond daar, alleen, stom, en geknakt. Dan liet hij mijn ouders komen en hij leunde achteruit, Vol zelfgerechtigheid genoot hij al, dat de mond van de bedrieger gesnoerd zou worden, het mislukte stuk, deze schriftvervalser, uw zoon (2x).

84 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Reinhard Mey - Zeugnistag 4. Mijn vader nam het rapport in de hand en keek naar mij En zei rustig: “Wat mij betreft, Is er niet de kleinste spoor van twijfel Dat dit inderdaad mijn eigen handtekening is”. Ook mijn moeder zei, ja, het handschrift was van haar. Het was wel gekrabbeld maar men zou moeten verstaan Dat zij voordien twee grote zware boodschappentassen droeg. Dan zei ze: “Kom, jongen, laten we gaan” (2x).

85 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners van de tekst 5. Ik heb nog veel lange jaren op schoolbanken verloren En ik studeerde zonder tegen te spreken wat men mij voorschotelde: Namen, tabellen, theorieën, van voor en van achter, Dat ik daarbij niet totaal mijn verstand verloren heb, Slechts één les is door de zeef van de jaren over gebleven Slechts die ene tussen de hele hoop ballast: Hoe goed is het te weten dat iemand je tot toeverlaat is. Onafhankelijk van alles wat je hebt uitgestoken.

86 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Reinhard Mey - Zeugnistag 6. Ik weet niet of het terecht was, dat mijn ouders Mij uit die situatie bevrijd hebben – waar blijft de moraal? De verstandigen discussiëren, de betwetters vechten erover, Ik weet het niet, het is mij ook gelijk. Ik weet maar één iets, ik wens alle kinderen van de wereld En niet het minst natuurlijk, voor u, mijn kind, wanneer het gevaar heel dichtbij komt, wanneer het scheef loopt, en wanneer de wereld in elkaar stort, Ouders die uit dit hout zijn, ouders die uit dit hout gesneden zijn.

87 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Confronterende impulsen  Zeugnistag (Reinhard May) Hoe verhoudt zich het verhaal van Zeugnistag tot de gelijkenis van de arbeiders van het elfde uur? Weerstaan aan de bekoring om een te gemakkelijke correlatieve lezing te maken (monocorrelatie)! Zeugnistag: parabel of allegorie?: maakt het lied één punt (parabel) of is het een allegorie: wat doen met het feit dat er in het lied iets gebeurt dat onrechtvaardig is? Mag men verhalen vertellen die de ethische orde van de gemeenschap ondermijnen: ook punten die niet in het licht staan, zelfs in een parabel, hebben hun invloed en belang

88 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Niet zuiver correlatief! Een niet-correlatieve lezing:  May gaf te kennen dat hij lui was, en toch gesteund werd  In het bijbelverhaal presteert iemand zonder het zelf te willen minder In die zin is Zeugnistag nog radicaler.

89 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners van de tekst Het Braambos Interview van Inny Driessen met econoom prof. Henk Opdebeeck

90 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Normativiteit van de toekomst? Hoe brengt God zich hier ter sprake?  Het bijbelverhaal is een hermeneutische sleutel om de spanning te analyseren tussen: inzet en genade arbeid en verloning proportionaliteit en vrijgevigheid rechtvaardigheid en barmhartigheid

91 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Normativiteit van de toekomst? Hoe brengt God zich hier ter sprake? Maar het verhaal is meer dan een hermeneutische sleutel. Wat is de horizon van de tekst? Welk soort alternatieve wereld wordt hier geopenbaard? De wereld is er voor iedereen: de basisbehoefte van mensen moeten vervuld worden zelfs onafhankelijk van de prestatie van mensen. De horizon van het verhaal is niet zozeer de jaloersheid die moet bedwongen worden in confrontatie met menselijke goedheid en gulheid, maar wel de aandacht en de zorg voor diegenen die ondanks hun bereidheid om hun bijdrage te leveren aan de samenleving door arbeid en inzet niet aan hun trekken komen. De vraag is of de nog radicalere logica van Zeugnistag zou kunnen gelezen worden als een lezing van de arbeiders van het elfde uur in het perspectief van de normativiteit van de toekomst? Zal men bij het radicaal doordenken van de horizon van de tekst van de parabel uitkomen bij de logica van Zeugnistag of is dat een vervalsing ervan? Het hangt ervan af of men de tekst en het lied leest als een parabel of een allegorie!

92 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Binnendringende dynamiek “Jezus doet geen beroep op een beeld om er iets uit af te leiden dat op de zaak (het Koninkrijk) moet worden overgedragen, maar om de fundamentele verandering uit te drukken die het binnendringende Koninrijk veroorzaakt. Dankzij de parabel kan ‘das Kommende als gegenwärtig’ voorgesteld worden” (Paul Gillaerts, Talita koem, p.73).

93 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels geïnspireerd godsdienstonderwijs Prof. Dr. Reimund Bieringer (Onderzoekseenheid Bijbelwetenschap, K.U. Leuven) Prof. dr. Didier Pollefeyt (Centrum Academische Lerarenopleiding, K.U. Leuven) Antwerpen, DSKO, maandag 12 november 2007, 14-17 uur (RB) Gent, PEDIC, woensdag, 12 december 2007, 9-12 uur (RB) Mechelen, DPB, dinsdag, 15 januari 2008, 13.30-16.30 uur (DP) Brugge, DPC, woensdag, 5 maart 2008, 9.30-12.30 uur (DP)

94 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Weblog (Maarten, 11 januari 2007 om 18:24 uur)  Ze zijn met velen, de mensen van het elfde uur. Ze wachten tot ze ergens gevraagd worden. Zij willen erbij horen. Ze benijden terecht de werkers van het eerste uur die morren omdat ze kunnen werken. Ze begrijpen hun gemor niet. Die werkers van het eerste uur beseffen hun voorrechten niet. Ze zijn de vreugde vergeten dat ze ‘s ochtends als eerste gevraagd werden. Ze zijn niet blij met hun werk en hun loon! Zalig die nog mogen en kunnen werken! (...) Kunnen we niet mèèr dankbaar zijn om wat we wel kunnen? De zwakken hebben we wel degelijk in onze buurt, in onze straat. Het zijn mensen die eenzaam door de dagen gaan, omdat iedereen zo druk bezig is met werken en geld verdienen. Er is geen tijd meer voor contact, het lijkt voor velen alleen maar heel druk te zijn, maar welke vorm van contact is er dan, de dode anonieme virtuele wereld? (...) Solidariteit is soms ver te zoeken. Het vreemde is dat dit vaak helemaal anders ligt bij mensen die het moeilijker hebben. Het lijkt of zij vanuit hun ervaring dat ze anderen nodig hebben, heel goed inzien dat delen een noodzaak is, dat niemand onbeschermd door het leven mag gaan.

95 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst Catechetische service (2002)  De parabel confronteert de luisteraar of de lezer met zijn rechtvaardigheidsgevoel maar het rechtvaardig handelen of behandeld worden zet niet in het feit dat bepaalde mensen heel weinig moeten werken en een hoog loon krijgen, terwijl andere mensen de hele dag moeten werken en relatief weinig betaald worden; wel in het feit dat sommige mensen veel kansen krijgen, veel geluk hebben en al van ‘s morgens vroeg, wanneer ze nog maar op het marktplein staan, al een landeigenaar vinden die van hun arbeidskrachten gebruik wil maken. Andere mensen hebben minder geluk want er is niemand die van hun diensten gebruik wil maken en ze kunnen dan een ander pleintje opzoeken, in de hoop dat er daar nog iemand is die arbeidskrachten zoekt (21-22).

96 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst  Exorbitante lonen, huizenhoge onkostenvergoedingen en riante uitstapregelingen voor topmanagers halen ook in ons land almaar meer het nieuws. Betekent dit dat wie verantwoordelijkheid draagt, geen recht heeft op een hoger loon? Zeker niet. Het betekent wel dat, zoals de sociale leer van de kerk uitdrukkelijk voorschrijft, iedere onderneming met het maatschappelijke belang rekening moet houden. Met andere woorden, dat iedereen een billijke vergoeding moet krijgen en dat dit zo moet gebeuren dat het ook het algemeen welzijn ten goede komt. Te grote loonsverschillen tussen top en basis worden daardoor uitgesloten.

97 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst  De parabel over de ‘arbeiders in de wijngaard’ (Matteüs 20, 1-16) houdt ons bovendien radicaal voor dat iedereen recht heeft op een menswaardig loon, ook de dagloners die pas te elfder uur worden opgeroepen. Zij, de kwetsbaren en al wie op de arbeidsmarkt nauwelijks aan bod komt, zijn immers de eerste slachtoffers als een bedrijf moet saneren. De topmanager ondervindt de crisis nauwelijks aan den lijve en heeft bovendien de zekerheid dat hij, bij een eventueel ontslag, door allerlei gunstige uitstapregelingen rustig kan gaan rentenieren.  Ook socialistische ministers doen er goed aan de parabel over de arbeiders van het elfde uur eens te lezen vooraleer ze bij de privatisering van een overheidsbedrijf een nieuwe topmanager langs de kassa laten passeren. (B. Claerhout)

98 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst Den baas van den dop die zei hem op ne keer « ge dopt al 10 jaren,da ga toch nie meer » ik zei «zoek voor mij toch maar nie naar een job».Voor het zelfde geld werken, dat is toch te zot. (bekende lied van Jules Kabas over de zotten die werken)

99 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Gesprekspartners bij de tekst I. Nicaise, De actieve welvaartsstaat en de werkers van het elfde uur. Arbeid als antwoord op sociale uitsluiting, Antwerpen: Standaard, 2001. De actieve welvaartsstaat is geen toekomstmuziek meer. Ze is in volle wording. Na de diepe tewerkstellingscrisis van de voorbije kwarteeuw zijn steeds meer westerse landen resoluut hun stelsels van sociale bescherming en arbeidsmarktbeleid aan het integreren in een 'nieuw sociaal contract'. In de toekomst zal het pad naar sociale (her)integratie méér lopen via arbeid (in ruime zin), en minder via loutere inkomensherverdeling. Een vergelijking van buitenlandse voorbeelden leert tegelijk dat dit sociaal contract op zeer verschillende manieren vorm krijgt. Daaruit kunnen we lessen trekken voor het beleid terzake in België en Vlaanderen. Welke zijn de premissen en hoofddoelstellingen van de aanpak in andere landen ? Hoe verhouden de diverse doelgroepen (langdurig werklozen, jongeren, bijstandscliënteel…) zich tegenover elkaar? Welke diensten krijgen de betrokkenen aangeboden ? Welk financieel en juridisch statuut hebben ze ? Welke effecten kunnen geobserveerd worden ? Hoe is de evaluatie en monitoring georganiseerd ? Toetssteen van de actieve welvaartsstaat zijn de 'werkers van het elfde uur': de langdurig werklozen en het cliënteel van de bijstand. Voor hen zijn er twee soorten actieve welvaartsstaat: één die nog meer uitsluit, en één die hen de hand reikt. Welke kant gaat ons land op?

100 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs

101 Wouter Deprez  Wouter Deprez over eerlijke werkomstandigheden  Filmpje op youtube: http://www.youtube.com/watch?v=q8uQJ-1KNNAhttp://www.youtube.com/watch?v=q8uQJ-1KNNA  Schone Kleren Campagne: men komt op voor mensen in de textielsector van derdewereldlanden (zoals Sri Lanka) die tegen een hongerloon en onder hoge werkdruk moeten werken. Het gaat zelfs zo ver dat het aantal toiletpauzes daar bijgehouden worden.  Dit is de omgekeerde situatie als in de parabel van de werkers van het elfde uur: Mensen werken tot soms 12 uur per dag, en krijgen daar een verwaarloosbaar loon voor.  Deprez beschrijft kapitalisme ook als: ‘Geld voor werk’ (en ‘kakken, dat is geen werk’)

102 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Campagne ACV

103 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs The block Het concept: 4 koppels krijgen elk een gelijkwaardige ruwbouw dat ze tot in de puntjes moeten renoveren en decoreren met een identiek, gelimiteerd budget en dit in amper 10 weken tijd… Tijdens het harde werk om hun appartement tijdig klaar te krijgen, wordt de handigheid, de creativiteit én de relatie van de koppels danig op de proef gesteld. De duo’s willen natuurlijk vooral élkaar overklassen. Wie realiseert het beste resultaat en strijkt een fikse bonus op? Renoveren, concurreren en uiteindelijk hopelijk ook incasseren… Een stukje uit programma The Block op VT4, waarbij één van de vier koppels opgaf en een ander koppel in het programma mocht komen, nadat het al een aantal weken bezig was en met een fikse achterstand (de zogenaamde arbeiders van het elfde uur). Het feit dat zij drie dagen extra kregen om te werken én dan nog eens de kamerprijs opstreken wekte heel veel wrevel op bij de andere koppels (de zogenaamde arbeiders van het eerste uur) In dit geval zijn de werkers van het elfde uur, het koppel Bruno en Danielle wel heel arrogant en denken ze dat ze alles aankunnen.

104 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs The block

105 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Nosisme  Onder solidariteit verstaat de Franse filosoof Todorov de hulpvaardigheid die men automatisch aan de dag legt voor mensen die tot de eigen groep (beroepsvereniging, kerk, taalgemeenschap, natie, enzovoort) behoren, terwijl men niet automatisch dezelfde houding aanneemt ten aanzien van mensen die niet tot deze groep behoren. Een dergelijke, gesloten vorm van solidariteit, gebaseerd op wederzijdse hulp van groepsgenoten, is volgens Todorov slechts de kwalitatieve uitbreiding van het principe van het eigenbelang. In navolging van Primo Levi spreekt Todorov van het nosisme, het egoïsme van het 'nous'. In feite is een dergelijke solidariteit een gesloten categorie waarvan de vreemdeling het slachtoffer is. De solidariteit met de 'mijnen' impliceert immers de uitsluiting van de 'anderen'. In het kampleven (nazisme) kon men zien hoe de vreemdeling voortdurend het slachtoffer dreigde te worden van deze gesloten vorm van solidariteit. De nieuwe gevangenen die juist in de eerste maanden van hun internering de moeilijkste momenten van aanpassing doormaakten, stootten op dat ogenblik op de vijandigheid van de groep gevangenen die zich reeds gevormd had. Er bestond bij de bestaande groep gevangenen grote aarzeling of men de nieuwkomers wel van de heersende, gesloten solidariteit zou laten meegenieten. Men vreesde immers dat door hun aanwezigheid de reeds verworven voordelen van de bestaande groep in het gedrang zouden kunnen komen.

106 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Bijbels geïnspireerd godsdienstonderwijs Prof. Dr. Reimund Bieringer (Onderzoekseenheid Bijbelwetenschap, K.U. Leuven) Prof. dr. Didier Pollefeyt (Centrum Academische Lerarenopleiding, K.U. Leuven) Antwerpen, DSKO, maandag 12 november 2007, 14-17 uur (RB) Gent, PEDIC, woensdag, 12 december 2007, 9-12 uur (RB) Mechelen, DPB, dinsdag, 15 januari 2008, 13.30-16.30 uur (DP) Brugge, DPC, woensdag, 5 maart 2008, 9.30-12.30 uur (DP)

107 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Luke Timothy Johnson & William S. Kurz, The Future of Catholic Biblical Scholarship: A Constructive Conversation, Grand Rapids MI - Cambridge: Eerdmans, 2002, p. 17: "For Jeremias in particular, the purportedly literary distinction between a parable (with only one point) and an allegory (with many points) becomes an ironclad criterion for distinguishing Jesus from the Tradition. Not only does Jeremias assume the intrinsic superiority of parable to allegory, but he assumes as well that Jesus could have used only one of these literary forms. It follows that the teaching of Jesus (as discovered through such historical excavations) is also superior to the teaching of the church, even within the Gospels themselves. For Jeremias, the church betrays Jesus' message through allegory. Allegory in the Gospel is already the first step in a disastrous history of interpretation from which history alone can rescue readers. Parable versus allegory stands as a template for Jesus versus the Tradition of the church. History is the instrument of the either/or that separates the authentic from the counterfeit, the original from the copy, the pristine primitive from the corrupted development. Notice in this the assumption - in itself thoroughly mythic - that earlier is better than later, that chronology also corresponds to worth. Because history alone can accomplish such discrimination, it alone is criticism's legitimate instrument, and the historian is, in effect, the most genuine of reformers."

108 Nascholing rooms-katholieke godsdienst Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs Is de landeigenaar rechtvaardig? Rerum Novarum 17: Maar onder al de zware verplichtingen der patroons staat vooral deze op de voorgrond, aan ieder te geven, wat rechtvaardig is. Het is waar, bij een rechtvaardige loonsbepaling moet met meerdere factoren gerekend worden: maar in het algemeen moeten de rijken en de patroons zich wel herinneren, dat behoeftigen en zwakken uit te buiten ten eigen bate en winst te zoeken uit de hulpeloosheid van anderen indruist tegen goddelijk en menselijk recht. Maar het verschuldigde loon onthouden is een zeer zware zonde, die luide de wrekende toorn des hemels afroept. “Ziet, het achterstallige loon der arbeiders…..schreeuwt luid tegen u op: hun kreten dringen door in de oren des Heren Sabaoth.” (Jak. 5, 4)