Nieuwe visies op de Spaanse inquisitie Leuvense vooravonden 16 januari 2013 Werner Thomas.

Presentatie over: "Nieuwe visies op de Spaanse inquisitie Leuvense vooravonden 16 januari 2013 Werner Thomas."— Transcript van de presentatie:

1 Nieuwe visies op de Spaanse inquisitie Leuvense vooravonden 16 januari 2013 Werner Thomas

2 Indeling [1] Context [2] Wat was nu precies de Spaanse inquisitie [3] Beeld van de instelling [4] Stereotypen en nieuwe inzichten

3 [1] Context Reconquista van het Iberische schiereiland – inval van ‘Moorse’ troepen in 711 – verovering van vrijwel hele schiereiland tegen 718 – opmars naar het noorden gestopt bij Poitiers in 732 – begin van de reconquista in 722 (Covadonga) – steeds meer een religieuze oorlog (844 Clavijo) – heilige oorlog vanaf 1063 – versnelling van de reconquista tussen 1212 en 1280 – stilvallen tussen 1280 en 1480 (Reino de Granada) – Guerra de Granada 1482-1492 / val van Granada

4 Verloop van de reconquista

5 [1] Context Veranderend maatschappijmodel – steeds grotere groepen islamieten en joden komen in christelijk gebied terecht – vanaf 1235 neemt de jodenhaat in Europa toe 1290 verbanning uit Engeland 1394 uitdrijving uit Frankrijk – convivencia-model wordt langzamerhand opgegeven, met als sluitstuk de uitdrijving van de joden in 1492, de gedwongen bekeringen van islamieten tussen 1504 en 1520, en de verbanning van de morisken in 1609

6 Middeleeuwse convivencia-model christenen joden islamieten

7

8 Opgave convivencia-model na 1391 christenen joden islamieten moriscos judeoconversos

9 [1] Context Nieuw probleem – conversos bestendigen hun maatschappelijke positie – haat tegenover joden verandert in de 14 de eeuw in haat tegenover conversos – gevolg: toename van anti-conversogeweld JaarPogrom 1449 1461 1464 1465 1467 1468 1473 1474 1476 Toledo Medina del Campo Valladolid Toledo en Sevilla Segovia Sepúlveda Heel Andalusië, uitgezonderd Sevilla Segovia, Valladolid, Córdoba Segovia

10 [1] Context Oplossing voor het geweld: inquisitie – “de inquisitie was een institutionele manifestatie van een sociologisch fenomeen” (Bartolomé Escandell Bonet) – na 1480 geen uitbarstingen meer van straatgeweld tegen conversos – inquisitie vervangt de volkswoede -1468 pogrom naar aanleiding van de (geruchten over de) kruisiging van een christelijk kind in Sepúlveda -1490 naar aanleiding van soortgelijke geruchten in La Guardia volgt er enkel een aangifte bij de inquisitie

11 Resultaat opgave convivencia-model na 1492 oud-christenen (cristianos viejos) moriscos judeoconversos moriscos + judeoconversos = cristianos nuevos (nieuw-chistenen) binnengrenzen bewaakt door limpieza de sangre buitengrens bewaakt door de inquisitie

12 [2] Wat Tijdslijn – opgericht in 1478 in Castilië – actief vanaf 1480 in Sevilla – eerste auto de fe in 1482 – invoering van de inquisitie in Aragon in 1485 – snelle uitbreiding: in 1493 al 23 tribunalen – na 1500 een inkrimping: in 1507 nog 10 tribunalen – overplanting naar de andere gebieden van de Spaanse monarchie, uitgezonderd de Nederlanden (Sicilië, Sardinië, Napels, Milaan, Canarische Eilanden, Nieuw- Spanje met de Filipijnen, Peru, Nieuw-Granada) – ook in Portugal, Venetië en Rome naar Spaans model – definitief afgeschaft in 1834 (Spanje) en 1810-1821 (Amerika)

13 [2] Wat Organisatie – geloofsrechtbank die de orthodoxie van het christelijke (nadien katholieke) geloof moest vrijwaren – heropneming van geloofsafvalligen in de schoot van het christendom / katholieke kerk (reconciliación = verzoening) – geïntegreerd systeem -Raad voor Inquisitie (1483) met grootinquisiteur -dertien tribunalen op het vasteland, twee op de eilanden, één in Italië en drie in Amerika -tijdens de Unie der Kronen (1580-1640): vier tribunalen in Portugal en één in India -elk tribunaal telt idealiter drie geloofsrechters

14 [2] Wat Nieuwigheden tegenover middeleeuwse antecedenten – onder controle van de kroon, niet van de paus – permanent karakter – uitbreiding van bevoegdheden -als enige instelling bevoegd voor ketterij -bevoegd voor het hele koninkrijk – juristen, geen theologen als rechters – inquisitoire procedure (>< accusatoire procedure van de wereldlijke rechtbanken) – eigen voorschriften voor de verdediging -inbeslagneming van goederen bij de aanhouding -isolerende opsluiting in de cárcel secreta -geheimhouding van namen van aangevers en getuigen -alleen inquisitoriale advocaten als raadslieden

15 [2] Wat Over wie/wat had de inquisitie bevoegdheid – geloofsafval van nieuw-christenen (conversos/morisken) – mettertijd ook geloofsafval van oud-christenen (alumbrados, mystici, protestanten, renegaten, jansenisten, atheïsten, vrijmetselaars) – vanaf het Concilie van Trente ook over bigamie, blasfemie, simple fornicación, sodomie en homoseksualiteit, sollicitatio ad turpia, bijgeloof, magie en hekserij – censuur Over wie had de inquisitie geen bevoegdheid – joden, islamieten, niet-christenen in het algemeen – tot het christendom bekeerde indianen in Amerika

16 [3] Beeld van de inquisitie Drie bepalende factoren – Zwarte Legende vanaf ongeveer 1560 – de verlichting – de strijd tussen liberalen en katholieken in de negentiende eeuw – wreed, meedogenloos, almachtig, staat boven elke autoriteit / heeft zelfs de koning onder controle, hebzuchtig, fanatiek in de verdediging van het geloof, nadruk op folteringen en brandstapels

17 [3] Beeld van de inquisitie Invloed verwetenschappelijking van de historiografie – openstellen van Simancas in de jaren 1840 – toenemende hoeveelheid gepubliceerd bronnenmateriaal – voetnotenapparaat verplicht de auteurs om zich op bestaande bronnen te baseren en laat controle toe – polemiek op basis van appreciatie van de feiten, niet meer door ze te verdraaien – in Spanje onderbroken door de dictaturen van Primo de Rivera (1923-1930) en Franco (1936-1975), met sluiting van de archieven

18 [3] Beeld van de inquisitie Opbouw huidige wetenschappelijke kennis – transitie na de dood van Franco: verzoening van de twee Spanjes – archieven gaan opnieuw open – snelle toename van aantal Spaanse en buitenlandse historici dat zich op de inquisitie stort – toenemende diversiteit van de behandelde thema’s -bronnenpublicaties en archiefinventarissen -overzichtswerken -institutionele studies -studies van de verschillende tribunalen -studies van de vervolgde minderheden -studies over censuur – nadeel: scholen communiceren nauwelijks met elkaar

19 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (1) Inquisitoriale bronnen zijn onbetrouwbaar – de inquisitie heeft haar archief uitgezuiverd en gemanipuleerd – elke analyse op basis van dit bronnenmateriaal is dus sterk gekleurd – vandaar contrast met eigentijdse geschiedenissen, die meer te vertrouwen zijn (cirkelredenering) – tegenargumenten -Archivo Secreto van de inquisitie -eigentijdse inventarissen stemmen overeen met de inhoud van de archieven -slechts beperkt aantal mensen toegang tot de documenten -waarom dan de noodzaak om documenten te vervalsen? -inhoud van bij verrassing gestolen archieven wijkt niet af van die van de Spaanse archieven

20 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (2) De inquisitie als jodenfabriek (marrano factory) – op basis van joodse en nieuw-christelijke bronnen – bij de oprichting van de inquisitie was de christianisering van de bekeerde joden ver gevorderd; joden beschouwden nieuw-christenen als 100% christen – waarom werd er dan een instelling opgericht om een niet bestaand probleem op te lossen? - sociale reden: conversos van de macht verdrijven - economische reden: inpikken van hun rijkdom - politieke redenen ▫ steden aan de kant van de koning krijgen ▫ creatie nationale staat/nationale eenheid (één geloof + gemeenschappelijke vijand) - raciale reden: antisemitisme

21 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (2) De inquisitie als jodenfabriek (marrano factory) – tegenargumenten -algemeen: geen sporen van rookgordijnoperatie in de bronnen (bv. processen) -raciale ▫ Katholieke Koningen niet anti-converso ▫conversos ondersteunen beleid (Torquemada) ▫van de 600.000 conversos belandt slechts 5% voor de inquisitie ▫na de conversos pakt de inquisitie de oud-christenen aan ▫in de 16 de eeuw zijn er nog steeds conversos terug te vinden op machtige posities - economische ▫ tot 1560 verkeert de inquisitie in geldnood ▫vervolging conversos tast ook belangen van oud-christenen aan - sociale ▫oud-christelijke oligarchieën vragen in de Cortes zelf om een aanpassing van het systeem

22 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (3) Inquisitie heeft honderdduizenden mensen veroordeeld (Juan Antonio Llorente: 350.000) -bronnenmateriaal laat vanaf 1560 vrij secure schattingen toe -voor 1540 zijn er slechts sporadisch gegevens (extrapolatie) -1480-1510 intense activiteit; 1510-1560 minder actief -resultaat van deze schattingen voor Castilië en Aragon (Jaime Contreras en Jean-Pierre Dedieu) - is dat veel: tribunaal van Toledo voert tussen 1560 en 1620 7 processen per 100.000 inwoners per jaar PeriodeVeroordelingen 1480-1510 1540-1559 1560-1614 1614-1700 20.000 3985 24041 11735 Totaal59761

23 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (4) De inquisitie controleerde de Spaanse maatschappij via een regime van terreur -foltering ▫ rechtsinstrument van alle rechtbanken, niet alleen van de inquisitie ▫ wordt alleen toegepast bij conversos, morisken en protestanten (10%) ▫ wordt niet toegepast bij bekentenissen of lichte verdenking ▫ is strikt gereglementeerd mbt. duur, procedure en technieken ▫ resultaat: ongeveer 50% ‘overleeft’ de foltering zonder te bekennen -straffen ▫ publieke vonnissen (auto de fe) nemen af, secrete vonnissen nemen toe ▫ aandeel van de reguliere (verbanning) en zware straffen (galeien) neemt af ▫aandeel van de geabsolveerden of gereconcilieerden zonder bijkomende straf neemt toe

24 Publieke en secrete vonnissen VonnisGeenKloosterOpsluitingVerbanningGaleienBrandstapel Zonder afzwering Opschorting Waarschuwing Vrijspraak Absuelto ad cautelam Secreet vonnis Afzwering de levi Afzwering de vehementi Reconciliatie Vonnis in auto de fe Afzwering de levi Afzwering de vehementi Reconciliatie Pertinaz/hervallen Elke straf geldt voor een bepaalde termijn, gaande van enkele maanden tot levenslang.

25 Lichte, reguliere en strenge vonnissen VonnisGeenKloosterOpsluitingVerbanningGaleienBrandstapel Zonder afzwering Opschorting Waarschuwing Vrijspraak Absuelto ad cautelam Secreet vonnis Afzwering de levi Afzwering de vehementi Reconciliatie Vonnis in auto de fe Afzwering de levi Afzwering de vehementi Reconciliatie Pertinaz/hervallen Elke straf geldt voor een bepaalde termijn, gaande van enkele maanden tot levenslang.

26 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (4) De inquisitie controleerde de Spaanse maatschappij via een regime van terreur -brandstapel ▫ alleen voor hen die halsstarrig vasthouden aan hun geloof en zich niet met het christelijke/katholieke geloof willen verzoeken ▫ alleen voor hen die voor de tweede keer in hun oude geloof hervallen ▫ vrijwel alleen uitgesproken in gevallen van geloofsafval, sodomie en homoseksualiteit (een enkele keer ook bij hekserij) ▫ naargelang het delict varieert het aantal doodvonnissen van 2 tot 10% van het totale aantal vonnissen, behalve in de periode vóór 1510 PeriodeVeroordelingenDoodvonnissen 1480-1510 1540-1559 1560-1614 1614-1700 20.000 3985 24041 11735 5000 71 488 113 Totaal597615672

27 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (4) De inquisitie controleerde de Spaanse maatschappij via een regime van terreur -waarom vreesde men de inquisitie dan wel ▫ geheimhouding -volledige isolatie van de verdachte van de buitenwereld -van de namen van aangevers en getuigen -van de procedure (zwijgplicht voor elke beklaagde) ▫ publieke schande voor veroordeelde en nakomelingen -auto de fe -sambenito -inhabilidad (uitsluiting van openbare functies en van een hele reeks beroepen, verbod om tot een religieuze orde toe te treden, verbod om naar Amerika te reizen, verbod om juwelen, zijde en wapens te dragen, verbod om paard te rijden) -eerverlies ▫ veroordeling tot de bedelstaf (>< reconciliatie met de kerk) -verlies patrimonium (boetes, inbeslagneming goederen) - economische moeilijkheden (werk kwijt door verbanning, klantenverlies) -sociale moeilijkheden (uithuwelijken kinderen)

28 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (5) Een netwerk van spionnen en verklikkers ondersteunde de inquisitie = verticale sociale controle ▫ inquisiteurs bezoeken hun district (visitas) ▫ comisarios (geestelijken) worden in steden en dorpen geposteerd om de samenleving in het oog te houden ▫zij worden daarin bijgestaan door familiares (leken) ▫de identiteit van de leden van dit netwerk is onbekend - tegenargumenten ▫ visitas zijn gericht op converso-gemeenschappen en volgen steeds eenzelfde stramien, ze worden steeds zeldzamer ▫ comisarios nauwelijks aanwezig in de bevolkingskernen -Cuenca: 53 van de 780 dorpen hebben er één -Requena: één commissaris per 3898 huizen -Barcelona: 14 commissarissen voor 324.000 inwoners -bovendien zijn ze niet anoniem

29 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (5) Een netwerk van spionnen en verklikkers ondersteunde de inquisitie - tegenargumenten ▫ familiares zijn iets talrijker, maar - zijn in de steden geconcentreerd -zijn evenmin anoniem -zijn niet opgeleid om heterodoxie op te sporen ▫ resultaat - minder dan 1,4% van de aangiften voor protestantisme afkomstig van comisarios en familiares (16 op 1130 gevallen) -nog eens 92 aangiften door geestelijken = in totaal minder dan 10%

30 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (5) Een netwerk van spionnen en verklikkers ondersteunde de inquisitie - wat dan wel: horizontale sociale controle ▫ Spanjaarden controleerden elkaar omdat ze de politiek van de inquisitie onderschrijven (opgelet: zij die niet aangaven, hebben natuurlijk niet zoveel sporen in de bronnen achtergelaten) ▫ meeste aangevers komen uit familiale (42%) en professionele omgeving (16%) ▫ waarom geeft men aan -vrees voor veroordeling wegens fautoría of voor excommunicatie wegens begaan van een doodzonde -gewetensrust -vrijwaring van de maatschappij -om andere dan geloofsredenen (15%)

31 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (5) Een netwerk van spionnen en verklikkers ondersteunde de inquisitie - wat dan wel: horizontale sociale controle ▫ rol van de inquisitie (en autoriteiten in het algemeen): socialisering en stigmatisering -autos de fe (in aanwezigheid van autoriteiten) -straf vooral in functie van de maatschappij, veel minder in functie van de veroordeelde -jaarlijkse geloofsedicten (in aanwezigheid van autoriteiten) -sambenito, inhabilidad en boekenverbrandingen -zuiverheid van het bloed ▫ hulpinstrumenten ter vergemakkelijking van de controle -biecht -biechtbriefje -kruisvaartbulle ▫resultaat: algemeen klimaat van sociale controle

32 [4] Stereotypen en nieuwe inzichten (6) Andere polemieken - de inquisitie als politiek instrument -de inquisitie als oorzaak van de wetenschappelijke en intellectuele achterstand van Spanje -de inquisitie als oorzaak van de economische achteruitgang van Spanje -de rol van de inquisitie in de tweedeling van Spanje (las dos Españas) -de inquisitie als uiting van het aangeboren Spaanse fanatisme en de Spaanse intolerantie -...

33 Nieuwe visies op de Spaanse inquisitie Leuvense vooravonden 16 januari 2013 Werner Thomas